Ынах барахсан киһи аймахха сымнаҕас майгытынан, быстыбат быйаҥынан үйэлэргэ чугас, эрэллээх аргыс. Кинини көрүү-харайыы, чугастык тутуу олохпут биир сүрүн тутааҕа буоллаҕа. Ол онно ааспыт үйэбит дьоно илиилэрин араарбакка эҥэрдэспит мындыр сыһыаннарын, сорох холобурдарын аныгы ыччакка билиһиннэрэн ааһыахха сөп курдук. Өбүгэлэрбит көрөр-харайар сүөһүлэригэр олус болҕомтолоохтук, харыстабыллаахтык сыһыаннаһаллара. Оччолорго «Ынахсыт таттарыыта» диэн анал сиэри-туому толороллоро.
Сайылыкка көһөн тахсаат, ыһыах иннинэ ол ураты күнү бэлиэтээһиҥҥэ тэринэллэрэ. Дьиэ иһин-таһын, олбуорун ыраастыыллара. Суунуу, тарааныы, үөрүү-көтүү, сэргэхсийии буолара. Хотон таһын, тиэргэнин ыраастаан, чөмөх-чөмөх кии мунньан, хас да сиргэ түптэ буруолаталлара. Титииккэ эриэн ситиигэ өҥнөөх тэрэпиискэ сыыстарын, туостан кырыллыбыт тамыйах том-торуктарын, чараас тымтыктан өрүө оҥортоон ыйаталыыллара. Бэлэх диэн ааттаан салама ыйыыллара. Эрдэттэн оҕолору илдьиккэ ыыталыыллара. Ыалдьыттар олороллоругар талах олоппостору, мас лааппыны (ыскамыайканы), дүлүҥ олоппостору бэлэмнииллэрэ. Саар ыаҕаска арыылаах алаадьы, харта, үрүмэ, үтэһэлээх балык, чоҕочуга сууламмыт буспут быар, чорооҥҥо кымыс, тууйаска ымдаан кутуллар. Сахалыы аһыыр иһиттэр – кыракый кытыйалар, мас чохообуллар, буор боччуук, туос тордуйа эҥин бэлэмнэниллэрэ. Олбуор кытыытыгар саамай сөбүлүүр, үчүгэй төрүөхтээх кырдьаҕас ынаҕы, түүтүн-өҥүн сотон-сууйан, оҕотун кытта аҕалан баайаллар. Күөх от биэрэллэр, кэлэ-кэлэ оҕотун таптаан имэрийэ сылдьаллар. Дьиэттэн хотун дьахтар тахсан кэлэн буруолуу, умайа сытар түптэ уотугар арыылаах ас кээһэр, уоту күөдьүтэр. Алгыс этэр, арчылыыр, дьонугар барҕа баайы, балысхан быйаҥы түстүүр тылларын аныыр. Кыһыны хайдах-туох сыл тахсыбыттарын ахтар, сайыҥҥа үктэммит сүөһүлэрэ торолуччу тотоллоругар, өҥнөрө-түүлэрэ тупсарыгар тускулуур. Сүөһүгэ туох да куһаҕан, сүлүһүннээх аһыы от биллибэтин туһугар көрдөһөр. Ыалдьыттарын арчылаан, эмиийдээх кыра оҕолоох уонна хат дьахталларга хаарыс былаат, тирэҥсэ этэрбэс, түүппүлэ сарыыта, муос эмэккэ курдуктары биэрэр. Анал биир кыыска ытык ынахтарын тутуннахтарына ол муостарын бэлэхтиэхтээҕин туһунан эрэннэрэр. Ол үйэлээх бэлэх, ымыы буолуохтаах. Кыра кыргыттарга өҥнөөх тэрэпиискэ сыыстара, хатыҥ хара ыаһа, талах оонньуур ынахтары бэлэхтэниллэр.
«Дьонум, ыалым, хаһан да кыыһырсыбакка иллээхтик, алгыстаахтык олоруҥ. Иирсээн, өс-саас ыар соттуктаах. Сүөһү-ас кэхтиэ, өй- санаа хара күлүктэниэ, дьаҥ-дьаһах биллиэ. Аар айылҕабыт барахсан эһигини быйаҥынан маанылаатын, үөрүүнэн үллүйдүн», – диэн алҕаан түмүктүүр. Бу барыта сүөһү иэйэхситин куһаҕан тыынтан босхолуурга, төрүөхтэрэ этэҥҥэ турарыгар анаммыт үтүө түбүк буолар.
Миэхэ бу үтүө үгэһи кэпсээбит Харитина Семеновна сундуугун түгэҕиттэн былыргы икки ынах муоһун көрдөрдө. Үйэтигэр ымыы гыммыт былыргы төрүттэрин бэлэхтэрэ эбит. Кыра чараас, кылгас муостар. Ытык ынахтарын муо-һа кинилэргэ ымыы тэҥэ мааныланан сылдьыбыт. Эһэтэ, муударай өйдөөх Семен Алексеевич Яковлев төрүт үгэһи салгыырга кэс этиилэрин итинник билиһиннэрбитэ. 80 сааһыгар сылдьара, санаата уһуна-киэҥэ, кэпсээнэ дэлэгэйэ. Кинитүөрт уон сыл учууталынан үлэлээбитэ, үөрэҕирии туйгуна, үтүө-мааны ыччаттары олох суолугар үктэннэрбитэ.
«Бөҕөргөтүү» холкуоска, Солбукта алааска саҥа, аныгылыы уһун, киэҥ хотон тутуллан үөрүү- көтүү бөҕө буолбута. Киэҥ түннүктээх, аныгылыы хаптаҕай муосталаах. Элбэх ыанньыксыт үрдүк ситиһиилээхтик ылсан үлэлээбиттэрэ. Мин эдьиийим Акулина Дмитриевна дьүөгэтэ Парасковия Ермолаевналыын үлэлэригэр бастаан, оройуон киинигэр Аммаҕа быыстапкаҕа кыттан, иистэнэр массыына бэлэхтэтэн, үөрэн- көтөн кэлбиттэрин өйдүүбүн. Сааһын тухары сүөһүгэ үлэлээбит Акулина Дмитриевна Сутакова 84 сааһыгар олорон бэркэ сэргэхсийэн, өрө көтөҕүллэн олорон манныгы кэпсиирэ:
– Ынах буоһатылыннаҕына тоҕус ый сылдьан баран төрүүр. Бургунас төрүүрүгэр болҕомтону ууруохха, кэтиэххэ, көмөлөһүөххэ наада. Кэтээн көрө сырыттахха, орбоҕо сымнаабыт, улааппыт буолар. Сотору соҕус орбоҕуттан кэҕий диэн үрүҥнүҥү дьэҥкир дьүһүннээх, кыра, үллүйбүт курдук быртах-хабах быган тахсар. Ону аргыый илиинэн ылан, орбоҕор, синньигэр, эмиийигэр сотуталаан, уҥунуохтаан биэрэҕин. Балачча тохтоон баран эмиэ мөхсүтэлээн ылар. Аны үллүбүт хабах курдук хара уу быган тахсар. Ону тута иһит тоһуйа охсон, ынахха бэйэтигэр иһэрдэн кэбиһиллэр.
Ити тамыйах тыына кэлэн иһэр диэн ааттанар. Ити кэмҥэ тута оҕотун атаҕа, мунна быган көстөн кэлэр. Оччоҕо тардан, көмөлөһөн бэриллэр, эбэтэр ынах бэйэтэ күүскэ түллэн, сулбу таһааран кэбиһэр.
Ынах төрүүрүгэр табыллыбата баар буолар. Оҕото тахсарыгар хаатын тэспэккэ (кэнэҕэскитин бүрүммүтүнэн) бүтэйдии түспүт буоллаҕына, тыына хаайтаран өр барбакка, тумнастан өлөр. Оннукка киһи аттыгар баар буолан бүрүөһүнүн тэһэ тардан, тыын ылларан өрүһүйэр.
Төрөөбүтүнэн тамыйаҕы ийэтигэр биэрэн салатыллар, бүтэригэр ийэтин эмиийин сууйан- сотон баран көтөҕөн аҕалан эмнэрэн барыллар, моонньугар быа баайыллар. Түүн хоннорорго тамыйах уйатыгар от тэлгээн, көтөҕөн киллэрэн утутуллар. Көҥөс ынах туран эрэн төрүүр. Оччоҕо көмөлөһөр быһыынан кыра мохсуо маһынан атахтарын, икки муостарын кыра кыратык үстүүтэ охсуолаан бэриллэр уонна алгыыр майгынан:
Атаҕыҥ кылаанын тоһуттум – тэбиик буолума,
Муоһуҥ уһугун мүлүттүм – кэйиик буолума.
Курулуу-курулуу суҥнаҕа чэпчэки,
Курулуу-курулуу түүтээҕэр чэпчэки!
– дэниллэр.
Эриэн быаны сылаас ууга уган ыла-ыла синньин, эмиийин, өрөҕөтүн илбийэн биэрэҕин, сотон бүтэн баран, сойута түһээт эмнэрэргэ бэлэмниигин. Тамыйах айаҕын аһа тардан чэлкэҕин ыраастыыгын, сототун, кулгааҕын сиигин сыыйан биэрэҕин. Дьэ онтон эмнэрии буолар. Сорох оккураҥ тамыйах эмэн быстыбат, оччоҕо айаҕар сөмүйэҕин уган иҥсэрдэн баран, ийэтин эмиийигэр үҥүлүтэн эмнэрии эмиэ наада буолар. Аны биир эрэ эмиийгэ буолбакка уларытан биэрэн, атын эмиийдэрин булларыллар.
Кыһыҥҥы тымныы түүн тамыйаҕы таҥаска суулаан, киинин курдуу бэйэтигэр ыкса баайан баран дьиэҕэ киллэрэн хонноруллар. Сарсыарда эрдэ аһаары мэҥириир. Эмиэ суулаан көтөҕөн таһааран эмнэриллэр, моонньугар быа баайан, дьэ ийэтин аттыгар, долборугар баайыллар.
Тамыйах эмиэ син оҕо курдук, имэрийэн-томоруйан бодьуустаһары сөбүлүүр. Үчүгэй көрүүгэ сырыттаҕына сүөһү төрдө буолар, – диэн сүүрбэ сыллааҕыта Акулина Дмитриевна кэпсээбиттээҕэ.
Амма улууһун Амма бөһүөлэгэ.