Эдуард Ефремов–Дэхси
Ырыынакка киирии айдааннаах-куйдааннаах, харах уулаах, охсуһуулаах-этиһиилээх кэмнэригэр умнулла сыспыт Арктика билигин дьэ саҥаттан күөрэйэн тахсан, биллэн-көстөн, былаас хараҕын далыгар киирбитэ син балай эмэ буолла. Ол биһиги дойдубутугар эрэ буолбатах, бэл, урут Арктиканы кыһынын тахсыбат, сайынын киирбэт күннээх, үрүҥ эһэ дойдута эрэ диэн өйдөбүллээх атын да омук судаарыстыбалара Арассыыйа хоту өттүн ымсыыра көрөллөрө күнтэн-күн сэтэрэн иһэр. Бээрэ, бу хабараан тымныылаах, хаһан да ууллубат муус дьапталҕа хайалардаах, халыҥ хаар сабыылаах дойду туох үлүгэр үчүгэйдээх буолан көөчүктэнэ оонньоото диир буоллахха – бастатан туран, кини сөҕүмэр үгүс сир баайдаах. Ол баайтан аан дойду бары улахан судаарыстыбалара тииһинээри араас бэйэлээх баар даҕаны, төрүт да суох, өйтөн ылыллыбыт даҕаны суут-сокуон хайысхаларын туһанарга дьулуһаллар. Кинилэр: «Арктика территорията аан дойду судаарыстыбаларын барыларын бас билиитэ буолуохтаах!» – диэн доктринаны күөн тутталлар.
Онон Арассыыйа Арктиката билигин элбэх «аймахтанан», сирин баайын туһаныыга кыттыһыан баҕалаах төһө эмэ элбээтэ. Инньэ гынан, дойдулар икки ардыларынааҕы сири-уоту туһаныы сыһыаннаһыытыгар олоҕурбута буолан, Арассыыйа билигин бас билэр арҕааҥҥы уонна илиҥҥи кытыы эҥээрдэригэр баар Арктика түөлбэлэрин үллэстээри улахан мөккүөрдэр тахсыталаан эрэллэр. Ол хайысханан кимэн киирии олус күүһүрэн, Арктика түөлбэтэ үллэстиигэ барыах курдук буолбутуттан, дьэ, өйдөнөн, нууччалар «покуда гром не грянет, мужик не перекрестится» дииллэригэр дылы, 90-с сылларга бырахпыт, көрүүтэ-истиитэ суох хаалларбыт сирбитигэр эргиллэн, кыраныыссабытын бөҕөргөтөр, бас билэр бырааппытын күүһүрдэр айдааныгар түстүбүт. Ол быһыытынан буоллаҕа, олох-дьаһах сайдыытын, бас билии тутулун, экономика политикатын уонна стратегиятын хайысхаларын быһаарар улахан ис даҕаны, тас даҕаны суолталаах анааран көрүүлэр, ыйан-кэрдэн биэрэр сүрүннүүр докумуоннар суруллан, таҥыллан, туһааннаах үрдүкү тэрилтэлэринэн бигэргэтиллэн тахсыталаатылар. Олор истэригэр, бастатан туран, «Арассыыйа судаарыстыбатын Арктика олоҕун-дьаһаҕын уонна экономикатын сайдыытын политиката», «Арассыыйа Арктикатын түөлбэтигэр энергетика сайдыытын стратегията», «Саха сирин уонна Уһук Илин добун түөлбэлэрин экономикатын, олохторун-дьаһахтарын сайдыытын төрүччүлэрэ» диэн улахан докумуоннары киллэриэххэ сөп. Бэл диэтэр, атын омуктар саантаабаталлар, арахпакка чугас сылдьан аалыҥнаспаталлар ханнык диэн Арассыыйа Арктикатааҕы бас билэр сирэ ханна да халбаҥнаабатын көрдөрөр кыһалҕаттан, анаан-минээн экспедиция тэрийэн, хотугу полюс чөмчөйөр саалыгар судаарыстыба үс өҥнөөх былааҕын аспыттара. Дьэ бу кэнниттэн үөрэтэр, чинчийэр, сир баайын көрдүүр үлэлэр ситимнээхтик уонна былааннаахтык ыытыллыах курдук буолан эрэллэр. Маны таһынан далааһыннаахтык тэриллэн, Арктика политика уонна экономика сайдыытыгар туһааннаах, үрдүк таһымнаах, судаарыстыба муҥур баһылыктара кыттыылаах норуоттар икки ардыларынааҕы наука форумнара ыытыллар буоллулар. Бу ыстатыйаны суруйа олорооччу оннук улахан форумнартан биирдэстэригэр, Санкт-Петербурга ыытыллыбыт «Арктика бүгүҥҥүтэ уонна кэлэр кэскилэ» диэн аан дойдутааҕы III улахан түһүлгэҕэ кыттан, «Саха сирин Арктика түөлбэтин сайдыыта» диэн ыйытыкка эппиэттээн, интервью биэрэн турардаах. Онно сылдьан, дойдум дьонун кытары эн-мин дэсиһэн кэпсэтэн, омук сирин дэлэгээттэрин тылларын-өстөрүн истэн, Арктика балысхан элбэх сирин баайын күргүөмнээхтик туһанан, үлэ-хамнас, олох-дьаһах сайдыытыгар төһүү буолар, тутаах хайысхалары олоххо киллэрэр өй-санаа баар эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Дойдубут бас-көс дьоно, чөмчөкөлөрө, олор истэригэр Арктиканы уонна Антарктиданы хонук сир оҥостубут, иһин-таһын кэрийэ сылдьан үөрэппит биллиилээх океанолог учуонай, полярник, Сэбиэскэй Сойуус (1986) уонна Арассыыйа (2008) дьоруойа Артур Николаевич Чилингаров Арктика түөлбэтэ далааһыннаахтык сайдыытыгар бэйэлэрин көрүүлэрин сүрүн ис хоһоонун быһааран биэрбиттэрэ уонна олорго олоҕуран сүрүннүүр дьаһаллары ылынарга тыл көтөхпүттэрэ:
– суолу-ииһи оҥорор хайысхалары былааннааһын, Хотугу байҕал суолун сайыннарыы;
– Арктика сирин геологиятын дириҥэтэн үөрэтии, сир баайын көрдөөһүнү күүһүрдүү, хостонор экономика барыһын ааҕыы;
– Хоту дойду эйгэтин харыстааһын, кини бүгүҥҥү туругун, оҥорон таһаарар күүстэр дьайыыларын үөрэтии, сыныйан сыаналааһын;
– тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, олор истэригэр таба иитиитин, балыктааһыны, байҕалтан ылыллар аһылыгы оҥоһууну, бултааһыны кэҥэтии уонна күүһүрдүү;
– туризмы киэҥ эйгэҕэ таһаарыы, барыстаахтык дьаһаныы;
– оттук уонна энергетика араас көрүҥнэрин кэлимник сайыннарыы;
– сир баайын хостооһуну үрдүк кэрдиискэ таһааран, тас дойдулары кытары атыыны-тутууну кэҥэтии уонна күүһүрдүү, о.д.а.
Ааҕан, анааран көрдөххө, Арассыыйа Арктикатын тайаан сытар киэҥ түөлбэтигэр: никель, алтан, кобальт, платина, апатит, ньиэп, айылҕа гааһа, чох арааһа, алмаас, кыһыл уонна үрүҥ көмүстэр, полиметаллар, сэдэх металлар, хорҕолдьун, уран, вольфрам курдук сыаналаах сир баайдара бэйэлэрин кэмнэрин кэтэһэн хаһаанылла сыталлар.
Дойдубут сирин 30% ылар бу үлүгэрдээх баайдаах киэҥ дуолга нэһилиэнньэ баара-суоҕа бырыһыаныттан кыранан ордук ахсааннаах киһи олорор эбит буоллаҕына, манна көмүстэн, хорҕолдьунтан, чохтон ураты, Арассыыйаҕа хостонор айылҕа гааһын 80%, никель уонна кобальт 90%, алтан 60%, платина 96% мантан булуллар. Билигин Арктика дойду атыытын-эргиэнин 25% толуйар. Сабаҕалаан ааҕыынан, аҥаардас байҕал кытыытыгар баар ньиэп хасааһа 51 млрд тоннаҕа, айылҕа гааһа 81 трлн м3 тэҥнэһэр.
Арктика түөлбэтин хабар дойдулар ортолоругар айылҕа баайын туһаныыга араас экономикалыы бэлиэтээһиннээх, быһаарыылаах хайысхалар көрүллэллэр. Оннук буолуохтаах даҕаны. Ханнык баҕарар судаарыстыба урут даҕаны, билигин даҕаны – бэйэтигэр сөп түбэһэр барыстаах, инникитигэр кэскиллээх соруктары туруорунан дьаһанара, дьаһаныахтаах даҕаны. Ол быһыытынан, Арктика түөлбэтин хабар кыраныыссалаах дойдулар айылҕа баайын туһаныыга, ордук ньиэби, гааһы хостооһуҥҥа араас экономикалыы политиканы уонна стратегияны тутуһаллар. Холобур, Америка, Канада уонна Норвегия курдук сайдыылаах судаарыстыбалар, бэйэлэрин түөлбэлэрин иһигэр баар дойдулар икки ардыларыгар эргиниигэ олус суолталаах, кэнэҕэскитин даҕаны көрдөбүлэ улаатар кыахтаах углеводород хасааһын бэркэ кэмчилээн хостуур соругу туруоруннулар.
Америка маннык хайысханы тутуһуутун сланецтаах эбэтэр сир араас минералларын кытары булкуһа сытар ньиэби хостооһуҥҥа киирбитинэн уонна ол хостонор ньиэп кинилэр көрдөбүллэрин кэлэр да кэмнэргэ сабарын ааһан атыыга барар кыахтааҕынан быһаараллар. Ол эрэ буолуо дуо, «ампаардаах астарын» тыыппат баҕаттан Америка атын дойдулартан, ол эбэтэр Алжиртан, Индонезияттан, Ирантан, Кувейтан, Катартан, Саудовтыы Аравияттан, онтон да атын тас дойдулартан ньиэби уонна гааһы чэпчэки сыанаҕа атыылаһан, сир анныгар оҥоһуллубут хаһаанар хаппахчыларыгар хатаабыттара ыраатта. Онтукалара билигин бэйэтэ туспа сир баайа буолан сытар. Оннук экономика соругун билигин Кытай тутуһар. Бэйэтигэр ньиэп, гаас, чох баайдаах эрээри кэмчилээн, кэлэр кэмнэргэ хаһаас оҥостон, көрдөбүлүн 20% эрэ сабынар, онтон ордугун ырыынак сыаната түспүтүнэн туһанан, атын дойдулартан: Индонезияттан, Малайзияттан, Австралияттан, Арассыыйаттан чэпчэки сыанаҕа ылан, бэрт барыстаахтык тиэнэр уонна хаһаанар.
Норвегия кэмчилээн туһаныыта кини ыытар экономикалыы уонна техникэлии политикатын кытары сыһыаннаах. Ол эбэтэр, бииринэн, хостуур ньымаларын тупсаран биир сиртэн сүтүгэ, хоромньута суох элбэҕи хостооһун. Холобура, биһиэхэ хостонор ньиэп, гаас хасааһыттан 50-60%, ону даҕаны иһэ үлүннэҕинэ, туһанаат үксүгэр саҥаттан-саҥа чэпчэкитик хостонор баай сирдэргэ көһөн, онтон быдан кыра бырыһыана туһаныллар эбит буоллаҕына, кинилэр кырата 80-85% хостууллар. Иккиһинэн, Арассыыйа ньиэптээх уонна гаастаах сирин кытары силбэһэ, Баренц байҕалын соҕуруу өттүгэр сытар Ян Майен диэн бэрт мөккүөрдээх, Арассыыйа түөлбэтиттэн сүүрүгүрэн түһэр баайдаах тумус сири туһаналлар. Оччотугар бэйэлэригэр сытар ньиэп, гаас кэмчилэнэн хаһааска кубулуйар.
Канада буоллаҕына соҕурууҥҥу эҥээрдэригэр сытар чэпчэкитик хостонор баайын сөптөөҕүн көрөн, ыспакка-тохпокко, сыа-сым курдук тутан хостоон бэйэтин наадыйыытын эрэ толунар. Инньэ гынан Арктикатааҕы саппааһын хамсаабат хаппытаал оҥостон, онуоха-маныаха диэри харах харатын курдук харыстыыр, билигин туһаҕа таһаарартан туттунар.
Түмүктээн эттэххэ, экономика өттүнэн сайдыылаах дойдулар хас биирдиилэрэ Арктика түөлбэтигэр хаһаанылла сытар ньиэптэрин, гаастарын харыстыыр, кэмчилиир соруктаахтар. Холобура, дойдулар икки ардыларынааҕы убаҕас оттугу туһаныы хайдах-туох барарын кэтээн көрөөччүлэр быһааралларынан Америка, Канада курдук үлүгэр элбэх оттугу туһанар судаарыстыбалар муспут хаһаастара бу кэлиҥҥи кэмҥэ ордук улааппыт. Кытай да киэнэ олортон хаалсыбат, кини атын сирдэртэн таһар буолан баараҕай баай гаастаах түөлбэтин 8%, ньиэбин киэнин 22% эрэ хасыһан үөрэппит. Онтон ордугун хаһаас гынан төрүт даҕаны тыытан көрбөт, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэрбэт эбит. Ол эрээри, маннык бүөм санаалаах судаарыстыбалар Арассыыйа баайын чэпчэкитик үллэстэртэн киэр хайыспаттар. Ону араас ньыманан ситиһэ сатыыллар. Холобура, Арассыыйа Сахалин арыытын кытыытынааҕы гааһын өлгөм баайын Америка, Канада улахан фирмалара уһун кэмҥэ бас билэн, талбыттарынан айбардаан хостуу сылдьалларын бары да билэн эрдэхпит.
Дойдубут барахсан бэйэтин айылҕатын баайыгар-дуолугар сыһыана ити үөһэ этиллибит судаарыстыбалар киэннэриттэн букатын атын. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа Эбэ Хотун хаһаайыстыбата табаары оҥорон таһаарар буолбакка, айылҕа баайын туһанар дьаллыктаах хаһаайыстыба. Ону нууччалыы сырьевая экономика дииллэр. Ол да иһин, Арктика сирин баайын харса-хабыра суох баһымахтык туһаҕа таһаарыыны, Арассыыйа олоҕун-дьаһаҕын (социальнай эйгэтин), хаһаайыстыбатын, ол эбэтэр экономикатын сайдыытын быһаарар баар-суох тутаах хайысхатын быһыытынан быһаардахтара. Дэлэҕэ даҕаны стратегиялыы суолталаах улахан докумуоҥҥа маннык суруллуо дуо:
«Арктическая зона России, занимающая больше половины всей мировой Арктической территории должна развиваться как одна из основных составляющих единого экономического пространства страны. Поэтому, высокая политико-экономическая ценность данного стратегического направления становится определяющей основой его реализации, и не вызывает неоправданных сомнений и расхождения мнений по поводу его экономической и политической состоятельности».
Мантан көстөрүнэн, биһиги Арктика айылҕатын баайын кэмчилиир, хаһаана сатыыр былааммыт суох. Олохпут-дьаһахпыт, экономи-кабыт бүгүҥҥү уйан быһыыта-майгыта оннугу көҥүллээбэт диэн буолар.
Биллэн турар, төһө да мөккүһүннэриллибэт гына чиҥник этилиннэр, Арктика балысхан баайын туһаҕа таһаарыы кумааҕыга сурулларын курдук судургутук быһаарыллар кыаҕа суох. Манна улахан мэһэйинэн, бастатан туран, Арктика тыйыс айылҕата буолар. Дэлэҕэ даҕаны «Арктикаҕа уон икки ый кыһын, онтон ордуга сайын» диэн этиэхтэрэ дуо. Ол быһыытынан манна тахсыылаах үлэни ситиһэргэ анал техника уонна ньыма ирдэнэр. Олору атыылаһыы, табан, аттаран туруоруу, үлэҕэ киллэрии балысхан үбү-харчыны эрэйэр. Аны туран бу дойдубут киин, сайдыылаах, аһынан-таҥаһынан, малынан-салынан хааччыйар түөлбэлэриттэн ыраах, суола-ииһэ сайдыбатах сиргэ сытар буолан уонна олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы хааччыйар тэриллиитэ суоҕунан, эбии ыарахаттары, сүҥкэннээх ороскуоту үөскэтэр. Электроэнергетикатын тиһигэ сүүһүнэн ааҕыллар кыра кыамталаах дизель ыстаансыйалартан турар буолан, ыарахан сыанаҕа тиэйиллэн кэлэр оттугунан хааччыллар. Омуннаан эттэххэ, билиҥҥи Арктика киһитэ-сүөһүтэ аҕыйаан, кэлиитэ-барыыта кыччаан, суола-ииһэ омооно эрэ хаалан көстөр-көстүбэт буолбут, оһоҕо-үөлэһэ аата эрэ сыккырыыр, ынах маҕыраабат, ыт үрбэт, күрүөтэ-хаһаата иҥнэри барбыт самнайбыт балаҕаннаах, отуора алдьаммыт өтөх сири санатар.
Дьэ маны сайыннарыах диэтэххэ, туох кистэлэ кэлиэй, үллэр үп, хаһыытыыр харчы ирдэнэр. Холобура, судургутук ылан көрдөххө, манна тутуллар тутууҥ киин сирдэри кытары тэҥнээтэххэ түөрт-биэс төгүл элбэх үбү-харчыны эрэйиэ турдаҕа. Аны ону тэрийии, булуу-талыы, анал үөрэхтээх, үлэҕэ эриллибит дьонунан хааччыйыы бэйэтэ туспа кыһалҕа. Муҥ саатар, бэйэбит оҥорон таһаарар тирэхтээх буолуохпут баара дуо. Суох буоллаҕа дии. Бэл, Америка, Канада, Норвегия анал техникэтин уонна ньымаларын кинилэр көмөлөрө суох үлэҕэ киллэрэ охсор, сатабыллаахтык туһанар, туттар үөрэхпит, кинилэр айбыттарын үтүгүннэрэн бэйэбит оҥостор юридическай, норма-быраап өттүнэн көҥүлбүт, кыахпыт да суох. Ол да иһин этэн эрдэхтэрэ:
«Сегодняшнее освоение Арктики базируется на подорожании зарубежного технологического и производственного опыта, и это не может служить основой для перехода в активную стадию процесса эксплуатации шельфовых нефтегазовых месторождений Арктики».
Билигин ханнык баҕарар кэтэх хампаанньалар бу үлэҕэ кыттар кыахтаннылар, маннык көҥүлүнэн туһанан хата омук корпорациялара, холдинг хампаанньалара, үөһэ ахтан аһарыллыбытын курдук, Арассыыйа арктикатын сирин баайын туһаныыга биир бастыкынан сэниэлээхтик кыттан эрэллэр.
Өссө манныгы ахтан ааһыаҕы баҕарыллар. Арассыыйа сокуонун быһыытынан байҕал кытыытынааҕы, ол эбэтэр шельф гааһын, ньиэбин 50% диэри судаарыстыбаннай акциялаах хампаанньалар эрэ хостууллара көҥүллэнэр этэ. Оннук хампаанньалар, мин билэрбинэн, билиҥҥитэ иккиэлэр – «Газпром» уонна «Роснефть» аһаҕас акциялаах уопсастыбалар. Балар хостуур күүстэрэ-күдэхтэрэ, көрдөнөр балысхан үлэни толорор кыахтара, дьиҥэр, кыра. Инньэ гынан бу харгыстыыр мэһэй көтүрүллэн, билигин ханнык баҕарар кэтэх хампаанньалар бу үлэҕэ кыттар кыахтаннылар. Маннык көҥүлүнэн туһанан хата омук корпорациялара, холдинг хампаанньалара, үөһэ ахтан аһарыллыбытын курдук, Арассыыйа Арктикатын сирин баайын туһаныыга биир бастыкынан сэниэлээхтик кыттан эрэллэр. Ол курдук бэйэлээх бэйэбит поисковиктарбытынан, океанологтарбытынан, геологтарбытынан сүүрэн-көтөн, сыралаһан булуллубут, үөрэтиллибит, хостуурга бэлэмнэниллибит Карскай байҕал кытылыгар баар гаас уонна ньиэп баай саппаастаах сирин аан бастакынан хостуурга «Exxon Mobil» диэн Америка улахан хампаанньата үөрэ-көтө көҥүл ылбыта. Биһиги дьоммут «маннык кыттыһыннарыынан туһанан саҥа сайдыылаах ньымаларынан үлэлииргэ үөрэнэбит, атыылаһарга көҥүл ылар кыахтанабыт» диэн тас дойдулартан атыылаһар пошлинаны сото, суох оҥоро, нолуогу төһө кыалларынан кыччата сатыыллар. Мин санаабар, маннык киһи эрэ өйдөөбөт чэпчэтиитэ нолуок киириитин муҥутуурдук кыччатар. Оччотугар биһиги тоҕо бу баайбытын кэмчилээбэккэ, харыстаабакка ыһабыт-тоҕобут, туох туһугар? Сир баайа иккистээн үөскээбэт, баар буолан кэлбэт эбээт. Аны маннык чэпчэтии түмүгэр биһиги да хампаанньаларбыт, омук да сирин киэннэрэ хармааннарын хаҥатыналлар. Ол баҕас баар суол. Ону билбиппит ыраатта.
Аны туран Арктика эйгэтигэр үлэлиир учуонай-экэнэмиистэр боростуой киһи өйдөөбөт түгэнин бэркэ тэһииркээн ахталлар. Кинилэр субу курдук диэбиттэр:
«Предполагается, что вся арктическая нефть будет предназначена только для экспорта, и не будет иметь влияния не только в формировании топливно-энергетической, но и социально-производственной инфраструктуры для арктических субъектов страны. Между тем, региональная общехозяйственная эффективность освоения георесурсов Арктики заключается в создании условий для устойчивого роста экономики регионов, повышения уровня жизни населения, улучшения экологической обстановки, обеспечения надежности функционирования всей хозяйственной системы. Однако при ныне предлагаемых принципах введения налоговых льгот, существующей схемы совместной работы с зарубежными компаниями, рассчитывать на серьезное изменение региональной экономики, соответственно и национальной в сторону высокодоходного инновационного развития сложно представлять».
Итинник быһаарыы төһө оруннааҕа эбитэ буолла, ол эрээри билигин көрүллэр социальнай хайысха уонна экономика сайдыытын уһун кэмнээх программатын сүрүн тосхолунан Арктика айылҕатын баайын барыстаахтык туһаныы диэн буолар. Дьэ, доҕоттоор, ону ситиһэрбитигэр биһиги ханныгы-тугу гыныахтаахпытый? Бастатан туран, инновацияҕа тирэҕирбит Арктика айылҕатыгар сөп түбэһэр техникэни уонна ньымалары, билиҥҥи көрдөбүлгэ эппиэттиир тутуу конструкцияларын дойду сиригэр оҥоруохтаахпыт уонна олору хайа промышленноһыгар, энергетикаҕа, транспорка, онтон да атын оҥорон таһаарар үлэ-хамнас эйгэтигэр туһаныахтаахпыт; иккиһинэн, омук улахан хампаанньаларын кытары бииргэ үлэлииргэ сөп түбэһэр, онно сөп түбэһэр быһыы-майгы, суут-сокуон нуорматын, быраабын быһаарыахтаахпыт; үсүһүнэн, Арктика киэҥ эйгэтигэр уоту-күөһү, энергияны, оттугу хааччыйар, таһаҕас таһар, олорго көмө буолар, наука уонна техникэ сайдыытыгар олоҕурбут үрдүк кыамталаах оҥорон таһаарар күүстээх холбоһуктары тэрийиэхтээхпит; төрдүһүнэн, дойду киин түөлбэлэриттэн, омук сирдэриттэн да кэлбит акциялаах, судаарыстыбаннай, кэтэх, холдинг, о.д.а. холбоһуктар экономикалыы, оҥорон таһаарар көрдөбүллэригэр толору эппиэттиир, Арктика эрэ буолуо дуо, дойду сайдыытыгар сөп түбэһэр үп-харчы киириитин хааччыйар кыахтаах халбаҥнаабат-хамсаабат нолуок тутулун туругурдуохтаахпыт. Манна даҕатан эттэххэ, норуоттар икки ардыларынааҕы сайдыы хамсааһынын кэтээн, билгэлээн көрөр тэрилтэ үлэһитэ, эксперт Александр Мелентьев бэлиэтээбитинэн, саастарын тухары ырыынак эйгэтигэр үлэлиир сайдыылаах судаарыстыбаларга дохуот киириититтэн тутуллар нолуок таһыма (30-35%) Арассыыйа киэниттэн (60-70%) икки төгүл намыһах эбит. Өскөтүн Арассыыйа ис ырыынагар үлэлиир тэрилтэлэр сокуонунан көрүллэр нолуоктарын барытын төлүүллэрэ эбитэ буоллар, буомурбуттара, моҥкурууттаабыттара ырааппыт буолуохтаахтара үһү. Дьэ ити курдук сатабыла суох тэринэн үлэлии-хамсыы олороохтоотохпут.
Ама да ааспытын иһин, кырдьаҕастарбыт барахсаттар оннооҕор буолуоҕу кыайбыттара-хоппуттара, олохпут чэчирии сайдарын туһугар кыһыл илиилэринэн үлэлээн-хамсаан суоҕу да баар гыммыттара. Кинилэр ол үлүгэрдээх тоҥтон толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт дьулурҕа майгыларыттан, хатан хааннарыттан таммах саҕа хаалбатаҕа, кыра кымаах саҕа кыттыспатаҕа буолуо дуо, биһиэхэ?
Ол эрээри диэххэ, «норуот күүһэ – көмүөл күүһэ» дииллэр, бары турунан үлэлээтэхпитинэ, ону тэҥинэн былааска олорор бас-көс дьоммут үгүөрү үбү уҥа-хаҥас халыппакка, хостонор баайбытын ыспакка-тохпокко сатабыллаахтык дьаһайдахтарына, салайдахтарына, сирбитин-уоппутун харыстаан, биэбэйдээн көрдөхпүтүнэ-иһиттэхпитинэ, хайаан кыайтарбат буолуой, син санаабыппытын ситиһиэхпитин сөп этэ буоллаҕа.
Холобур быһыытынан сэбиэскэй кэми ахтан ааһар тоҕоостоох дии саныыбын. Хайдах гыныахпытый, оччолорго эрэ дииргэ тиийиллэр. Арктика түөлбэтин баайын-дуолун туһаҕа хотуулаахтык таһаарыы саҕаламмыта диэтэхпинэ, бука, сыыстарбатым буолуо. Судаарыстыба үтүмэннээх үбү-харчыны Хотугу Муустаах байҕал кытылын үөрэтиигэ, чинчийиигэ анаан-минээн туттубута, кэлтэгэй кэппиэйкэ туора харбамматаҕа, хостоммут сир баайа ыскайдамматаҕа, омук сиригэр босхону эрэ үрдүнэн атыыламматаҕа. Туох булуллубут үп судаарыстыба туһатыгар анаммыта. Ол түмүгэр, хайа промышленноһа сайдыбыт түөлбэлэрэ баар буолбуттара. Норильскайдааҕы хайа-металлургия комбинатын базатыгар Норильскай, Дудинка, Тааҥнаах, Хайыркаан, о.д.а. куораттар, улахан үлэһит бөһүөлэктэр тутуллубуттара. Ханты-Манси уонна Ямал-Ненец автономиялаах уокуруктарыгар ньиэп, гаас промышленноһа сайдыытын маҥнайгы олуга охсуллубута, суола-ииһэ, энергетиката, ньиэби, гааһы хостуур комбинаттар, социальнай тутуулар олоххо киирбиттэрэ. Билигин ол олукка олоҕурбут ньиэп, гаас промышленноһа аан дойду ньиэбин ырыынагын 4%, гааһын 35% хааччыйар.
Кольскай тумул арыыга, Мурманскай уобаласка апатиты хостуур уонна байытар комбинат тутуллубута, чох промышленноһа сайдыбыта, «Ловозерскай» диэн ниобий, тантал курдук сэдэх уонна олус сыаналаах элеменнэри рудаттан арааран ылар хайа-байытар комбината үлэҕэ киирбитэ. Инньэ гынан, Арассыыйа Арктикатын Европатааҕы түөлбэтигэр сир баайын табыгастаахтык туһаныы түмүгэр, хоту сир олохтоохторун олоҕо-дьаһаҕа үрдүк таһымҥа тахсыбыта. Киин сирдэргэ буоларын курдук, дьон-сэргэ олохсуйар услуобуйата барыта көрүллэн тутуллубута.
Ол түмүгэр, кэлии дьон тыйыс айылҕаҕа түргэнник үөрэммиттэрэ; олохтоох омуктар олохторо-дьаһахтара биллэрдик тупсубута, бэйэлэрэ ити эйгэ үлэһиттэрэ буолбуттара, дьон-сэргэ «бу мин куоратым, мин бөһүөлэгим, мин төрөөбүт олох дойдум, мин үлэлиир сирим» диэн туохха барытыгар, ол иһигэр айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһара ситиһиллибитэ.
Саха сирин Арктиката 13 улуус – Абый, Аллайыаха, Анаабыр, Булуҥ, Үөһээ Халыма, Орто Халыма, Аллараа Халыма, Үөһээ Дьааҥы, Усуйаана, Эдьигээн, Муома, Эбээн Бытантай, Өлөөн түөлбэлээн олорор киэҥ дуолунан, эбэтэр 1,6 мөл. км2 оҕус муоһа тостор тымныылаах, үйэлэргэ олохсуйбут муус-чэҥ сиринэн тайаан сытар. Ону ол диэбэккэ, олохтоох дьон барах-саттар былыргы дьыллар быдан мындааларыт-тан билиҥҥэ диэри төрөөбүт-үөскээбит төрүт сирбит-уоппут диэн оҕо-уруу төрөтөн, аймах-билэ тэнитэн, дьонтон итэҕэһэ суох сананан, табыллыбыт күннэригэр үөрэн-көтөн, ыар-нүһэр кэмнэригэр хоргутталлар-хомойдоллор даҕаны санааларын түһэрбэккэ кэлэр кэскиллэригэр эрэллээх олохторун оҥостон үлэлии-хамсыы олороллор. «Бу туруу дьонум-сэргэм барахсаттар олохторугар-дьаһахтарыгар туһанналлар ханнык» диэн аһына санаан буоллаҕа, Үрүҥ Айыы Тойоммут айылҕатын баайыттан Арктика добун дуолугар балай эмэни хатаҕалыы сатаабыт. Ол курдук, Анаабыр Майаат, Бииллээх, Ыраас үрэхтэрин кытылларыгар, хордоҕой хонууларыгар, Өлөөн, Булуҥ түҥкэтэх түбэлэригэр алмаас баай кыырпахтара ыһылла сыталлара булуллубуттара. Дьааҥы, Индигиир өрүстэр киэҥ түөлбэлэригэр, Ляхов тумус арыытыгар, Усуйаана хайаларын хас аппаларын, айааннарын түгэҕэр хорҕолдьун, сурьма баай саппаастара хаһаанылла сыталлар, Өлөөҥҥө Оҥкучах үрэҕин баһыгар ниобий, Маймеча баайдаах түөлбэтигэр апатит баһымах саппааһа булуллубута. Дьааҥы, Муома улуустарыгар үрүҥ көмүс, цинк, сибиньиэс дьапталҕата тапталла сытара биллэр. Манна сылга 318 тонна үрүҥ көмүһү, 10,2 тонна сибиньиэһи хостуур үлэни күн бүгүн да тэрийиэххэ сөп дииллэр. Кыһыл көмүс үгүөрү баайа Дьааҥы, Индигиир, Халыма эҥэрдэринэн тайаан сытара сабаҕаланар. Манна ордук Күчүс, Кулаар, Нежданинка, Сентачан курдук баай көмүстээх түөлбэлэр биллэллэр. Арктика улуустарын барыларыгар да кэриэтэ көмүстээх сирдэр бэлиэтэммиттэрэ. Ол курдук: Абыйга – Силээннээх, Анаабырга – Аркачаан, Кытыл Таас, Чочимбал, Булуҥҥа – Молодо, Үөһээ Халымаҕа – Кыһыл Таас, Лазо, Вьюн, о.д.а., Аллараа Халымаҕа – Аллараа Халыматааҕы кыһыл көмүстээх түөлбэ, Усуйаанаҕа – Күчүс, Кыыллаах, Эмис диэн кыһыл көмүстээх сирдэр бүгэн сыталлар.
Дьэ дьикти диэтэҕиҥ, айылҕабыт барахсан дьонум-сэргэм тоҥмотун-хаппатын диэтэҕэ буолуо, аны оттукка эрэ буолуо дуо, өйдөрө-санаалара хойуннаҕына олох-дьаһах атын да наадатыгар туһанныннар диэн ньиэби, гааһы, чох арааһын балай эмэни харайан, хаһаанан хааллараахтаабыт эбит. Холобура, Индигиир уонна Халыма өрүстэр икки ардыларынан тайаан сытар Зырянка чохтоох түөлбэтэ үөрэтиллэн, ааҕыллан 23 млрд тонна хаһаас баара бэлиэтэммитэ. Өлөөҥҥө 1,2 млрд тонна хостонор баайдаах Таймылыыр дьапталҕата, Булуҥ, Муома улуустарыгар, Соҕолоох, Тихонскай, Краснореченскай чохтоох түөлбэлэрэ үөрэтиллэн, хостонор кэмнэрин эрэ кэтэһэ сыталлар. Олохтоох булчуттар, табаһыттар «хара мас» диэн ааттаабыт, аан дойдуга түөрт эрэ сиргэ булуллубут, богхед диэн хатыҥ туоһун курдук испиискэ төлөнүттэн умайар, аны кыһан, эрбээн, үүттээн араас ойуулары дьүһүйэр чох чараас дьапталҕалара арыы-арыы курдук чөмөхтөһөн Муустаах байҕал кытылынан, Өлөөн киэҥ дуолунан сирбит биир дьикти баайа буолан харалла сыталлар.
Алаһыай хотоолугар, Индигиир, Халыма эбэлэр икки ардыларынааҕы чохтоох түөлбэни кытары силбэһэ айылҕа гааһа баара биллибитэ. Анаабыр улууһугар, Соҕуруу Тигээн оҥхой сиригэр, Бегичев арыытыгар, Кожевников хомотугар ньиэп улахан саппааһа дьалкыйа сытара булуллубута. Эдьигээн, Аллараа Халыма, Орто Халыма таас дьапталҕаларын анныгар ньиэп эрэ буолуо дуо, гаас кытары ыалласпыт сирдэрин бэлиэтээбиттэрэ.
Балары кытары тэҥҥэ Арктика Эбэ Хотун өрүстэрин бараммат баайа балык эрэ буолуо дуо, кинилэр модун сүүрүктэрин күүһэ-уоҕа буоллаҕа дии. Аҥаардас Өлөөн, Анаабыр, Дьааҥы, Индигиир, Халыма өрүстэр салааларыгар 18–20 кыра кыамталаах ГЭС-тэри (МГЭС) тутуохха сөп диэн ааҕаллар. Аны Хотугу Муустаах далай кытылларынан көҥүл көрүлүү көтөр тыал-буурҕа даҕаны таҥкыр кураанах, туһата суох буолбатах эбит. Ол бэйэлээҕи тоһуйа тутан, «үүннээн-тэһииннээн» туһаннахха, сылга 2 мөл. кВт-ч электроэнергияны ылыахха сөп эбит.
Мантан көрдөххө, Арктика хас улууһун аайы, сир баайын кэлимник хостуур, таҥастыыр, байытар, туһаҕа таһаарар промышленность тиһигин тэрийиэххэ, сайыннарыахха сөп курдук. Сэбиэскэй саҕана баай-талым сирдэринэн тала сылдьан чөм-бааччы кыһыл көмүһү, хорҕолдьуну, чоҕу балай эмэни хостоон судаа-рыстыба барҕа баайын хаҥаталлара.
Дьэ билигин ырыынак эйгэтигэр киирэн баран хайдах буоллубут? Сайынныбыт дуу, сарбылынныбыт дуу? Өскөтүн ырытан-ырыҥалаан, бигээн-бэскилээн көрөр эбит буоллахха, Сэбиэскэй саҕана биир киһи муҥур үйэтигэр олорон кэлбит олохпут-дьаһахпыт эрэ буолуо дуо, быһыыбыт-майгыбыт, сиэрбит-сигилибит эмискэ уларыйан, отуорбут алдьанан, үлэбит-хамнаспыт, олохпут дьаһахпыт ыарытыйбыт, ыгыллыбыт курдук буолан, бу үлүгэрдээх баай сиргэ-уокка олорон, кистээбэккэ эттэххэ, туохпут барыта сатарыйан, куччаан-оччоон иһэр курдук. Баҕар, бу оҕонньор «аньыы даҕаны, ону маны түөһэн эрдэҕин» диэхтэрэ, ол эрээри баары баарынан буоллаҕа дии.
Арктика эйгэтигэр муниципалитет диэн ааттаах саҥа дьаһаныыга киирэн баран, улуустар аайы дьон-сэргэ ахсаана, үлэһит илии биллэрдик аччаата. Уларыта тутууга киирээт да, уончаны кыайбат сыл иһигэр нэһилиэнньэ Усуйаана улууһугар 12, Анаабырга 11,8, Аллараа Халымаҕа 11,1, Үөһээ Халымаҕа 9 бырыһыан аҕыйаабыта биллэр. Булуҥҥа балартан өссө үгүөрү дэнэр.
Тыа хаһаайыстыбата даҕаны бэйэтин хамсаабат тирэҕин кыайан булбакка муҥнанар. Оҥорон таһаарар хайысхалара – таба, сүөһү, сылгы иитиитэ, бултааһын-балыктааһын, эти оҥорон таһаарыы, үүтү ыаһын таҥнары түһэн, үбэ-харчыта кэмчи буолан, сылтан-сыл аһааҕырыы бэлиэтэ улааттар-улаатан иһэр. Буолуо суоҕа дуо, нолуоктан, уонна атын да хайысхалартан киирэр дохуота олохтоох бюджет 4-6% бырыһыанын эрэ сабар, онтон ордугун кэмнээн-кээмэйдээн, быһан-отон судаарыстыба дук гынарынан бэриһиннэрэн олорор буоллаҕына.
Маннык быһыыны-майгыны көрөн олорон: «Дотацияҕа, ол эбэтэр судаарыстыба үбүлээһинигэр олорор муниципалитет тэриллиилэрин олохтуур сөптөөх буолуо дуо?» – диэн ыйытык киһини эрэ үүйэ-хаайа тутар. Хайдах толкуйдаан, ааҕан-суоттаан, быһааран оҥорбуттарын киһи билбэт. Бука, ырыынак услуобуйатын үтүгүннэрэ сатаан, «сайдан-үүнэн бардахпытына кэлин туһалыа» диэн оҥоһуллубут тэрээһин буолуо диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп. Онтон ордук буолар кыаҕа суох. Харбыйбыт хармааннаах кураанах тэриллии хайдах даҕаны атыттары, ааттаахтары кытары тэҥҥэ аахсан бэйэтин бэйэтэ салайынар, тугу эрэ барыстааҕы, кэскиллээҕи, үйэлээҕи олоххо киллэрэр кыаҕа суоҕа ама көстүбэтэ, биллибэтэ буолуо дуо.
Манна биири бэлиэтээн этиэҕи баҕарыллар, ырыынак илин-кэлин түсүһүүлээх (конкуренция), мөккүөрдээх-мөккүһүүлээх, ким үптээх ол хам баттыыр сыһыаннаһыылаах быһыытыгар-майгытыгар, дотацияҕа, ол эбэтэр судаарыстыба быстах-остох көмөтүгэр олоҕурбут экономика сайдар, чэчириир кыаҕа да, кэскилэ да суох. Дэлэҕэ даҕаны үгэ-хоһоон курдук «тыа хаһаайыстыбатын үгэс буолбут салаата (традиционные отрасли) үлэлээн таһаарар ороскуотун судаарыстыба харчытынан сабыахтааҕар, үлэлэппэккэ эрэ хамнастарын төлөөбүт быдан барыстаах буолуо этэ» диэн этиэхтэрэ дуо. Бука, туох эрэ онно маарынныыр дуу, чугасаһар дуу баар буолан этилиннэҕэ. Тыала суохха мас хамсаабат дииллэр.
Кистэлэҥ буолбатах, дотация иитимньитигэр олорор экономика ырыынак хаҕыс үйэтигэр кэнэҕэһин-кэнэҕэс иинэн-хатан хагдарыйар дьылҕаланар. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыба бас билиитэ сылтан-сыл кыччаан-оччоон чааһынай илиигэ киирэн иһэр. Билигин биллэринэн, судаарыстыба өлүүтэ тэрилтэлэр уопсай ахсааннарын 4-5 быраһыаныгар эрэ тэҥнэһэр. Ол оннугар чааһынай бас билии улааттар улаатан 75 бырыһыантан лаппа таҕыста. Бу түмүгэр судаарыстыба эйгэтигэр үлэлиир тэрилтэлэр дойду промышленноһын 9-10% эрэ оҥорон таһаараллар, оттон ньиэп 0,2%, чох 14,5% эрэ хостууллар. Сотору ол да суох буолар бадахтаах. Үп-ас бэриһиннэриитигэр олорор ханнык баҕарар хаһаайыстыба, муниципалитет киэнэ да буоллун, моҥкуруут барар, тоҕо диэтэххэ уолбакка, уостубакка өрүү тохтобула суох кураанах хармааҥҥа симэ турар үптээх-астаах, харчылаах аптаах сандалы (скатерть-самобранка) ырыынак сыһыаннаһыытыгар баар буолар кыаҕа суох. Дьэ ол иһин олохтоох бюджеттарын оҥостоойоллор, булунаайаллар-талынаайаллар диэн ырыынак көрдөбүлүгэр сөп түбэһэр, онно үлэлиир механизмнаах, хамсатар-халбарыҥнатар ньымалаах буолаарай диэн, олохтоох бэйэни салайынар тэриллиилэри административнай сирдэр истэригэр оҥордохторо. Ол да иһин «Өрөспүүбүлүкэ иһигэр олохтоох бэйэни салайыныы туһунан», «Бэйэни салайыныы үбүн туһунан» диэн сокуоннар оҥоһуллан ылынылыннахтара. Бу докумуоннар истэригэр олохтоох бэйэни салайынар тэриллиилэр бас билэр, оҥорон таһаарар күүстэригэр олоҕуран үптэрин-харчыларын оҥостуохтаахтарын туһунан көрүллэр. Баларга этиллэр эбит, ханнык хамсатар механизмнары, төһүүлэри туһанан, хайдах салаллан, салайан, бэйэ түөлбэтин иһигэр баар сир баайын барыстаахтык туһанан, сайдарга, улаатарга сөп буолар үбү-аһы оҥорон таһаарыахха сөптөөҕө. Бу сокуоннарга ылыллыбыт халбаҥнаабат быһаарыы быһыытынан – Арктика улуустарыгар ырыынагы олоххо киллэрээччи, кини сайдар саҥа суолун тэлээччи уонна сүрүннээччи, барытын көрөн-истэн, ыйан-кэрдэн биэрээччи быһыытынан олохтоох салайыныы буолуохтаах. Ол эбэтэр Арктика улуустарын социальнай уонна экономикаҕа сайдыылара, онно сөп түбэһэр олохтоох бюджет оҥоһуллуута, бу тэриллии бэйэтин бас билиитин хайдах барыстаахтык туһанан тыа хаһаайыстыбатын, ордук хайа промышленноһын кэлимник тэрийэн, сайыннаран, уоту-күүһү, суолу-ииһи, дьиэни-уоту, атыы-тутуу эйгэтин олоххо киллэрэн, барыыстаахтык эргиниититтэн тутулуктаах буолан тахсар. Киниэхэ оннук юридическай, норма-быраап, конституция быһыытынан салайар көҥүл бэриллэр. Оччотугар атыттары кытары аахсар, күөнтэһэр, ырыынак бары кыаҕа баар буолуохтаах. Хамсааһын оннук эрэ түгэнигэр, Арктика улуустарыгар хаһаайыстыба, үлэ-хамнас, олох-дьаһах салаата кэлимсэ сайдыытын, дьон-сэргэ ырыынак диэн тугун-хайдаҕын этинэн-хаанынан, өйүнэн-санаатынан билэн, үлэҕэ, олоххо талыһыытын ситиһиэххэ сөп курдук. Дьэ оччоҕуна чугаһынан ылан эттэххэ, «үлэбит суох» дии-дии халтай хаамыы, «санаабыт түстэ» дии-дии арыгылааһын тохтуо этэ буоллаҕа.
Билигин туох-хайдах ис хоһоонноох экономикаҕа олоҕуран Арктика муниципалитет тэриллиилэрэ үлэлии-хамсы олороллоруй? Ырыынак киэнинэн дуу, эбэтэр администра-циялыы-былааннаах дьаһаллыы күүһүнэн дуу? Мин санаабар, өскөтүн биир кииннэммит дотациянан үбүлээһин баарынан сирдэтэн көрөр эбит буоллахха, администрациялыы-былааннаах, оттон бэйэни салайыныы уонна араас формалаах бас билии баарынан быһаарар буоллахха, ырыынак ис тутула сүрүннүүр курдук көстөрүгэр тиийэр. Оччотугар ырыынак экономикатын олохтуур кыһалҕа кииннэммит үбүлээһини туһанары күһэйэр диирбитигэр тиийэбит дуо? Маннык директивалыы-былааннаах тутул ырыынак экономикатыгар кыбыллыыта тиһэҕэр тиийэн барыыстаах буолар иһин күрэстэһиини уонна бэйэ үбүлэниитин көҕүлээһини, ону ситиһэ сатааһыны суох гынар. Ким даҕаны ойоҕостон ыктарбат, ону таһынан судаарыстыба үбэ олохтоох бюджекка киирэ турар, суланан-суҥхаран кыра эмэ да буоллар эптэрэр кыах баар буоллаҕына най барыы үөскүүрэ биллэр. Арктика улуустарыгар сүрүннүүр кыайа-хото тутар ис тутул, төһүүтэ суох булкаас экономика баарын тухары, былыр үйэтээҕи, үгэс буолбут, бэйэтин кыаҕын, күүһүн сүтэрбит аҕа ууһунан общинаны чөлүгэр түһэрэ сатаан, чуумунан бэдэрээттэһэн үрдүк тэриллиилээх, салаллыылаах ырыынак экономикатын олоххо киллэрэр, бука, кыайтарбата буолуо. Дьэ ону өйдөөн-дьүүллээн, Арктика тус уратыларыгар, кини тыйыс айылҕатыгар, үгэс буолбут хайысхалаах хаһаайыстыбаларыгар, сирин баайыгар-дуолугар, географиятыгар, социальнай усулуобуйатыгар, төрүт кутугар-сүрүгэр сөп түбэһэр Арктика экономикатын тутулун оҥоро, сайыннара сатыахтаахпыт дии саныыбын.
Кистэлэҥ буолбатах, билиҥҥи кэмҥэ дойду экономикатын уонна социальнай олоҕун сайдыытын стратегията, программалара сир баайын кэлимник туһаҕа таһаарар промышленноһы туругурдууга олоҕураллар. Бу хайысхаҕа сэбиэскэй саҕаттан биһиги үлэлии үөрэннибит, билиини-көрүүнү мунньуннубут, атыы-тутуу киэҥ эйгэтигэр, эбэтэр аан дойду ырыынагар тахсан Азия, Европа дойдуларын кытары тахсыылаахтык уонна барыстаахтык алтыһар буоллубут. Ол эбэтэр Арктика үрдүк көрдөбүлүнэн туһанар сирин балысхан баайа, кини социальнай уонна экономикатын сайдыытын хамсатар күүһүнэн буолуохтаах. Киһи сэргэхсийэрэ, сэҥээрэрэ баар, бу хайысхаҕа хамсааһын тахсан эрэр курдук.
Бүгүҥҥү күннээххэ Арктика сайдыытыгар анаммыт чэрчилэр оҥоһулла тураллар. Олор истэригэр киллэриэххэ сөп:
– бастатан туран, Хотугу Муустаах байҕал суолун сайдыытын стратегиятын;
– иккиһинэн, Хотугулуу-Илин сытар түөлбэлэр сирдэринэн-уоттарынан ааһар тимир суол ситимин тутуу саҕаламмытын. Ити программа бастакы хардыытын быһыытынан биһиги көрүөхпүтүн сөп Дьокуускай тимир суола тутуллуутун;
– үсүһүнэн, дойду экономиката сайдыытыгар көрүллүбүт сир баайын кэлимник туһаныы уһун кэмнээх программатын.
Баларга холбуу, «Судаарыстыба 2020 с. диэри уонна онтон анараа өттүгэр Арктикаҕа ыытыллар бэлиитикэтэ» диэн докумуону киллэриэххэ сөп. Онно этиллэринэн:
– Арктика сирин баайа дойду социальнай уонна экономикатын сайдыытыгар төһүү буолуохтаах;
– Арктиканы аан дойду эйэлээх эргиэнин сиринэн оҥоруохтаахпыт;
– Хотугу Муустаах байҕал суола дойдуга биир кэлим транспорт ситимин курдук туһанылыахтаах диэн.
Билигин Арктика түөлбэтигэр алмааһы хостооһун үлэтэ салҕанан бара турар. Табылыннаҕына, сотору кэминэн Соҕуруу Тигээн ньиэптээх, Күчүс кыһыл көмүстээх сирдэрин туһаҕа таһаарыы саҕаланыахтаах. Алаһыай хаспаҕар мунньуллубут үтүмэн үгүс ньиэп, гаас саппааһын хостооһун, турба ситимин тутуу, омук сиригэр атыылааһын сабаҕаланар. Олору барытын улахан акциялаах холбоһуктар, фирмалар, корпорациялар, сорохторо тас дойдулар кыахтаах тэрилтэлэрин кытары кыттыһан, туһаҕа таһаараллара биллэр. Дьэ бу манна тас дойдулары кытары сибээстээх (интегрированнай) улахан корпорациялар ырыынак хаҕыс сыһыаннаһыытыгар вахта ньыматынан, киин сирдэртэн кэлэн үлэлиир буоллахтарына, олохтоох нэһилиэнньэ хайдах кыбыллан кыттыһар, үп-харчы киллэринэр?
Холобура, Аляскаҕа кэтэх предпринимательство сайдан, көмүс хостооһунугар олохтоох омуктар бэйэлэрэ бур-бур буруо таһааран кыттыылара лаппа кэҥээбит. Инньэ гынан бу дойдуга кыһыл көмүһү хостуур салааҕа 300 кэриҥэ артыал үлэлиирэ биллэр. Биһиги дойдубутугар оннук хайысха тоҕо быһаарыллыбат буолуой. Киин сирдэртэн, инньэтэх Кавказ хайаларын быыһыттан кэлэн үлэлиир көмүһү сууйар артыаллар, биригээдэлэр баалларын билбэт, истибэт киһи, бука, суоҕа буолуо. Кинилэр Магадан уобалаһыгар айбардыылларын, уҥа-хаҥас тутталларын, тутуллалларын да туһунан бэчээккэ син тахсыталыыр. Оттон биһиги син бэйэбит бырабыыталыстыбалаах, промышленноһы иилиир-саҕалыыр министиэристибэлээх, сокуон таһаарар Ил Түмэннээх, бэйэтин бэйэтэ дьаһанар (самоопределение) бырааптаах өрөспүүбүлүкэ буоллахпыт дии. Муҥ сатаатар, тас дойдулар үлэлэрин үтүктэн, дойдубут Конституциятыгар, араас формалаах үлэни тэрийии ньымаларыгар, о.д.а. ырыынак көҥүл (либеральнай) экономикатын сайдыытын сокуоннарыгар, нуормаларыгар олоҕуран бэйэбит бур-бур буруо таһаарынарбыт хайдах-туох буолуой. Онно сөп түбэһэр кыах да баар курдук буолбатах дуо?
Өрөспүүбүлүкэбит Арктикатааҕы улуустарын киэҥ түөлбэлэрин аайы саһан сытар кыһыл көмүс баайдаах дьоҕус сирдэр бааллар эбээт. Көр, олорго лицензияны, ол эбэтэр көҥүлү ылыыны олохтоох омуктарга судургутутан, баҕар куонкуруһа да суох биэриини ситиһэн, аҕыйах ахсааннаах кыра биригээдэлэри тэрийэн, көмүс сууйуутун олохтуур, сайыннарар, ама, табыллыбата буолуо дуо.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр хайа инженердэрин, геологтары, тутуу үлэһиттэрин үөрэтэн таһаартыыр үрдүк даҕаны, орто даҕаны үөрэх кыһалара бөҕө бааллар. Онон ити хайысханы олоххо киллэрэр, сайыннарар тирэх баар. Оччотугар үлэ миэстэтэ көстөрүн таһынан, муниципалитет тэриллиилэрэ балай эмэ үптээх, бюджеттарын хаҥатар үлэлэниэ, экономикалара сайдыа этэ буоллаҕа.
Туох да диэбит иһин, Арктикаҕа баар сир баайын туһаныыны сатабыллаахтык тэрийэн, ылыллар үбү-харчыны таба аттаран туһаннахпытына, экономика сайдарыгар сүрүн төһүү буолара чахчы. Онон Арктика инники сайдар кэскилин олуга охсулунна диэн эрэниэххэ сөп.
Ол эрээри диэххэ. Дойду бүттүүн, ол иһигэр Арктика экономикатын, социальнай сайдыытын стратегияларыгар уонна политикатыгар сир баайын туһаныыны тэҥэ табаары оҥорон таһаарар күүстэр (призводительные силы), ол эбэтэр собуоттар, фабрикалар, о.д.а. модун холбоһуктар тутуллалларын, сайдалларын туһунан суруллубаттара, былааннамматтара киһини мунаахсытар.
Дьиҥинэн, Сир баайын туһаныыттан ылыллар сүҥкэннээх үп-харчы дойду оҥорон таһаарар хаһаайыстыбатын айарга, оҥорорго, сайыннарарга туллаҥнаабат тутаах, түөрэҥнээбэт төһүү буолуохтаах этэ буоллаҕа. Хаһан эрэ бүтүөхтээх, эстиэхтээх-быстыахтаах көмүспүтүгэр, ньиэппитигэр, гааспытыгар, маспытыгар-оппутугар Кытай ньаалбаан миискэлэрин, көтүрү бара сылдьар таҥастарын-саптарын, омук техникэтин, ньымаларын бас быстар сыанатыгар үҥэн-сүктэн атыылаһа олоруох бэйэккэбит буолуо дуо? Ол аата силлибэт сирбититтэн ыйанан олорор курдук буолбаппыт дуо? Суох, оннук буолбатах. Судаарыстыба экономикаттан туораан биэрбэккэ, бэйэтэ эмиэ бас билэр хаппытаалын хаҥатан, суутугар уонна сокуонугар олоҕуран ырыынак экономикатын салайан, бэрээдэктээн, кини хамсатар күүһүн күрэс былдьаһыыны олоххо киллэрэн, Арктика сирин баайын барыстаахтык туһаҕа таһааран, оҥорон таһаарар промышленность дойду социальнай уонна экономикатын сайдыытын хамсатар күүһэ буоларын ситиһиэ, барҕарыы суолун кэрэһэлиэ этэ диэн эрэниэҕи баҕарыллар. Ким туох диирэ эбитэ буолла истиэҕи, көрүөҕү.