(Прозаик Петр Аввакумов 85 сылыгар)
Саха биллиилээх прозаига, литературнай кириитигэ, публициһа, тылбаасчыта Петр Денисович Аввакумов төрөөбүтэ 85 сылынан ахтыы суруйарга сорудахтанным. Алтыспыт түгэннэртэн ахтыаҕы урукку суруйууларбын кытта ситимнээх буолууһу. Онон олоҕун кэпсээнигэр охтор ордук буолуоҕун толкуйдаан, ааҕааччы киэҥ араҥатыгар тарҕамматах «Сырдыгы, кырдьыгы тутуспут доҕорбут» диэн 2009 сыллаахха тахсыбыт кинигэбититтэн туһанарга сананным. Ол суруйааччы биографиятын үөрэтиигэ ханан эмэ көмөлөөх буолуон сөп. Бу санаан көрдөххө, литератураҕа сүҥкэн үлэлэрдээх суруйааччыбыт олоҕо, айар үлэтэ тыл, литература билимин үлэһиттэрин харахтарын далыгар таба көрүллэ илик курдук. Арай билим дуоктара Дора Егоровна Васильева олохтон барыан үс сыл иннинэ этэ дуу: «Чэ бээ, мантан инньэ…» – диэн иһигэр хаһаас санаа оҥостубутун быктарбыттааҕа. Ол санаа бэйэтин кытта барсаахтаатаҕа…
Биллэрин курдук, суруйааччы 1934 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр Горнай улууһун II Атамай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Олорон ааспыт эрдэтээҥҥи олоҕо «Окко түспүт оҥоһуу» диэн сэһэнигэр кэпсэнэр. Итинтэн салгыы улаатан-ситэн испит өйө-санаата уус-уран уобараска сыстан «Улуу Сыһыы», «Өлбүт өтөхтөр» романнарыгар арыллар.
Сирийэн ааҕар киһи кинини били төрүт өбүгэлэрэ олохсуйбут сирдэриттэн оҕустаах сыарҕанан Күөрэлээххэ көһөн кэлбит кэмнэриттэн билэр. Үстээх-түөртээх Бүөтүр уол оҕустан түһэн саҥа сиргэ, олоруохтаах балаҕаннарыгар, бэйэтин кыаҕар сөп түбэһэр малы-салы кытаахтаан ыла-ыла таһыспытын харахпытыгар ойуулаан көрөбүт. Бу быыкаа уол сотору оскуола боруогун атыллаан, үөрэх удаарынньыга буолар, харандаас, тэтэрээт бириэмийэ тутан үөрэр. Биир кэмҥэ үөрэммит кыыһа, аймаҕа Марина Ивановна Аввакумова (кэлин оскуола дириэктэринэн үлэлээбитэ): «Интэринээппит наһаа эргэ буолан абааһылаах диэн куттанарбыт. Кыһыҥҥы киэһэлэргэ оһох сылааһыгар сыраллан олорон инники олохпутун, туох үлэһит буолуохпутун төлкөлүүрбүт. Бүөтүр онуоха бөлүһүөкчүт буолара. Ортобутугар чөкөллөн олорон дорҕоонноохтук кинигэ ааҕара. Кини майгыта олус үчүгэйэ, эйэҕэһэ-сайаҕаһа, оҕолорго көмөлөһө, сүбэ-ама биэрэ сылдьара», – диэн кылгастык ахтан ааһар. Бу аҕыйах тыл Петр Аввакумов оҕо сааһыттан дуоспуруннааҕын, доҕотторугар ытыктанарын туоһулуур.
К.А. Владимиров диэн бииргэ үөскээбит доҕоро: «Кырдьаҕас көлүөнэ дьон Бүөтүрү оҕо сааһыттан Көнө Бүөтүр диэн ааттыыллара. Кини кырдьык олус көнө, көрсүө-сэмэй майгылааҕа», – диэн сылаастык ахтар.
Народнай поэт Савва Тарасов сэттискэ үөрэнэ сылдьан аан маҥнай Петр Аввакумовы көрбүтүн, ол кэмтэн үйэтин тухары атас-доҕор оҥостубутун сэһэргиир. Оччотооҕу кэмҥэ, 1949 сыллаахха, сааскы уһун өрөбүлгэ, төһө эмэ көстөөх сиртэн мөлтөх таҥастаах оҕолор ат, таба сыарҕатыгар тиэллэн, оройуоҥҥа буолар күрэхтэһиигэ кэлбиттэрин суруйар. Урукку кэмҥэ хаһан да ааттамматах атамайдартан Петя Аввакумов диэн уол «Көбүөхтүүрүн аанньа күөх киһиргэс» диэн хоһоону куолаһын араастаан уларытан, илиитинэн-атаҕынан хамсанан туран аахпытын, онуоха дьүүллүүр сүбэ «туйгун» сыанатын биэрэн, «атамайдар ааттаах артыыс уоллаахтар эбит!» диэн улахан сөҕүүнү-махтайыыны ылбытын суруйар. Савва Тарасов Петр Аввакумовтыын Бэрдьигэстээх орто оскуолатын 1953 сыллаахха бииргэ бүтэрбиттэрэ, олохтон барыахтарыгар диэри сарын-сарынтан өйөнсүбүттэрэ.
кэргэнинээн Матрена Ивановналыын, оҕолоро Тимири, Туйаараны кытта, 1973с.
Тыа оскуолатын бүтэрэн кэлээт, Петр Аввакумов 1953 сыллаахха учуутал институтугар киирэр. Уол оҕо төрөөн Ийэ дойдуга иэһин төлүүр болдьоҕо ол үөрэнэр сылларыгар түбэһэр. Онон 1955-1958 сылларга сулууспаны барар. Аармыйаҕа сибээс чааһыгар бииргэ сулууспалаабыт бойобуой доҕоро В.Д. Иванов ол кэми маннык суруйар: «Петр отделение командира этэ. Бирикээһи эҥкилэ суох толорор бастыҥ бэрээдэктээх саллаат сулууспалаабытын тухары бойобуой грамоталарынан, хайҕал илиистэринэн бэлиэтэнэрэ. Сержант Аввакумов саллааттарга сыһыана сытыары сымнаҕас, элэккэй, аһыныгас этэ. Чааспытыгар командирдар кинини өрүү холобурга туталлара. Саха уолаттара кининэн киэн туттарбыт».
Петр Аввакумов аармыйаттан кэлэн баран 1959-1960 сыллардааҕы үөрэх дьылыгар университекка үөрэҕин салгыыр. Ити кэмнэргэ СГУ историко-филологическай факультетыгар литератураны сэргиир, айар үлэҕэ тардыһар ыччат элбэх этэ. Олор истэригэр Григорий Дохунаев, Дмитрий Дыдаев, Василий Дедюкин, Иван Кузьмин, Иннокентий Дмитриев, Иван Сысолятин, Василий Тарабукин, Николай Рыкунов, Петр Дмитриев уо.д.а. бааллара. «Сэргэлээх уоттара» түмсүүгэ Петр Аввакумов биир көҕүлээччи, тэрийсээччи быһыытынан сылдьыбыта диэн үөлээннээхтэрэ ахталлар. Оҕо суруйааччыта Петр Дмитриев–Туутук, поэт Николай Рыкунов Сэргэлээххэ кинини кытта биир куорпуска, биир хоско олорбуттар. Историк, профессор И.С. Сивцев, СӨ үтүөлээх учуутала С.Ф. Филиппов эмиэ ити кэмҥэ устудьуоннаабыт сылларын олус истиҥник сэһэргииллэр. «Бүөтүр сүрдээх чочуонай киһи этэ. Таҥна-сапта сылдьардыын, ааҕар кинигэлэрин, кэниспиэктэрин кичэллээхтик уурардыын барыта уурбут-туппут курдук буолара», – диир Семен Федотович.
1964 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэригэр дириҥ билиилээх, олохтоох толкуйдаах устудьуоннарын наукаҕа сыһыарар толкуйтан, ассистенынан хаалларбыттара. Ол үлэлии сылдьыбыт кэмнэриттэн биир түгэни өр сыл университекка преподавателлээбит, ф.н.к. И.П. Винокуров «Үлэни өрө тутан» диэн ахтыытыгар суруйар. «Ити кэмҥэ балыыһаттан көҥүллэтэн сочуот туттара кэллим. Саха 20-с сыллардааҕы литературатын эдэр преподаватель П.Д. Аввакумов ааҕар диэтилэр. Ирдэбиллээх, кытаанах үһү. Саллабын», – диэн ахтыытын саҕалыыр. Чиҥ-чаҥ куоластаах эдэр преподаватели көрөөт толлубутун, биэрэр боппуруостара ыараханыттан ыксаабытын-ыгылыйбытын, чахчы кытаанах ирдэбиллээх преподаватель быһыытынан сыана быспытын этэр.
П.Д.Аввакумов, Е.П.Шестаков-Эрчимэн, С.И.Тарасов эдэрдэригэр Дьокуускай куоракка түбэсиһэ түһэн, 1963 с.
П.Д. Аввакумов айар үлэҕэ тардыһар буолан эһиилигэр «Эдэр коммунист» хаһыакка литсотруднигынан үлэлии киирбитэ. Устудьуон сылларыттан бастакы айымньыларын бэчээттэппит хаһыатыгар үөрэ-көтө үлэлии сылдьан, «Унаар күөх хочоҕо» диэн бастакы кинигэтин таһаартарбыта.
1966 сыллаахха бэйэтиттэн 13 сыл кэриҥэ балыс, кэрэ дьүһүннээх Ньурба Хатыҥ Сыһыытыттан төрүттээх Матрена Ивановна Петрова диэн кыыһы кэргэн ылбыта. Үстээҕиттэн ийэтэ суох хаалбыт, соҕотох аҕаҕа иитиллэн улааппыт кыыс хотуннаах тойонун туһунан иһирэхтик санаан кэлэр. «Хотунум Маарыйа кыра уҥуохтаах, үчүгэй баҕайытык туттан-хаптан сылдьар ыраас, чэнчис бэйэлээх эмээхсин этэ. Киһини кытары кэпсэтэригэр уун-утары истиҥ баҕайытык көрөн олорон кэпсэтэрэ. Ыал буоларбытыгар тикпит куобах суорҕанын билигин да кэриэстээн илдьэ сылдьабын. Оттон тойонум Дэниис сүрдээх үлэһит, түргэн туттуулаах-хаптыылаах, лоп-бааччы саҥалаах, кыраттан да үөрүнньэҥ оҕонньор этэ», – диэн кийиит киһи, куобах суорҕаны имэрийбит тэҥэ сылаас тылларынан кырдьаҕастарын санаан кэлэр.
1967-1981 сылларга кинигэ кыһатыгар эрэдээктэринэн үлэлээбитэ. Кини кыһамньытынан, көрөн-истэн оҥоруутунан, ити кэмнээҕи саха литературатын бастыҥ айымньылара бэчээттэнэн тахсыбыттара. Суорун Омоллоон «Драмалар», Николай Якутскай «Төлкө», Софрон Данилов «Сүрэх тэбэрин тухары» хос таһаарыыларын, Болот Боотур «Уһуктуу» (иккис кинигэтэ), Далан «Дьикти саас», Софрон Данилов «Киһи биирдэ олорор» (иккис кинигэтэ), Анастасия Сыромятникова «Кыыс Хотун», Реас Кулаковскай уо.д.а. суруйааччылар айымньыларыгар илиитин сылааһын биэрбитэ.
Оччолорго Ленинград куораттан үрдүк үөрэҕи бүтэрэн кэлбит эдэр киһи, Андрей Кривошапкин, түгэн булан кинигэ кыһатыгар киирэ сылдьыбытын туһунан суруйар. «Мин хара маҥнайгыттан Петр Денисовиһы сүрэхпэр чугастык ылыммытым. Тас көрүҥүнэн, туттарынан-хаптарынан, кэпсэтэринэн-ипсэтэринэн киһини бэйэтигэр тардар күүстээҕэ. Олус сэмэй, ис-киирбэх этэ», – диир. Кэлин улам чугасыһан барыыларыгар: «Араас боппуруостарга санаабытын аһаҕастык атастаһарбыт. Онуоха бэйэтин санаатын, этэрин-тыынарын соҥнообото. Ис иһиттэн дириҥ култууралааҕа, киэҥ көҕүстээҕэ», онтон ыкса доҕордоһон, суруйааччы олохтон барбытын кэннэ: «Петр Денисович курдук сырдык, ыраас дууһалаах киһи аҕыйах, тарбахха баттанар. Саханы ааттатар, үрдүккэ таһаарар саха баараҕай интэлигиэннэриттэн биир бастыҥнара этэ», – диэн итэҕэтиилээхтик этэр народнай суруйааччы Андрей Васильевич Кривошапкин.
Дьоҕурдаах эрэдээктэр кинигэ кыһатыгар үлэлии олорон, айар дьарыгын алтыһыннары туппута. «Кэрчиктэр» (1971), «Тимка улаатар» (1973), «Окко түспүт оҥоһуум» (1975), «Сир симэҕэ» (1976), «Төрөөбүт буор сылааһа» (1978), «Балыс» (1981), «Ол маннык этэ» (1980) диэн кэпсээн, сэһэн кинигэлэрин бэчээттэппитэ.
Саха литературатын ырытар, сыаналыыр дьоһун ыстатыйалардаах кириитиги, инникитин элбэҕи эрэннэрэр Петр Аввакумовы 1980 сыллаахха ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнинэн ылбыттара.
Айар үлэттэн илиитин араарбат, иннин диэки ыллар хардыынан үктээн иһэр кэскиллээх суруйааччыны 1983 сыллаахха «Хотугу сулус» сурунаал эрэдээксийэтигэр кириитикэ уонна библиография салаатын сэбиэдиссэйинэн ыҥырбыттара. Сотору эппиэттиир сэкирэтээринэн өрө таһаарыллыбыта. Ити кэмҥэ сүрүн эрэдээктэринэн үлэлээбит народнай суруйааччы В.С. Яковлев–Далан Петр Аввакумов 60 сааһыгар «Саҥа олох сэһэнньитэ» диэн дириҥ ис хоһоонноох ыстатыйа суруйбута. «Петр Аввакумов суруйааччы быһыытынан коммунистическай режим саамай күүһүрбүт кэмин үгэнигэр сайдыбыта», «…олох кэнники сайдыытын аан бастаан өйдөөбүт, соцреализм хаайбыт халыыбыттан тахсарга саха литературатыгар саҥа суолу көрдөөбүт бастакы суруйааччылартан биирдэстэринэн Петр Аввакумов буолар диэтэхпитинэ, олус сыыстарыахпыт суоҕа», «Улуу Сыһыы» роман бэрт уһуннук, 1972 сылтан саҕаланан баран 1977-1979 уонна 1989 сыллардаахха суруллубут. Айымньы сүрүн геройа Сеня Аяров хараактырын сайдыытын таһынан, ити кэмҥэ ааптар бэйэтэ хайдах олоххо уонна литератураҕа сыһыана уларыйан иһиитин көрдөрөр», «Өлбүт өтөхтөр» роман 1989 сыллаахха саҕаланан баран, 1992 сыллаахха суруллан бүппүтэ. Петр Аввакумов суруйааччы быһыытынан сайдыыта, эволюцията ханна тиийбитин чуолкайдык бигэргэтэр. Айымньытын сүрүн геройа ситиитэ-хотуута олох уларыйыыларын саҥалыы хараҕынан көрүүтэ – ааптар уонна сүрүн герой силлиһиилэрэ өссө чуолкайдык көстөргө дылы», – диэн Петр Аввакумов компартия алҕаһын өссө эрдэ өйдөөбүтүн бэлиэтиир.
«Хотугу сулус» эрэдээксийэтигэр үлэлиир кэмнэригэр суруйааччы айар үлэҕэ хоннохтоохтук ылсан, «Биһиэхэ барыбытыгар» (1984), «Киһи суола» (1986), «Улахан да, кыра да…» (1989), «Улуу Сыһыы» (1992), «Алҕастар» (1994), «Өлбүт өтөхтөр» (1995), «Дьылҕа суола» (2000), «Күннэр-дьыллар» (2000), «Одурууннаах орто дойдуга» (2004) утум-ситим тахсан испиттэрэ. Далан олохтон барбытын кэннэ Петр Аввакумов «Чолбон» сурунаалга сүрүн эрэдээктэринэн олорбута.
Биирдэ үлэ кэмигэр оччотооҕуга уочарка уонна публицистика отделын үлэһитэ, кэлин народнай суруйааччы буолбут Сэмэн Тумат: «Эн тылбааска үлэҥ элбэх эбит, испииһэктээн көр эрэ», – диэбит. Онуоха Петр Денисович ааҕынан көрбүтэ, кырдьык даҕаны, элбэх айымньыны тылбаастаабытын бэйэтэ да аахайымына сылдьыбыт. Ол курдук нуучча, аан дойду классиктарыттан 70 ааптары тылбаастаабыт. Олор истэригэр А. Пушкин, Ф. Достоевскай, Л. Толстой, И. Тургенев төһөлүү эмэ айымньылара тылбаастаммыт. Петр Аввакумов имигэс тылбааһыгар хотугу суруйааччыларбыт: Платон Ламутскай, Андрей Кривошапкин, Николай Курилов, Василий Кейметинов, Галина Кэптукэ, Е. Едукин уо.д.а. айымньылара түбэһэн, саха ааҕааччытыгар тиийбиттэрэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС бэчээтин туйгуна Петр Денисович Аввакумов бу олохтон 2005 сыллаахха, бэс ыйын 29 күнүгэр барбыта. Кини төрөөбүт норуотун литературата сайдыытыгар киэҥ өрүттээх үлэнэн кыттыбыта. Сахаҕа киэҥник биллэр прозаик, литературнай кириитик, хомоҕой тыллаах тылбаасчыт, публицист быһыытынан сүдү кылааты хаалларбыта.
Анна Варламова,
суруйааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ
«Чолбон» 4-с №-рэ, 2019 с.