«Чолбон» сурунаалы 2015 сылтан хаһыатчыт-суруналыыс, прозаик Данил Макеев салайар. Мин «Хотугу Сулуһу» өссө оскуолатааҕы сылларбыттан ааҕар буолбутум, Ленинградка үөрэнэр кэмнэрбэр М.Е. Салтыков-Щедрин аатынан Публичнай библиотека (норуокка биллэринэн «Публичка») уопсай ааҕар саалатыгар (оччотооҕуга Фонтанкаҕа) сурунаал уочараттаах нүөмэрин кэтэһэн бөҕө буолуллара. Дьокуускайга 80-нус сыллар саҥаларыгар көһөн кэлэн сурунаалы дьиэбэр суруттарыахпыттан быһа иликпин. Онон сурунаал төрүт аатын «Чолбону» төнүннэриэҕиттэн туох баар нүөмэрин аахпыт дьоллоохпун.
Ол эрээри бу ыстатыйаҕа 2017 сыллааҕы сурунааллар матырыйаалларыгар эрэ сигэниэм. Тоҕото өйдөнөр. Туох ханнык иннинэ тоһоҕолоон бэлиэтиэх тустаахпын, билиҥҥи «Чолбон» Алампа саҕаттан олохтоммут үгэс- тэртэн (ис тутулун сүрүн рубрикалара) да, кэлин Урсун кэмигэр киирбиттэртэн (тас оҥоһуута, холобур, сурунаал таһыгар суруйааччылар хаартыскаларын таһаарыы) да, уларыйбакка кэллэ.
Редколлегия састаабын аттарыы утумнааһын бириинсибиттэн туораабатаҕа хайҕаллаах. Ол курдук, редколлегияҕа инньэ Далан эрэдээктэрдиирин саҕанааҕылартан саҥардыыҥҥыта киирбиттэргэ тиийэ бааллар. Бу састаап биир уратыта — бары тигинэччи-тиргиччи үлэлии-хамныы, айа-тута сылдьар дьон. Урсунтан уонна Туматтан уратылара саба быраҕан биир көлүөнэ дьоно. Оттон Гаврил Андросов букатын эдэр киһи. Ол мэктиэ- тинэн «Чолбон» куораттааҕы литературнай түмсүүлэри салон, улуустааҕылары — пикник, экспедиция, форум, эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарын ньымаларынан түмэ тардыбыта буолар. Көстөрүн курдук, ити ньымаларга утумнааһын эмиэ баар. Манна Олег Гаврильевич Сидоров («Саха суруйааччыта» Ассоциация), Наталья Ивановна Харлампьева (Саха сирин Суруйааччыларын сойууһа), Иван Васильевич Мигалкин (Саха Өрөспүүбүлэкэтин Суруйааччыларын сойууһа) сүбэлэрин холбоон үлээбиттэрин бэлиэтиир наада. Ол түмүгэр кэнники икки сылга «Чолбоҥҥо» эдэрдэр күргүөмүнэн бэчээттэннилэр.
2017 сыллааҕы сурунааллар тастарыгар эдэр бэйиэттэр Рустам Каженкин-Арчы Уола, Анатолий Слепцов, Дохсун Дорҕоон Борогууһун, Аграфена Кузьмина хаартыскаҕа мэтириэттэрэ бэчээттэммиттэрэ саҥа саҕалаан эрэр суруйааччылары ааҕааччыга билиһиннэрии, айар үлэлэригэр болҕомтону тардыы буолара мэлдьэҕэ суох. Саҥа суруйан эрэр ыччат хоһооннорун, кэпсээннэрин урут-уруккуттан сурунаал 8-с (атырдьах ыйынааҕы) нүөмэригэр анаан-минээн таһаараллара. Бу сырыыга «Ыччат сылыгар — саҥа аат», «Бастакы холонуулар», «Саҥа хардыы» диэн сонун рубрикаларга сыл устата бэчээттиир буоллулар.
Ол да буоллар үгэстэн туораабакка былырыыҥҥы 8-с нүөмэргэ, үөрүөм-астыныам быатыгар, «Эдэрдэр кириитикэҕэ холоноллор» диэн салааҕа сэттэ устудьуон кыргыттар (кинилэр бары билэлиэгийэ билимин хандьыдаата, былырыын күһүн биһиги кэккэбититтэн туораабыт Василий Никитич Протодьяконов үөрэнээччитэ Л.П. Григорьева куруһуогун кыттыылаахтара) ыстатыйалара таҕыстылар. Кириитикэтэ суох литэрэтиирэ сайдыбат. Саҥа суруйан эрэр дьон даҕаны, баараҕадыйбыт даҕаны суруйааччылар айымньыларын ырытыыга наадыйаллара чуолкай. Онон билиҥҥи саха литэрэтиирэтин дириҥник ырытар, сиэрдээхтик сыаналыыр кириитикэ сайдан эрэрэ хайҕаллаах да, махталлаах да. Ити кириитикэ биир өттө, атын өттө — ааҕааччыны иитии. Мин санаабар, «Чолбон» манна саамай сөптөөх суолу тутуспут: ааҕааччы суох буоллаҕына суруйааччы аҕыйыыр, онтон мэлийэр. Ону өйдөөн («Чолбон» салалтата ити түгэни хара маҥнайгыттан оччоттон баччаҕа диэри өрүү инники күөҥҥэ тутара эрээри билиҥҥи кэмҥэ, ордук интернет киэҥник тарҕаныаҕыттан, саҥа суолу-ииһи, албаһы-ньыманы көрдөөһүн кыһалҕата сытыырхайбыта) сурунаал «Эдэр саас» интернет сайтыгар (ейегзааз.ги) баар «Чараҥ» рубриканы хаһыаты кытта кыттыһан үлэлэтэн эрэр. Ол курдук, «Чолбоҥҥо» тахсыбыт уус-уран айымньылары, публицистиканы уонна кириитикэни таһааран ааҕааччы киэҥ араҥатын хаптылар. Ону тэҥэ ватсап чэпчэки суруйууларыгар ылларбыт ааҕааччы «Чараҥҥа» дьиҥнээх уус-уран айымньылары уонна ону ырытар кириитикэттэн ааҕыы култууратыгар үөрэнэр.
«Чолбон» үйэлээх үгэһин салҕаан улуустарга суруйааччылары илдьэн ааҕааччылары кытта көрүһүннэрдэ уонна Суруйааччылар сойуустара улуустааҕы литературнай-мемориальнай мусуойдары кытта тэрийэр дьон биһирэбилин ылан эрэр сыл аайы ыытыллар тэрээһиннэри (Томторго Чысхаан ааҕыыларын, Сунтаарга Леонид Попов, Дьиикимдэҕэ бырааттыы Даниловтар, Үөһээ Бүлүү Намыгар Бүөтүр Тобуруокап «көмүс күһүннэрин») киэҥник сырдатар. Ити барыта ааҕааччыны иитиигэ чопчу туһуланар.
Аны туран 2015 сыл Арассыыйаҕа Литература сылынан биллэриллибитинэн, Өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын дьаһалынан «Сэмсэ» сыһыарыы тахсар буолбута. Бу сыһыарыы бэйэтин ааҕааччытын булла диир кыахтаахпыт. «Сэмсэ» улуустааҕы литературнай түмсүүлэр кыттыылаахтарын айымньыларын бэчээттээн, киэҥ эйгэҕэ таһаарда. Мин билэрбинэн 20-чэ кинигэ таҕыста.
«Хотугу сулуска» ССКП далааһыннаахтык ыытар идеологическай үлэтин чэрчитинэн «Литературалар доҕордоһуулара — норуоттар доҕордоһуулара» диэн ааттаах рубрикаҕа бырааттыы республикалар суруйааччыларын айымньыларын сахалыы тылбаастаан сылга хастыыта эмэ бэчээттииллэр этэ. Биир баар- тыйа идеологиятыттан аккаастаныы ухханыгар ити рубрика сөҕүрүйэ сылдьан баран хам-түм «Чолбоҥҥо» көстөн ааһар буолбута. Ол тоҕото биллэр. ССРС ыһыллан, урукку союзнай рес- публикалар туһунан судаарыстыба тэринэннэр барыы-кэлии, бодоруһуу биллэ уустугурбута. Онуоха эбии бу дойдулар суруйааччыларын айымньыларын араас биричиинэлэринэн нууччалыы тылбаастааһын лаппа аҕыйаабыта. Онон ити омуктар литератураларыгар хайдах-туох айымньылар тахсалларын, туох быһыы-майгы буола турарын улам-улам билбэт буолан испиппит. Манна даҕатан нуучча тыла Арассыыйа судаарыстыбатыгар (билэрбит курдук, бу судаарыстыба тус туһунан тыллаах-өстөөх, култууралаах, итэҕэллээх омуктар су- даарыстыбаннай тэрээһиннэрин холбоһуга буолар) суолтата олус улаханын өссө төгүл бэлиэтиир тоҕоостоох. Кырдьык даҕаны, ханнык баҕарар омук, ордук чуолаан аҕыйах ахсаан- наах омук, Арассыыйа иһигэр нуучча тылынан атын омуктары кытта бодоруһар, бэйэтин култууратын, ускуустубатын, литэрэтиирэтин, ус- туоруйатын, олоҕун-дьаһаҕын онтон да атын кыһалҕаларын, үөрүүтүн-хомолтотун — барытын нууччалыы билиһиннэрэр. Ол да иһин Саха норуодунай бэйиэтин Сэмэн Данилов «Нууччалыы мин билиим» диэн улуу хоһооно элбэхтик ааҕыллар буолла, ис номоҕун саҥалыы баардылаан эрэбит.
Нуучча тыла Арассыыйа омуктарын култуурата бэйэтигэр бүгэн буомуран хаалбатын мэктиэтэ уонна Аан дойду эйгэтигэр тахсарыгар далаһа буолла диибин. Саха олоҥхото эмиэ Сэмэн Данилов тэрийиитинэн нууч- чалыы тылбаастамматаҕа буоллар ЮНЕСКО болҕомтотугар киириэ суох этэ. Чиҥэтэн эттэххэ, култуура ханнык баҕарар көрүҥэ (астан-таҥастан, ырыаттан-тойуктан, тыйаатыртан, литэрэтиирэттэн саҕалаан успуорт көрүҥнэригэр тиийэ) Аан дойду таһымыгар таҕыстаҕына, этэргэ дылы, «өлбөт үөстэнэр». Култуура ити көрүҥүнэн сирэйдээн бу омугу аан дойду барыта билэр буолар.
Итини өйдөөн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бас- такы бэрисидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев ыччат төрөөбүт тылын тэҥинэн нууччалыы эрэ буолбакка английскайдыы кытта билэргэ дьулуһуохтаах, онон саха уонна нууч- ча тыла судаарыстыбаннай, оттон английскайы дьыала-куолу тыла оҥоруохха диэбитин 20-чэ сыллааҕыта болҕомтоҕо ылыллыбатаҕа. Билигин «деловой английский» диэн ааттаах предмет магистратура бырагыраамматыгар булгуччу үөрэтиллэр буолла. Ол гынан баран, били «үчүгэй да куһаҕаннаах баҕайыта» диэн өс хоһоонугар этиллэринии, манна кэккэ кыһалҕалар үөскээбиттэрин билэбит. Ол туһунан арыый кэлин этиэм.
«Чолбон» саха суруйааччыларын айымньыларын киэҥ эйгэҕэ таһаарыыны көҕүлүүр тэрээһиннэри киэҥник сырдатар. Ол курдук, Наталья Харлампьева көҕүлүүр «Үрүҥ хаар алгыһа» норуоттар икки ардыларынааҕы поэ- зия бэстибээлин, «Бичик» кинигэ кыһатын салалтатын (Август Васильевич Егоров, Валерий Николаевич Луковцев) кыһамньытынан саха култууратын сырдатар кинигэлэри Аан дойду таһымнаах быыстапкаларыгар
кытыннарыыны араас өттүттэн көрдөрбүтэ.
«Чолбон» бырааттыы омуктар уус-уран айымньыларын сахалыы тылбаастааһын үгэһин саҥа салалта энчирэппэтэҕэ хайҕаллаах. Тылбаас таһыма лаппа үрдээн эрэрэ харахха быраҕыллар. Манна тылбааска идэтийии улахан туһалаах буолбута мэлдьэҕэ суох. Семен Петрович Данилов быһаччы дьаһалынан Максим Горькай аатынан литературнай инсти- тукка уонтан тахса уолаттары-кыргыттары биир кэмҥэ үөрэттэрэн тылбаас сайдыытыгар сүҥкэн хардыыны оҥорбута. Сүүрбэччэ сыллааҕыта ХИФУ-га саха салаатыгар Тамара Ивановна Петрова уонна Саргылаана Прокопьевна кыһамньыларынан тылбаас кафедрата тэриллэн идэтийбит тылбаасчыттары бэлэмнээһин саҕаламмыта. Өссө билигин магистратура баар буолла. Анал үөрэхтээх тыл- баасчыттар, туох ханнык иннинэ, саха тыла судаарыстыбаннай статуһун чиҥэтэргэ бэйэлэрин сүдү кылааттарын киллэрбиттэрэ уонна киллэрэ сылдьаллар. Ону тэҥэ кинилэр сахалыы айымньылар ыырдарын кэҥэтэн нуучча тыллаах ааҕааччыга таһаараллар. Нууччалыы тылбаастамматаҕа буоллар, Николай Лугинов «Улуу хууннар» диэн дьоһуннаах айымньыта кытай тылынан бэчээттэнэн, Лао Цзы уопсастыбатын болҕомтотугар киирэрэ саарбах этэ. Билигин саха норуодунай суруйааччыта Николай Алексеевич Лугинов ити уопсастыба вице-президенинэн талыллан элбэх өрүттээх үлэни ыыта сылдьар.
Тылбааска саха бастакы көлүөнэ суруйааччылара олохтообут үгэстэрэ «тиллэн» эрэрин бэлиэтиибин. Ол үгэс маннык. Саха суруйааччылара нууччалыы холкутук ааҕар дьон аҕыйах эрдэҕинэ нуучча уонна омук классик суруйааччыларын бастыҥ айымньыларын сахалыы саҥардыбыт өлбөөдүйбэт өҥөлөөхтөр. Тылбааска кыттыспатах саха суруйааччыта тарбахха баттанар буолуохтаах. Хас биирдии суруйааччы нууччалыыттан сахалыы тылбааһы ытык иэһин курдук ылынан үлэлиирэ. Гонорар дьоҕус да буоллар төлөнөрө үһү. Судаары- стыба үбүлүүрэ. Маннык дьаһаныы уһулуччу талааннаахтык тылбаастаммыт айымньылары ааҕааччыга бэлэхтээбитэ. Александр Пушкин, Михаил Лермонтов, Николай Некрасов, Лев Толстой, Антон Чехов, Максим Горькай, Сергей Есенин, онтон да атыттар улуу айымньыларын Платон Ойуунускай, Амма Аччыгыйа, Күннүк
Уурастыырап, Валерий Чиряев, Арбита, Дьуон Дьаҥылы, Феоктист Софронов тылбаастарынан уу сахалыы ааҕыллар буолбуттара.
Этиллибитин курдук, уус-уран айымньылары тылбаастааһыҥҥа болҕомто мөлтөөн сылдьыбыт кэмнээх. Оннооҕор идэтийбит тылбаасчыттар үлэлэрин бэчээттэтэр кыахтара суоҕа. «Остуол дьааһыгар» үлэлиир курдук буолбуттара. Нууччалыыттан сахалыы тылбааһы сэҥээрбэккэ, «киһи барыта үөрэхтээх, тылбааһа суох бэйэтинэн ааҕарын ордорор» диэн кинигэни оҥорон таһаарар чааһынай тэрилтэлэр ороскуотуруохтарын баҕарбаттара. Ол да буоллар Шота Руставели «Тиигир таҥастаах бухатыырын», Вильям Шекспир «Сонеттарын» сахалыы Сэмэн Руфов тылбаастаабытын астына аахпыппыт. Оттон букатын аҕыйах сыллааҕыта Омар Хайям «Рубаиларын», Конфуций «Луньюйун» Сэмэн Тумат сахалыы саҥардыбыта. Мин ити холобурдары тылбаас сайдыытын кэрдиис кэмнэрин, кыһалҕаларын, ыарахаттарын сырдатаары ахтыбатым, саха суруйааччыларын нууччалыыттан сахалыы тылбаастааһыҥҥа көхтөөхтүк кыттар үгэстэрэ үтүө түмүктэрдээх буоларын көрдөрөөрү кыбыттым.
«Чолбоҥҥо» 2017 сыллааҕы таһаарыыларыгар бэчээттэммит татаар, казах, кыргыс, словак, азербайджан, турок, алтай суруйааччыларын хоһооннорун, кэпсээннэрин Наталья Харлампьева, Тумат, Урсун, Куорсуннаах, Данил Макеев, Гаврил Андросов, Рустам Каженкин, Аита Шапошникова, Альбина Борисова уонна саҥардыы идэтийэн эрэр Семен Феоктистов-Сэргэх Сэмэй, Римма Крылова тылбаастаабыттар.
«Чолбон» хара тэриллиэҕиттэн «литэрэтиирэ — тыл ускуустубата» буолар диэн санаанан салайтаран үлэлээн-хамнаан кэлбитэ. Билиҥҥи кэмҥэ араас санааны-оноону, үөрүүнү-хомолтону, иэйиини-имэҥи сурукка тиһэн тарҕатыы бары өттүнэн судургутуйда. Бастакытынан, суруйуу ис хоһоонугар цензура уурайар, атын туох да хааччах суох буолар, тылын-өһүн ырытыыны ылынар, үөрэнэ сатыыр киһи аҕыйыыр уонна мин санаабар, ааҕыы култуурата түһэн хаалбыта суруйуу хаачыстыбатыгар охсубута. Иккиһинэн, Интернет тарҕаныаҕыттан ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туох да хаарчаҕа суох тахсар кыах үөскээбитэ. Үсүһүнэн, кинигэ ырыынага баар буолбутун түмүгэр ким үптээх-харчылаах тугу баҕарар бэчээттэтэр кыахтаммыта. Ити барыта суруйуу ис хоһоон да, тыл-өс да өттүнэн хаачыстыбата мөлтөөһүнүгэр тиэрдибитэ. Онон күн бүгүн литэрэтиирэҕэ ирдэбиллээх сыһыаны тутуһуу уларытыллыбат сыал-сорук быһыытынан ылыныллыбыта хайҕаныллыах эрэ тустаах. «Чолбон» суруйааччыны да, ааҕааччыны да иитэр-үөрэтэр хайысхалары күннэтэ ахсаабакка көрдүүрэ киһини астыннарар.
Итинник этэн туран, «Чолбон» былырыын, мин тус көрүүбэр, туох бэлиэ суруйуулары күн сирин көрдөрбүтүн санатыам. Сорохторун быһа түһэн ахтан ааспытым. Сөбүлээбитим элбэх диэн хара ааныттан билиниэх тустаахпын. Идэтийбит ырытааччы буолбатахпын, онон олус үрдүк ирдэбили сүкпэппин. Ааҕааччы быһыытынан бырааппын туһанан санаабын үллэстэбин. Онон одоҥ-додоҥ соҕус буолбутун баалаамаҥ.
Уруккуттан сөбүлүүр рубрикаларбар, чуолаан, «Биһиги юбилярдарбыт», «Кэриэстэбиллээх күннэр», «Кириитикэ уонна библиография», «Уочарка уонна публицистика» диэннэргэ тахсыбыт суруйуулары көтүппэккэ ааҕабын. Бу сырыыга «Саха Сирэ Россия састаабыгар киирбитин 385 сыла» рубрикаҕа бэчээттэммит Афанасий Мигалкин «Лөгөй Тойон» (2-ис нүөмэр), Дабыл «Дьиҥ уонна кырдьык. Саха былыргытын тууйар харгыстар» (12-ис нүөмэр) диэн ыстатыйаларын уонна «Кириитикэ уонна библиография» рубрикаҕа Дабыл «Үөтүү. (Платон Ойуунускай «Улуу Кудаҥсата» эбэтэр бириэмэни куоһарыы)» диэн суруйуутун ойуччу туттум. Ити үлэлэр төлкөлөөһүннэрэ уонна түмүктээһиннэрэ киһини сонурҕаталларынан маарыннаһар эрээрилэр суруллубут киэптэринэн уратылаһаллар.
Афанасий Мигалкин булбут, чинчийбит, туһаммыт матырыйаалларын бүүс бүтүннүүтүн, этэргэ дылы, «соппутуойугар тиийэ», хантан булан көрүөххэ сөбүн ыйбыт. Бу баһыттан- атаҕар диэри наука (билим) туох баар ирдэбиллэрин толору тутуһан суруллубут үлэ. Онон ааптар түмүктээһиннэрэ ааҕааччыны итэҕэтэллэр уонна салгыы үөрэтэргэ төрүт (источник) быһыытынан туһаныллар кыахха киирэллэр. Оттон Дабыл ыстатыйалара төлкөлөөһүннэрэ (трактовка, интерпретация) соһуччутунан уонна түмүктээһиннэрэ олохтооҕунан («эй», дэппэт курдук эпсэри этэн кэбиһиллибитинэн) уратылар. Дабыл бу ыстатыйаларын «тарба- ҕыттан эмэн» суруйбут дииргэ ханнык да төрүөт суох. Чинчийээччи быһыытынан ыыра (түҥ былыргыттан билиҥҥи кэмҥэ диэри) уонна туһаммыт үлэлэрин эйгэтэ (Карл Густав Юнг, Томас Манн, Андре Мальро, Э. Тенишев, Махмуд Кашгарскай, Б.Д. Греков, В.П. Васильев, И.А. Ильин, Г.В. Ксенофонтов, А.И. Гоголев, Багдарыын Сүлбэ) киэҥинэн Анатолий Николаевич Павлов улахан учуонайдары кытта кэккэлэһэр кыахтаах киһи. Кини ыстатыйалара хайаан да ааҕааччыны сонурҕатар, соһутар түгэннэрдээх буолар. Ол гынан баран Афанасий Мигалкин ыстатыйатын кытта тэҥнии туттахха, туох итэҕэстээҕэ көстөн тахсар: туһаммыт матырыйаалларыгар сигэнии (ссылка) суох. Маны сурунаал салалтата да, ааптар да ылыныа суохтарын сөп. Ол оруннаах. Маҥнайгытынан, сурунаал научнай таһаарыы буолбатах; иккиһинэн, интернет үйэтигэр ыстатыйаҕа ахтыллыбыт дьон үлэлэрин көрдөөн булар кэбэҕэс (Дабыл ыстатыйатыгар киллэрбит дьоннорун өрүү чуолкайдык суруйар үгэстээх); үсүһүнэн, ыстатыйа учуонайдарга буолбакка ааҕааччы киэҥ араҥатыгар туһуланар буолан сигэниинэн аралдьытар наадата суох. Итинтэн да атын куолулааһын баар буолуон сөп. Онон Дабыл чинчийэр үлэтин уратыларын сирэр-талар кыах суох эрээри, өскүөрүтүн этэбин.
Таарыйа аҕыннахха, сурунаалга сигэниитэ суох ыстатыйалар аҕыйаҕа суохтар. Ону эридьиэстиир наадата суох, ааҕааччы бэйэтэ да көрдөҕө. Ааптардары баалаабаппын гынан баран, сонун баҕайы ыстатыйа научнай суолтата түһэн хааларын «бэрт» дии санаабаппын. Бу өттүнэн педагогика билимин кандидата Елисей Кириллович Иевлев «Кириитикэ уонна библиография» рубрикаҕа бэчээттэппит икки ыстатыйата эдэр кириитиктэргэ да, учуонайдарга да холобур буолуон сөп оҥоробун. Ааптар тэҥнээн көрөн ырытыы (компрати- вистика) уонна айымньыны турукка киирэн чинчийии (герменевтика) курдук ньымалары сатабыллаахтык туһанар учуонайдартан биир бастыҥнара дии саныыбын. Ону таһынан кини чинчийэр үлэ култууратын эргич- чи баһылаабытын бэлиэтиэх кэриҥнээхпин. Ол кини сигэниини кыайа-хото туһанара эрэ буолбатах, Елисей Кириллович наука билиҥҥи кэмҥэ киэҥник туһаныллар аныгы ньымаларын баһылаабыта буолар. Ити ордук «Эйгэлэр дьүөрэлэһиилэрэ» диэн ыстатыйаҕа көстөр. Манна Сергей Николаевич Лазарев эзотериката, Карен Шахназаров диалектиката, Л.С. Сальникова синергетиката, Айыы Үөрэҕин тиһигэ бэйэ-бэйэлэрин үтүрүйсүбэккэ дьүөрэлэһэллэрэ сырдатыллар. Бу ньымалары, чуолаан, С.Н. Лазарев эзотерикатын, «Кийиит — норуот кэскилэ. (Валентина Дьячковская-Хара Көмүс «Кийииттэр» диэн кинигэтинэн)» диэн ыстатыйатыгар туһанар.
Этиллибитин курдук, 2017 сылтан сонун уонна кэскиллээх рубрика ааҕааччы биһирэбилин ылыан ылла. Онус нүөмэртэн ыла сурунаалга «суруйааччы колонката» тиһигин быспакка тахсар буолла. Норуот убаастабылын ылбыт киэҥник биллэр суруйааччылар история бэлиэ түгэннэригэр, олох-дьаһах, үлэ-хамнас тирээн турар кыһалҕаларыгар, норуот кэскилигэр сыһыаннаах тыын суолталаах боппуруостарга бэйэлэрин санааларын, сыанабылларын, анаарыыларын үллэстэр кыахтаннылар. Маҥнайгы нүөмэрдэргэ Гаврил Андросов «Куорат сахата уонна айар эйгэ», Данил Макеев «Быа синньигэһинэн быстар», Наталья Харлампьева «Үтүктээйи үксээбэтэр ханнык» диэн саха тыллаах литэрэтиирэ тирээн турар кыһалҕаларын ырытар ыстатыйалара таҕыстылар.
Бастакыга ойуулуур-дьүһүннүүр искусство киин куорат үбүлүөйүгэр анаммыт быыстапкатын кэнниттэн үөскээбит санаалары билсэбит. Урут саха эйгэтин тыа сирин эрэ кытта ситимниир өй-санаа баһыйара. Быыстапканы көрөн баран Гаврил Андросов «куорат сахата» диэн өйдөбүл үөскээбитин, куоракка туһунан суоллаах-иистээх айар эйгэ сайдан эрэрин бэлиэтии көрбүтүн үллэстэр.
Иккискэ — Данил Макеев ааҕыы култууратыгар кыра оҕолору сыһыарыы ымпыктарын- чымпыктарын ырытар. Сөп ээ, ааҕааччы аҕыйаатаҕына суруйааччы буомурар.
Үһүскэ — Наталья Харлампьева интернет үйэтигэр сытыырхайбыт ааптар быраабын күөмчүлээһиҥҥэ сыһыаран плагиатство, версификация, стилизация диэн көстүүлэри быһааран биэрбит.
Дьикти ээ, «Чолбон» бу тохсус нүөмэрин хас биирдии рубрикатыгар киһини сонурҕатар айымньылар тахсыбыттар. Холобур, «Прозаҕа» Наталья Харлампьева «Айыыһыт Хотун биир күнэ», мин көрүүбэр, притча киэбинэн суруллубут кылгас кэпсээн. «Поэзияҕа» Байаҕантай «Ким эрэ хоһоон ааҕар, ким эрэ үбүн-харчытын» уонна Суоһааны «Тыгын Дархан моҕол ураһатын оройунан күн тыгар» диэн хоһооннорун бөлөҕө. «Драмаҕа» Ираида Попова «Буруут» пьесата. «Уочарка уонна публицистика» рубрикаҕа Сиэн Өкөр «Умнуллубут, алдьаммыт ноутбук кистэлэҥнэрэ. Эсселэр тиһиктэрэ». Манна биллиилээх драматург, сценарист, суруналыыс Суорун Омоллоону, Даланы, Көлбө Мэхээлэни кытта кэпсэтиилэрэ. Оттон «Ураанай куһу» эссе диэн тугун, хайдах суруллуохтааҕын дьэҥкэтик көрдөрөр айымньы диибин. «Сергей Васильев-Борогонскай төрөөбүтэ 100 сыла» рубрикаҕа Иван Мигалкин истиҥ иһирэх ахтыытын тэҥинэн ХИФУ устудьуоҥкатын Уйгулаана Портняги- на Суоттуга литературнай пикник диэн сонун тэрээһинтэн бэлиэтээһиннэрэ. «Кириитикэ уонна библиография» рубрикаҕа Урсун «Үйэ аҥаарынан кинигэлэммит бэйиэт. Григорий Дохунаев хоһооннорун хомуурунньугар бэлиэтээһиннэр» диэн дьоһуннаах ыстатыйата. «Кэриэстэбиллээх күннэргэ» Мария Герасимова-Сэҥээрэ «Феоктист Софронов» уочарката.
Бу холобурдарынан мин тугу этээри гынабыный? Бастатан туран, «Чолбон» төһө да 90 сааһын томточчу туоллар, улам эдэригэр түһэн иһэр, ааҕааччыны умсугутар, болҕомтотун тардар, толкуйдатар, санаатыгар санаа эбэр, тыл ускуустубатын байытар айымньылар ал- гыстаах алаһаларыгар кубулуйан эрэрэ илэ чахчы көстөр. Иккиһинэн, сыччах бу эрэ да нүөмэри аахтаххына сурунаал туһунан толору өйдөбүллэниэххин сөп. Үсүһүнэн, уус-уран айымньы ханнык да киэбинэн айыллыбытын иһин бөлүһүөктүү ис хоһооно суох буоллаҕына дьон болҕомтотун тардыбата дакаастанна.
Бу нүөмэргэ притча (Наталья Харлампьева, Суоһааны), эссе (Сиэн Өкөр, Иван Мигалкин), кириитикэ (Урсун) курдук бөлүһүөктүүр киэптэри хото туһаммыттар. Ылан көрүөххэ Суоһааны хоһооннорун бөлөҕүн. Кинигэттэн-киинэттэн, ойууттан-бичиктэн билэр Тыгын Дархан моҕол ураһатын оройунан тыгар күн күлүмүн курдук ылынар Испаниябытын, Италиябытын, Грециябытын уу хараҕынан көрөн, эт бэйэтинэн билэн санаата оонньообутун, иэгэйэр икки атахтаах дьылҕата биирин өйдөөбүтүн көрдөрөр. «Улуу Кудаҥса» түһүмэх киэбин притча да, прозанан суруллубут хоһоон да диэххэ сөп. Сонун, айымньы ис номоҕун толору арыйар киэп.
«Чолбон» сабыылаах куонкуруһа Ираида Попова талааннаах драматург буоларын көрдөрдө. Пьеса аата «Буруут» диэн. Бу тыл үс кырыылаах: бастакыта, Брут былыргы Рим диктаторын Цезары таҥнаран өлүүгэ тиэрдибит киһи аата («И ты, Брут!» диэн саҥа аллайыы таҥнарыахсыт диэн өйдөбүл бэлиэтэ); иккиһэ — «бруствер» диэн немец тылыттан буулдьаттан хаххалыыр аналлаах окуопа үөһээ дьайыҥа. Ону сахатытан «буруут» диэххэ сөп; үсүһэ — Брут ньиэмэстии араспаанньа. Ааптар пьеса аатын үс суолтатын олус табы- гастаахтык «оонньотор». Айымньы сүрүн идиэйэтэ, мин санаабар, сэрии диэн «аана суох алдьархай, иэнэ суох иэдээн», сэрии — киһи өйүгэр-санаатыгар баппат, киһилии сиэри кэһэр аан дойдуну атыйахтаах уу курдук ай- мыыр түктэри көстүү буоларын санатыы. Пьеса ньиэмэс да, нуучча да, саха да дьонугар сэрии биир тэҥ алдьархай буоларын көрдөрөр.
Манна даҕатан эттэхпинэ, ааспыт күһүн Ямалга баар Саҥа Уренгой куорат орто оскуолатын онус кылааһын үөрэнээччитэ Коля Десятниченко Сталинград анныгар билиэҥҥэ түбэһэн Сибиир лааҕырыгар хаайыыга сыл- дьыбыт немец эдэр саллаатын ыарахан дьылҕатын туһунан Германия Бундестагын де- путаттарыгар кэпсииригэр сатаан эппэккэ ньиэмэстэри эрэ аһыммыт курдук көстүбүтэ. Интернеккэ айдаан бөҕөтө буолбута. Уол эрэйдээҕи сорун сордообуттара. Дьиҥинэн Коля Десятниченко «сэрии куһаҕан, кими да харыстаабат, иллээх-эйэлээх буолуу ордук» диэри гыммыта сатамматаҕа. Оттон Ираида Попова букатын кылгас айымньыга үс омук үс көлүөнэтин дьылҕатын хайдах курдук хомоҕойдук, аҕыйах тылынан дириҥник ойуулаан көрдөрдө. Бу — улахан талаан сибикитэ.
Сиэн Өкөр «Көлбө Мэхээлэ» туһунан эссетигэр нууччалыы суруйар саха суруйааччыта Михаил Васильевич Дьячковскай-Көлбө Мэхээлэ бу курдук диэбитин киллэрбит: «Нууччалыы суруйарым миэхэ улахан эрэй. Ол эрээри нууччалар саха диэн кимин-тугун үчүгэйдик биллиннэр диэн суруйабын. Тылбааска саха айымньыта улаханнык ночоотурар. Ол иһин нууччалыы суруйабын». Мантан сиэттэрэн мин кэлиҥҥи кэмҥэ дириҥээн-кэҥээн иһэр көстүү туһунан этээри гынабын. Ол көстүү — нууччалыы тыллаах саха литэрэтиирэтэ үөскээн эрэрэ. Соторутааҕыга диэри «ама» диир дөбөҥ этэ. Билигин «арааһа баар» диирбитигэр тиийэн эрэбит. Урут «нууччалыы суруйар саха суруйааччыта» диэн өйдөбүлү тула мөккүөр барар буоллаҕына, билигин «нууччалыы тыллаах саха литэрэтиирэтин» уустаан-ураннаан суруйуу эйгэтигэр саҥа көстүү быһыытынан ылынан эрэбит. Ааһа баран ити көстүү төрөөбүт тыл сайдыытын харгыстыыр кыһалҕаҕа кубулуйуох чинчилээх. Били «үчүгэй да куһаҕаннааҕын курдук». Кыһалҕа нууччалыыта (онтубут да грек тыла) проблема. Кыра кыһалҕа проблема буолбат. Кыһалҕа улаатан силистэнэн-мутуктанан, сириэдийэн-силигилээн проблемаҕа кубулуйар. Саха суруйааччылара нуучча тылынан талааннаахтык суруллубут, ааҕааччы болҕомтотун тардар айымньылары таһаартараллара төһөнөн элбиир даҕаны, соччонон мунаарарбыт-му- наахсыйарбыт элбииһи оҥоробун. Онон ити кыһалҕа тула кэпсэтии, санаа атастаһыыта саҕаланаарай, баҕар туох эмэ суол-хайаҕас тобуллаарай диэн санаанан салайтарабын. Ол кэпсэтии сүнньэ — саха литэрэтиирэтин «сахалыыта» туохханый? Тылыгар? Ис хоһоонугар? Тиэмэтигэр? Идиэйэтигэр? Иэйиитигэр? «Тыыныгар»? Барытыгар биирдэ?
Сахалыы суруллубукка итинник ыйытар табыллыбат курдук эрээри, аныгы сорох айымньылар киһини саарбахсыталлар. Саха классик суруйааччыларын хоһооннорун да, кэпсээннэрин да тылбаастаммыттарын да иһин сахалыыларын ыһыктыбаттар. Нууччалыы да аахпытыҥ иһин сахалыыларын эндэппэккэ быһаараҕын. Атын омуктар улахан суруйааччылара төһө да төрөөбүт тылларынан суруйбатахтарын иһин, туһааннаах омук дьоно буолаллара ырылхайдык көстөр. Холобур, Владимир Набоков английскайдыы, Луис Сенгор французтуу, Чингиз Айтматов, Олжас Сулейменов, Юрий Рытхэу, Анатолий Ким нууччалыы суруллубут айымньылар- даахтар. Дьыала суруйааччылар ааттарыгар, кимнэригэр-туохтарыгар буолбатаҕын, кинилэр айымньыларын уратытын үөрэппит текстологтар ырытыылара бигэргэтэр. Сахалартан нууччалыы суруллан бэчээттэммит кинигэлэрдээх мөккүөрэ суох саха дьонун Чаҕыл Мординов, Алексей Михайлов, Иван Иннокентьев, Айсен Дойду, Михаил Дьячковскай (Көлбө), Софрон Осипов, Алексей Амбросьев-Сиэн Мунду айымньыларыгар омук- тарын «тыына» суох диэххиний. Саха хаана булкаастаах нууччалыы суруйар ааптардарга (холобур, Афанасий Уваровскай, Петр Черных-Якутскай, аҕас-балыс Ариадна Борисова уонна Виктория Габышева, Анна Гоголева- Ленская) эрэ буолбакка, олохтоох «чыыкыр» нуучча суруйааччыларыгар (Владимир Фе- доров, Сергей Шевков, Владислав Авдеев, Юрий Шамшурин, Владимир Шеметов, Виктор Чернявскай) сахалыы «тыын» биллэн ааһар. Оччоҕо тиэмэтэ (хоту дойду хоһуун дьонун олоҕо-дьаһаҕа, булт-балык, таба-сылгы, от- мас үлэтэ), ис хоһооно (хоту дойду айылҕата, көтөрө-сүүрэрэ, сирэ-халлаана, уута-хаара, сүрэх-быар ортотунан киирэр минньигэс сыта-сымара, хараҕы сылаанньытар өҥө-талата) ураты тыынныыра буолаарай? Ол эрээри сэбиэскэй кэмҥэ култуура, ол иһигэр литэрэтиирэ, «ис хоһооно социалистическай, тас көрүҥэ (формата) национальнай буолуохтаах» диэн ирдэбил баара дии. Итиччэтигэр туох туһунан суруллубута аахсыллыбат, хайдах киэбинэн- киэлинэн, ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманан суруллубуттара оруоллаах буоларыгар тии- йэр. Кырдьык, поэзияҕа омук өйүн-санаатын, майгытын-сигилитин уратыларын арыйар киэптэр бааллар. Холобур, дьоппуоннарга хокку,танка; иранецтарга рубаи, газель; итальянецтарга уонна англичаннарга сонет курдук хоһоон киэптэрэ. Кэлин ити киэптэри саха поэттара кытта хото туһанар буолбуттара. Кинилэр хоһооннорун ким да сахалыы буолбатах диэ суоҕа. Оччоҕо? Интернет киириэҕиттэн, ону тэҥинэн биһиги дойдубут уонна омук дойдуларын икки ардыларынааҕы тимир быыс сууллуоҕуттан ыырбыт кэмэ суох кэҥээтэ. Өссө туох сабыдыал баар буолуон таайар уустук. Литэрэтиирэни чинчийэр учуонайдар туох дииллэрэ буолла?
Сурунаал «общественнай-политическай» диэн быһаарыылаах. Биллэн турар, «Чолбон» уопсастыба уонна бэлиитикэ туһунан суруйбат диир кыах суох. Ол гынан баран сүнньүнэн бэлиэ сылларынан былыргыны, ааспыты-буолбуту ырытыы баһыйар дуу диибин. Күннээҕи кыһалҕаны быһаарсыыны, кэнэҕэскини кэрэһилээһини арыый да элбэтэр киһи туһаттан атыны аҕалыа суох этэ. Сурунаал ааптардарын эйгэтин кэ- ҥэтэр буоллар эмиэ сонургуох этилэр. Манна былыр-былыргыттан туттуллар ньыма баар: сонун суруксуттары сонордоһон, кучуйан булуу. Билигин «биһиэнэ-эһиэнэ» дэһии сөҕүрүйбүккэ дылы дии. Онон «сахалыы саҥабыт сатарыы» турарыгар, «төрөөбүт тылбыт өлбөт үөстэнэригэр» хас биирдии саха санаатын холбуохтаах дии са- ныыбын.
В.Д. Михайлов,
ХИФУ бэрэпиэссэрэ.