ИРБЭТ ТОҤНУУН ИЛЛЭҺИИ УОННА ЫАЛЛАҺЫЫ

Кэнники сылларга Сахабыт сирин кыһы­на сымнаабытын, сайынын өҥүрүк куйаас буоларын бары бэлиэтии көрөбүт. Айылҕа дьикти көстүүлэрэ даҕаны дьону соһутара элбээтэ: кыс ортото күөллэр көһөллөр, сир сиҥнэр, дириҥ аппалар үөскүүллэр, то­лоон­нор ньуурдара тоһутталанан бугул-бугул кур­дук быллаарданаллар. Ону социальнай ситимнэргэ, атын да суруйууларга ирбэт тоҥ ууллуутун содула ­дииллэр. Ол иһин науканан бигэргэммит чахчыны билээри Ирбэт тоҥу чинчийэр наукалыы институт крио­литозона геотермияҕа лабораториятын сэбиэ­диссэйэ, техническэй наука кандидата Александр Жиркову кытта көрсөн сэһэргэстибит.

– Александр, эн ирбэт тоҥу үөрэтии эйгэтигэр хайдах киирбиккиний?

– Мин Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай уни­вер­ситет физико-техническэй институтун бү­тэрэн, теплофизик идэтин ылбытым. Эрдэттэн наука эйгэтигэр барар санаалаах этим. Үөрэхпин бүтэрэн баран Хоту дойду физи­чес­кэй-техническэй кыһалҕаларын инсти­тутугар үлэлиир санаа­лаах этим, дипломум салайааччыта онно үлэ­лиирэ. Онно тиийбиппэр: «Үлэ миэстэтэ суох, кыайан ылбаппыт, ол эрээри Ирбэт тоҥу үөрэтэр институкка урут сабыллыбыт тепло­физиктар бөлөхтөрүн сөргүтэн эрэллэр», – диэбиттэрэ. Институппут билиҥҥи дириэктэ­рэ Михаил Николаевич Железняк саҥа лабо­раторияны тэрийэн, бөлөх арыйбыт этэ, онно университекка бииргэ үөрэммит доҕорбун Анатолий Русланович Кириллины кытары кэлбиппит. Теплофизикаттан – ирбэт тоҥу үөрэтиигэ, адьас атын хайысхаҕа үлэлээн барбыппыт. ХИФУ иһинэн Ирбэт тоҥу үөрэтиигэ кафедралаахпыт. Үлэлээбиппит тухары биэс хас сылбыт науканы үөрэтиигэ барбыта, ирбэт тоҥ суолтатын, туох туһалааҕын, киһиэхэ хайдах дьайарын үөрэп­пиппит. Анааран, ырытан көрдөххө, киһи ирбэт тоҥҥо олоруута, ирбэт тоҥ киһиэхэ уонна киһи ирбэт тоҥҥо дьайыылара ыкса ситимнээхтэр. Ытык кырдьаҕастарбыт, холобур, Михаил Ива­нович Сумгин чинчийэр үлэлэригэр ирбэт тоҥ олус кутталлаах уонна дьулаан, ол эрээри кини хайдах хамсыырын, уларыйарын биллэххэ, сөпкө тэринэн олоруохха сөп диэн суруйар. Ол аата биһиги ирбэт тоҥу кытта охсуһа, утары­лаһа эбэтэр кинини баһылыы, иннин ыла сатыа суохтаахпыт, төттөрүтүн үөрэтэммит, хайдах уларыйарын билэммит туһаныахтаахпыт, сатаан тэринэн олорорго үөрэниэхтээхпит.

Наука эйгэтэ син биир айар үлэни кыта­ры ситимнээх, көҥүллүк толкуйдууру ирдиир, хаач­­чахха хаайбат. Ол өттүнэн айар үлэһиттэ­ри – суруйааччылары, ырыаһыттары кытта май­гын­­ныыр өрүттээх. Наука толкуйдатар уонна таай­тарар айылгылаах. «Бу тоҕо маннык буо­луох­тааҕый? Туох төрүөттээҕий? Суолтата туохха сытарый?» диэн билээри, таайаары үлэлиигин, ол барыта умсугутуулаах уонна биир сүрүнэ духуобунай аһылык буолар.

Мин үлэҕэ киирэрим саҕана наука аныгы реформата саҕаламмыта, эдэрдэргэ науканан дьарыктаныы ыарахан этэ, баҕа санаа күүһүнэн эрэ сылдьарбыт. Аспирантураҕа күнүс үөрэнэр үлэһиттэр толору хамнаска үлэлиир бырааппыт суоҕа, хамнас аҥаарыгар эрэ үлэ миэстэтэ кө­рүллэрэ. Оттон билигин өйүүр буоллулар, элбэх болҕомто ууруллара санаабытын кынат-тыыр.

– Ирбэт тоҥу үөрэтии историятыттан кэпсии түс эрэ.

– Анал ирбэт тоҥу үөрэтэр институт аан дойду үрдүнэн Саха сиригэр эрэ баар. Наука бу салаата үөскээһинэ Шергин шахтатын кытта быһач­чы си­тим­нээх. 1827 сыллаахха Федор Шергин диэн кэлии атыыһыт киһи уунан хааччынаары Дьокуускайга соҕу­рууҥ­ҥу куораттарга курдук холуодьас хастарар. Холуодьас хаһааччылар сыл устата 12 миэтэрэ дириҥҥэ түһэн баран, ирбэт тоҥу кыайан ааспатахтар. Ол курдук үс сыл тухары тоҥ буору хаһан ууну булбаттар. Онуоха Федор Шергин оччотооҕу Россия империятын Наукатын акаде­миятыгар «Саха сиригэр үс сылы быһа 20-тэн тахса миэтэрэ дириҥнээх холуодьас хастардым даҕаны, тоҥу ааспатым» диэн сурук суруйан ыытар. Академияттан: «Салгыы хаһыҥ, биһиги кэлиэхпит», – диэн хардараллар. Уон сыл тухары 116 миэтэрэ дириҥҥэ тиийэллэр даҕаны, ириэнэх сири булбаттар. Ол холуодьас билигин Кулаковскай уонна Ярославскай аатынан уулус­салар быһа охсуһууларыгар бүрүллэн ту­рар умай­быт мас дьиэ кэтэҕэр баар. Бу хаһыы түмүгэр Саха сиригэр түгэҕэ биллибэт ирбэт тоҥ баа­рын аан маҥнай быһаараллар. Алек­сандр Федорович Мид­дендорф салайааччы­лаах Сибиир хоту өттүн уонна Уһук Илини үөрэ­тэр Наука академиятын экспе­дицията тэриллэн, 1845 сыллаахха кэлэн, бастакынан шахта ара­ҥала­рын температуратын кээмэй­диир. Онон сирдэтэн ирбэт тоҥ Дьокуускайга быһа холоон төһө халыҥын быһаа­рар. Кэлин чопчу­ламмытынан, ол суоттааһыныгар бэрт кыранан – 20-чэ миэтэрэнэн сыыспыта бил­лэр. Билигин киин куораппыт анныгар ирбэт тоҥ 290-300 миэтэрэ халыҥнаах. Бу экспедиция үлэтин түмүгүнэн ирбэт тоҥу, кини суолтатын үөрэтии са­ҕаламмыта. Биир шахтаттан атын шахтаҕа диэ­ри үөрэтэн, ирбэт тоҥ тарҕаныытын, ха­лыҥын, температуратын билбиттэрэ уонна Рос­сия сирин-уотун 65 бырыһыана, Аан дойду 25 бырыһыана ирбэт тоҥ үрдүгэр турар диэн да­каастаабыттара. Ирбэт тоҥ аан дойдутааҕы каартата оҥоһуллубута.

– Ирбэт тоҥ туохтан турарый?

– Ирбэт тоҥ араҥата хас да көрүҥнээх буолар: кыһын устата 3-5 миэтэрэҕэ тиийэ тоҥор уон­на сайын устата ирэр (сезонно-мерзлый слой), сайын устата 2-5 миэтэрэ ирэр уонна кыһын тоҥор (сезонно-талый слой), сорох сир­дэринэн арыыланар араҥалар (островной) уонна ула­хан территорияларга быста-быста сал­ҕанар быс­та­ламмыт араҥалары көрүөххэ сөп. Кумахтаах сир­дэргэ ирбэт тоҥ сайын 2-5 миэ­тэрэҕэ тиийэ ирэр. Сир саас муус устар бүтүүтүттэн, ыам ыйын саҥатыттан ирэн барар, күһүн балаҕан ыйыттан тоҥор. Тоҥуу икки өттүттэн саҕаланар: үөһэт­тэн аллараа тоҥон түһэр, аллараттаан тымныы уораана үөһэ тахсар. Ахсынньы-тохсунньу ый­дар­га биир сиргэ көрсөн силбэһэн хаалаллар. 

Сир анныгар ирбэт тоҥу сэргэ сир ан­ны­нааҕы муус диэн баар. Муустаах сирдэр ирэн тоһут­таланаллар, оттон мууһа суох сирдэр араҥалара алдьаммат. Дэхси сир алдьаныытын төрүөтүнэн, сир анныгар сытар муус ууллан барыыта буолар.

Чааһынай дьиэҕэ олорор киһи ону өйдөөн көрөр. Холобур, гараж эбэтэр олбуор аана ­кы­һынын уонна сайынын иҥнэл-таҥнал түспүт буолар. Ол төрүөтэ – физика уруогун бэһис кылааһын программатыгар үөрэтиллэр уу тоҥуута. Уу тоҥон муус буоларыгар сабардама быһа холоон 10 бырыһыан үллэр, оттон ирдэҕинэ кыччыыр. Онон бу араҥа ирэр уонна тоҥор. Ириэнэх эрдэҕинэ сир анныгар төһө эрэ уу баара тоҥон уон бырыһыан улаатан биэрэр, оччоту­гар кыһынын сир ньуура үрдээн тахсар. Оттон сайын ол муус ууллан, аллара түһэр. Инчэҕэй сирдэргэ 5-7 см тиийэ биллэрдик хамсыан сөп, оттон сииктээх сирдэргэ 1-2 см, ол киһи хараҕар улаханнык быра­ҕыллыбат.

Былыргы кэмҥэ тымныы кураан дьыллар буола сылдьыбыттар, ол түмүгэр сирбит бада­раан хайа хатарын курдук хайыта барбыт. Онтон ханнык эрэ кэмҥэ эмискэ сылыйбыт уонна ол хайаҕастарга уу киирбит. Ол хайаҕастарга киир­бит уу ирэ-ирэ тоҥон, сири хайыта тэппит. Оннук сир аннынааҕы улахан хайа барыылар киэҥ сири хабан, холобура, Өлүөнэ уонна Амма өрүстэр икки ардыларыгар сытар киин улуустарга Уус Алдаҥҥа, Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга, Аммаҕа, Тааттаҕа муус комплексын үөскэппиттэр. Бу сири-уоту үөһэттэн көрдөххө, бадараан куур­даҕына хайа барарын санатар, ойоҕостон көр­дөххө ытаһаҕа майгынныыр 15-16 миэтэрэ кэ­риҥэ муус сытар буолар, муус ытаһа хайа тоҥон аппаны үөскэтэр. Ирбэт тоҥ сир анныгар икки миэтэрэ кэриҥэ дириҥтэн саҕаланар, онуоха эбии климат уларыйыыта дьайар.

Климат уларыйыытын кытары киһи айыл­ҕаҕа дьайыыта эмиэ ириэриигэ улаханнык сабыдыаллыыр. Ордук тыаны кэрдии. Тыа ирбэт тоҥу күнтэн күлүктээн итииттэн, тыалтан, ардахтан харыстыыр. Ойуур аннынааҕы муус халбаҥнаабат, сайын устата ирэр араҥата улаап­пат – 1,5 миэтэрэ буолла­ҕына, оннук хаалар. Оттон тыаны кэрдэн кэбистэххэ, сы­лаас киирэрэ 2-3 төгүл күүһүрэн, 3-4 миэтэрэ сытар мууска тиийэн, кураанах көҥкөлөйдөрү үөскэтэр. Уу хаайтарбат айылгылаах, ханан эрэ намыһах сири булан баран хаалар. Онон дэхси сир анныгар көҥкөлөйдөр үөскээннэр сир ньуу­рун уларыйыыта барар. Өскөтүн хамсыыр тутул­лаах сымнаҕас кырыс буоллаҕына, бэйэтэ тү­һэн, хамсаан, быллаардар үөскүүллэр. Оттон кы­таанах кырыс кураанах сиринэн сиҥнэн оҥ­хой буолар. Бу ордук сүөһүгэ кутталлаах. Сир ан­нынааҕы муус кыратык да ирдэҕинэ сиҥниини батыһан хамсаан иһэр.

Биһиги дойдубутугар кыһынын кураанах хаар түһэр, хаар төһөнөн халыҥ даҕаны сир ан­ныгар тымныыны киллэрбэт. Оччоҕо сайын сир ирэрэ дириҥээн барар. Онон хаар суолта­та улахан. Урукку өттүгэр кырдьаҕастар күнү-дьылы кэтээн көрө сылдьан, бааһына хаарын тэпсэллэр эбит. Оччоҕо кыһын сир дөйө тоҥон, кырса алдьаммат. Ириэриини тохтотор туһуттан биһиги эмиэ тоһутталанар сир хаарын ыраас­таан, тэпсэн, дөйө тоҥорун ситиһиэхтээхпит.

– Александр, институккут анныгар баар лаборатория туһунан кэпсээ эрэ.

– Ирбэт тоҥу чинчийээри институту туталла­рыгар сир анныгар икки мэндиэмэннээх анал ла­боратория оҥорбуттара. Бастакы мэндиэмэ­нэ 4 миэтэрэ дириҥнээх, иккиһэ – 12 миэтэрэ. Лабораторияҕа киирэн иһэн көрдөххө, сир ирэр араҥатын таһыма көстөр. Сайын сир тыына ин­чэҕэй салгын сиик буолар уонна аллараа тү­һэн ирбэт тоҥҥо тиийэн мууска кубулуйар. Онтубут билигин даҕаны инчэҕэй курдук, ол аата дьыл баччатыгар диэри алларааҥҥы уонна үөһээҥҥи тымныылар өссө да силбэһэ иликтэр.

Иккис мэндиэмэн 12 миэтэрэ дириҥҥэ сытар. Ирбэт тоҥ сиҥнэн түһүүтүттэн экспедиция кэ­мигэр булуллубут сэлиилэр, бизоннар уҥуох­та­ра, сир аннынааҕы араҥа бааллар. Инсти­тут чинчийэр сирэ Хотугу муустаах далай кы­тыы­ты­нан Тиксиигэ, Усуйаанаҕа диэри та­йыыр. Үлэ­һит­тэр экспедицияҕа сылдьан бы­лыр­гы харамай­дары элбэхтэ булаллар, онон па­леонтологтары кытары ыкса ситимнээхтик үлэлиибит.

Лаборатория түгэҕэр ирбэт тоҥ туруга уонна биир кэм тутан турар температурата баар. Дьокуускай ирбэт тоҥун сыллааҕы, ыйдааҕы уонна күннээҕи орто температурата хайдах уларыйара бэлиэтэнэр. Ирбэт тоҥ температурата сал­гын температуратыттан тутулуктаах. Холобура, билигин Дьокуускайга салгын орто сыллааҕы температурата -8 кыраадыска тэҥнэһэр. Салгын орто температуратын быһаарыы 30 сылы хабар, ол нуорма диэн буолар. Бүтэһигин күүскэ 2020 сыл­лаахха сылыйа сылдьыбыт: -5,9 кыраадыс эбит. Бу иннинээҕи орто температура нуормата 1961–1990 сс. – 10 кыраадыс, оттон 1991–2020 сс. 8 кыраадыс тымныыга тэҥнэһэр эбит. Тем­пература араастаан хамсыырыттан климат хай­дах уларыйара көстөр.

Ирбэт тоҥҥо көмүллэн сытар мастар кытаа­тан тимир эбэтэр таас курдук буолан хаалал­лар эбит. Сорох мас кураанах буолар, оччоҕо ха­тан ыйааһына чэпчиир, оннук мастары му­мия­ламмыт диэн ааттыыллар. Лабораторияҕа криохранилище баар, онно өрүү 8-9 кыраадыс тым­ныы. Манна араас үүнээйилэр сиэмэлэрэ хараллан сытал­лар.

Киһи тыыныттан тахсар сылаас салгын кырыаны үөскэтэр. Кырыа ойуута алта кырыылаах буо­лар, манна даҕатан эттэххэ, айылҕаҕа төгүрүк уонна алта кырыылаах форма үгүс. Хаар кыырпаҕа эмиэ, айылҕа оҥоһуутунан, алта уһуктаах.

Саха сирин киин уонна хоту өттө тус-туспа айылҕалаахтар. Бастатан туран климатынан арк­тикатааҕы, субарктикатааҕы, муҥутуур (абсолютнай) диэҥҥэ арахсаллар. Итинник зоналар климат уларытыйыытыттан үөскүүллэр, ону та­һынан геология ирбэт тоҥҥо эмиэ улахан­нык дьайар. Холобура, сир аннынааҕы муустар ха­йалаах сирдэргэ суохтар. Аны күөл үөскүү­рү­гэр ирбэт тоҥ улаханнык дьайар, ууну аллара ыыппат. Онон дойдубут уһук хоту өттүгэр өрүс, күөл элбэх.

– Ардах ирбэт тоҥҥо хайдах дьайарый?

–  Наукаҕа салайааччыбыт Рев Иванович Гаврильев, хомойуох иһин, 2014 сыллаахха олох­тон туораабыта. Биһиги салайааччыта суох хаалбып­пыт. Институппут билиҥҥи дириэктэрэ Михаил Николаевич Железняк, оччолорго лаборато­рия сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан, биһиэхэ наукаҕа салайааччы буолан, сүбэлээн көмө­лөспүтэ. Мин «Влияние инфильтрации летних атмосферных осадков и внутригрунтовой конденсации на формирование температур­ного режима грунтов в Центральной Яку­тии» диэн чинчийэр үлэбинэн наукаҕа кандидат дис­сертациятын көмүскээбитим. Онно тохтуур буоллахха, айылҕа-климат сабыдыалыгар (природно-клима­ти­ческий фактор) хаар, ардах, сир омооно, от-мас, литология, геология, тас араҥа уулара – өрүстэр, күөллэр киирсэллэр. Кинилэр ирбэт тоҥ­ҥо хайдах дьайалларын үөрэппитим. Ол түмүгэр уһуннук унааран түһэр ардах уута сиргэ дириҥник өтөн кии­рэн ириэрии барар – онон, биллэн турар, алдьа­тыылаахтык дьайар. Күүстээх, дохсун кыл­гас ардах уута уксун паар буолан көтөн, сиргэ ула­ханнык иҥмэт диэн түмүк оҥорбутум. Оттон эксперимент оҥорбуппут төттөрүнү көр­дөрбүтэ. Кыра иэннээх сиргэ ардахпытын үс төгүл элбэппиппит. Үс сыллаах кэтээн кө­рүү тү­мүгүнэн ирбэт тоҥмут эбии халыҥаан биэр­битэ. Ол курдук сайын устата ирэр араҥа урут икки миэтэрэ буоллаҕына, 1,8 миэтэрэҕэ диэри кыччаабыта. Кыра территорияҕа ардах түһүүтүн улаатыннардахха, төгүрүччү сытар ирбэт тоҥ араҥата сиргэ иҥмит ууну тоҥорор, оттон уу сылааһа ирбэт тоҥу ириэрэригэр кыа­ҕа тиийбэт эбит. Бу чинчийии кэнниттэн кэккэ ыйытыы­лар үөскээбиттэрэ: ардах төһө киэҥ сиргэ уон­на төһө күүскэ түһэрий диэн. Ардах киэҥ сир-уоту барытын хабан кэлимсэ түспэт, син биир ханан эрэ арыылаан хаалларар. Онон ирбэт тоҥҥо ардах түһүүтүн дьайыыта икки түмүктээх буолбута. Кыра иэннээх сиргэ элбэх ардах түстэҕинэ, ирбэт тоҥ халыҥыан өп. Оттон киэҥ сири хабан элбэх ардах түстэҕинэ, ирэн барар.

Итинтэн сиэттэрэн кыра иэннээх сиргэ уу куттараммыт ирбэт тоҥмутун харыстыахпытын, ньуура алдьаммыт сири-уоту чөлүгэр түһэриэх­питин сөп эбит диэн дьоһун түмүккэ кэлбиппит. Билиҥҥи кэмҥэ онон дьарыктана сылдьабыт.

– Ойуур баһаарыттан сылтаан сирбит ирэр диэн этии төһө оруннааҕый?

– Ойуур баһаарын кэнниттэн сир ирэрэ буолуо диэн айманаллар, ол дьиҥинэн баһаар уотут­тан буолбатах. Уот турдаҕына, 5-10 см дириҥ­тэн ыла ирбэт тоҥу уулларар гына сылыппат. Санкт-Петербург куораттан учуонайдар кэлэн, итэҕэйбэккэлэр температураны быһаарар дат­чик ууран экпе­римент оҥорон көрбүттэрэ, уот оттон көрбүттэрэ, ол түмүгэр, үөһээҥ­ҥи итии сир анныгар дьайбат эбит диэн дакаастааммыта.

Баһаар кэнниттэн сир алдьаныыта туохтан үөскүүрүн быһаарыым. Уот сиэбит ойуура, бил­лэн турар, хара хоруо буолар. Сир күн уотуттан хаххата суох хаалар, оттон хараарбыт сири күн сардаҥата ордук күүскэ ититэр. Ол сылааһа сир анныгар бара турар. Баһаар кэнниттэн баста­кы сылларыгар сир иэнэ күүскэ алдьанар, онтон уу туран элбээтэ даҕаны алдьаныы сыыйа тох­туур. Тоҕо диэтэргин, уу тымныыны уонна итиини бэйэтигэр иҥэринэн температураны тэҥнии турар, онон тымныыны да, сылааһы да киллэрбэт, ириэриини-тоҥорууну сымнатар. Биэс-аҕыс сылынан үүнээйи тахсар: маҥнай кучу от, онтон талахтар үүнэллэр. Дьэ олор үнүгэстэрэ быкта даҕаны сииги оборбутунан бараллар, сир кууран барар. Талахтар улаатан күлүк түһэ­рэр буоллулар даҕаны, сир ириитэ, алдьаныыта тохтуур. Чөлүгэр түһүү 10-20 сыл устата барар. Талах, хатыҥ, бэс уонна тиит мастар түһүмэҕи­нэн үүнэллэр. Бүтэһик тиит үүнэр. Онон баһаар буолбутун кэннэ 120–140 сылынан эрэ тыа чөлүгэр түһэр. Маҥнай хойуу ыркый буолар, онтон улаатан үүнэн тахсыбыт лиҥкир мастар ситэллэр.

Биһиги кураан дойдуга олоробут. Сөҥүү сыллааҕы нуормата 250 мм, ол кумах куйаар, истиэп нуорматыгар тэҥнэһэр. Өскөтүн ирбэт тоҥ суоҕа эбитэ буоллар, Саха сирэ истиэп буолуо этэ. Ирбэт тоҥ ууну сир үрүт араҥатыгар тутар, онон сөҥүү аҕыйаҕын да иһин от-мас хойуутук үүнэр.

– Сахабыт сиригэр сайыннары ууллубат күөллэр, муустар бааллар. Итилэр хайдах үөс­кээбиттэрэй?

– Ууллубат муус тарыҥ диэн ааттанар. Хайа аттынааҕы үрэх, үрүйэ кыһынын дөйө то­ҥон хаалар, ол эрээри хайа үрэҕэ сүүрдэрин син биир тохтоппот. Буор быыһынан уутун сүүрдэ сы­тар. Онтуката ханаал курдук буолар. Үөһээҥ­ҥи, алларааҥҥы тымныылар силбэстэхтэринэ, сир дөйө тоҥон, уу суола бүөлэнэр. Оччотугар сүүрүгүрэ сытар уу атын дьөлөҕөһү көрдөөн барар уонна сир анныттан үөһэ өтөн тахсан салгыы сүүрдэр. Сүүрүктээх уу күүстээх уонна хаайтарбат уратылаах, ханааллара тоҥон истэх­тэрин аайы, быыс-хайаҕас булан син биир тоҕо тэбэн тахса турар. Ол уу үрүт-үрдүгэр халыйа тоҥон иһэр. Кыһын устата үрэх сүнньүгэр сүрдээх халыҥ муус дьапталҕа үөскүүр. Ол муус сайын устата ситэ ирбэккэ хаалар. Оттон сорох сылларга тарыҥ кыччаан хаалбыт буолар. Ол уу кэлиититтэн улахан тутулуктаах. Сүүрүк устар суолун уларытан, атын сиринэн баран хааллаҕына, ууллубат муус сайын кыччыыр.

– Чурапчы улууһугар күөлү быыһыыр ньы­маны тобулбуккут. Ол хайдах этэй?

– Киин улуустарга иһэр уонна туһанар уу кыһалҕата өрүү баар. Чурапчы сэлиэнньэтин күөлүгэр нэһилиэнньэ туһанарыгар анаан уу куттарбыттара. Онуоха уу ытаһалыы тоҥмут мууһу сылытан, сир аннынааҕы муустар ирэн киирэн барбыттара. Ол түмүгэр кытыл сиҥнэн, нэһилиэнньэҕэ куттал үөскээбитэ. Биһиги тиийэн алдьаныы төһө түргэнник бара­рын чин­чийбиппит уонна сорох сылларга күөл кытыла 5-10 миэтэрэҕэ тиийэ сиҥнэрин бы­һаарбыппыт. Кытыл сиҥниитэ Чурапчытааҕы физкультура уонна спорт судаарыстыбаннай ин­ститутун территориятыгар чуга­һаан, олох­тоохтор биһигини кытта салгыы хайдах-тугу гыныахтаахтарын сүбэлэспиттэрэ. Институт ат­ты­гар кырдал баар, ол уруккута көнө сир эбит. Аатырбыт тренер Дмитрий Кор­кин онно үөрэнээччилэрин дьарыктыыра үһү. Билигин ол кырдал ньуура барыта күөрэ-лаҥкы баран турар. Үөрэтэн көрөн баран, ону тэҥнииргэ 60 тыһыынча ку­б миэтэрэ буору кутууохха, уу сүүрэр сирин хаалларан бетонунан анал хо­руу (лоток) оҥорон уонна дьоҕус архитектураны туһанан тымнытар механизмы оҥоруохха сөп диэн толбулбуппут. Ол үрдүгэр сайынын күн уотуттан хаххалыыр зонтары туруорарга, дьон сылдьан сынньанар, дьарыктанар сирдэрин оҥорорго сүбэлээбиппит.

– Дүөдэлэр хайдах үөскүүллэрий уонна көһөллөрүй?

– Дүөдэлэр тыа быыһыгар туох эрэ кэһиллии та­ҕыстаҕына үөскүүллэр. Дүөдэ ордук алаастар икки ардыларыгар үрдүк сиргэ үөскүүр уонна сыллата улаатан иһэр. Алаас намыһах сытар, төгүрүк быһыылаах уонна ортотугар күөллээх буолар. Алаас уонна дүөдэ икки арды­ларын бэрт кыра, чараас муус бүөлүү сытар. Өскөтүн дүөдэ алаастан чугас үөскээбит буоллаҕына уонна ирбэт тоҥ температу­ра­та 0,5 кыраадыс сылааска тэҥнэстэҕинэ, бүөлүү сытар мууһу уулларан, уу сир аннынан алааска тахсан кэлэр. Билигин итинник көстүүлэр эл­бээн иһиэхтэрэ, ол тула­лыыр эйгэ сылыйыытыттан.

Дүөдэ тыһыынчанан сылга улаатан-улаатан баран, уута көтөн хаалыаҕа. Оччоҕо алаас үөскээн кэлиэҕэ. Ол аата алаастарбыт барыта хаһан эрэ дүөдэ буола сылдьыбыттар. Былыргы сахалар үрдүк сиргэ, кырдалга олохсуйбаттар, дьиэлэрин намыһах сиргэ тутталлар. Тоҕо диэтэр, хотоолго сир аннынааҕы муус суох. Үрдүк сирдэр муустаахтар, ол син биир ирэн күөрэ-лаҥкы барарын кинилэр билэллэр.

Мин оҕо сылдьан алаастарга, булгунньах­тарга үгүстүк сылдьыбыт буоламмын, алаас, булгун­ньах диэн тыллар аан дойдуга ирбэт тоҥу үөрэ­тэр наука тиэрминин быһыытынан киирбиттэ­риттэн киэн тутта саныыбын. Билигин ирбэт тоҥу үөрэтэр наука эйгэтигэр үлэ­лиир хайа баҕарар омук киһитэ алаас уонна булгунньах диэн тыллар туох суолталаахтарын чопчу этэн биэрэр. Быллаар эмиэ тиэрмин быһыытынан киирбитэ. Ону сэргэ ирбэт тоҥу чинчийиигэ алаастар ик­ки ардыларынааҕы тиип (межаласный тип местности) диэн тиэрмин эмиэ баар.

– Тутуу ыытыллыыта ирбэт тоҥҥо хайдах дьайарый?

– Тимир-бетон атахтарга дьиэлэри тутуу ир­бэт тоҥҥо дьайар. Итилэри түһэрээри сири хаһалларыгар тоҥмотун диэн тууһу куталлар. Оттон туустаах уу тоҥмот уратылаах, түгэххэ 2-3 кы­раадыс эрэ тымныы буолар, онон тоҥмот, ириэнэх буолан криопэг диэни үөскэтэр. Туус­таах уу кыһыннары-сайыннары намыһах сиргэ көһөн биэрэн иһэр. Дьиэни тутан таһааран ис­тэхтэрин аайы ыйааһына күүстээх ыгыыны үөскэтэр, оччоҕо уу намыһах сиргэ өтөн тахсар. Дьиэлэр криоэффегы суолга ыган таһаараллар, ону улахан массыына үктээтэҕинэ күөгэҥнэс буолан хаалыан сөп.

Дьокуускай туһунан эттэххэ, куорат киинигэр ирбэт тоҥ температурата түһэн иһэр, ол барыта хаар кэмигэр ыраастанарыттан тутулуктаах. Дьиэ­лэр атах үрдүгэр турар буоланнар, анны­лара күүскэ тоҥор. Ол барыта ирбэт тоҥҥо үчүгэ­йинэн дьайар. Эппитим курдук, таас дьиэлэр ыйааһыннара ууну барытын куорат таһыгар ыган таһаараллар. Ону бүрүйээри буор, таас куттардахтарына, уу сүүрэр тымырдардарын бүөлээн кэбиһэллэр. Уу намыһах сирдэринэн син биир суолун то­булан барар, ол гынан баран куорат кытыыта барыта уу ылар сирэ буолан хаалар. Сорох мас дьиэлэр, тутуулар анныларыгар уу киирэр. Бу ордук ырылхайдык тыа сиригэр оҥкучахтаах ыалга көстөр. Уу киирбит сирин тымыр оҥостон кэбиһэр, уонна наар ол суолунан хайысхаланар. Ону хачайдаан да туһа суох, онон көмөр ордук. 

Дьиэҕэ киирбит уу сороҕор эмискэ баран хаалар. Ол төрүөтүнэн сир анна үөһээттэн уонна алларааттан тоҥон силбэһиитэ буолар. Онно ыгыллыы үөскээн муус кэлимсэ тоҥуутугар ин­чэҕэйи тардар, туран-туран баран үөһэ диэки ууну оборон ылар.

– Ирбэт тоҥу харыстыыр үлэлэр тустарынан кэпсээ эрэ.

–  Аммаҕа тыа хаһаайыстыбатынан дьарыкта-нар «Бөтүҥ» диэн кэпэрэтиип баар. Кинилэр көрдөһүүлэринэн бааһыналары чинчийэр үлэ­ни ыыта сылдьабыт. Дьыл түөрт кэмигэр гипотеза оҥорбуппут.

1. Дьиэ тутуутугар, суол оҥоруутугар буор куттаран үрдэтии үлэтин ыыттахха, төһө халыҥ­наах куттараҕын да, соччонон ирбэт тоҥ үрдээн биэрэр.

2. Кыра иэннээх сири ардаҕынан угуттаатахха, сайын ирэр араҥабыт аччыыр.

3. Кыһын хаар ыраастаннаҕына, ирбэт тоҥ халыҥыыр.

4. Субсенсияны (үүнээйини чөлгө түһэрии) ситиһии, үүнээйи улаатан истэҕин аайы, сир хаххалаах буолан ирбэт тоҥ халыҥаан иһэр.

Буор куттаран баран сири тэҥниибит, онтон инчэтэбит, кыһынын хаарын ыраастыыбыт уон­на саас бааһынаҕа туораахтаах культура­ны ыһа­быт, аһаҕас сир буоллаҕына оту-маһы үүн­нэрэбит. Онон дьыл кэминэн бу үлэлэри тэрийдэхпитинэ ирбэт тоҥ уулларын тохто­туохпутун сөп. Үөһэт­тэн көрдөххө, хайыта бар­быт, оттон намыһах сирдэринэн быллараат­таах буоллаҕына, сир анныгар муус баар. Ону быһан көрдөххө, муус ытаһа курдук быһыылаах буолар.

Биһиги чинчийэр үлэ ыытан, ааҕан-суоттаан баран, араас былааннары оҥорбуппут. Ирэр араҥа 2,30 миэтэрэттэн 1,40 миэтэрэҕэ диэри аччыахтаах диэн суоттаабыппыт уонна бу үлэ­бит олоххо киириэн сөп диэн дакаастаабыппыт. Эксперимент оҥоруохха диэн Амма улууһун Чапчылҕан бөһүөлэгин үрдүгэр турар бааһы­на­ны ыламмыт, үс гына арааран, кэтээн көрбүппүт. Бастакыга алдьаммыт сир намыһах өттүгэр буор куттаран баран тэҥ­нээбиппит. Ол кэннэ уу куттаран барытын инчэттибит. Иккис сири кыһын хаарын күртэрэн ыраастаппып­пыт. Саас сүөһү, сылгы киирбэтин диэн күрүө­лээн баран, «донник белый Немюгюнский» диэн үүнээйини ыспыппыт. Саҥа кутуллубут буор­га үүнээйи тута үүммэт эбит, онон кырсын састаабын үөрэтэн, ханнык оту хайдах ыһыах­ха сөбүн быһаарбыппыт. Бу үлэбитигэр эко­логтар холбоһоннор, билигин кыттыһан үлэ­лии сылдьабыт. Күн уота быһа сиэн кэбис­пэ­тин курдук доннигы ыспыппыт, үүнэн тахсы­быта. Үһүс сиргэ тугу да гыммакка айылҕа ула­рыйыытын үөрэтэбит. Чин­чийии түмүктэ­рин бу үс сир холобуругар тэҥ­нээн көрөбүт.

Бастакы сиргэ уу куппуппут суотугар 2021 сыллаахха ирэр араҥа 2,49 миэтэрэ буоллаҕына, 2022 сылга 2,07 миэтэрэҕэ тэҥ­нэспит, ол аата 40 см аччаабыт этэ. Иккис учаас­так ирэр араҥата 2021 сылга 2,30 миэтэрэ эбит буоллаҕына, биир сылынан 2,20 миэтэрэ буолбут, соччо тоҥмотох, ол гынан баран 10 см аччаабыт. Үһүс тыытыллыбатах учаастакка ирэр араҥата 2,41 миэтэрэҕэ тэҥ­нэһэр этэ, эһиилигэр 2,42 миэтэрэни көр­дөр­бүтэ, ол аата сыл иһигэр ирбэт тоҥмут 1 см ирбит. Онон биир сыллаах чинчи­йэр үлэбит көдьүүстээҕэ көстүбүтэ.

Надежда Ильина