Ааспыт үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр халыҥ хаар самначчы баттаабыт саха балаҕаныгар олорон дьадаҥы дьиэ кэргэн өссө биир оҕонон эбиллибитэ. Бу оҕону Быылатыан диэн сүрэхтээбиттэрэ. П.А.Ойуунускай 1983 с. сэтинньи 11 күнүгэр Таатта улууһугар, үһүс Дьохсоҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Саха норуотун дьоллоох-соргулаах олоҕун түстүүргэ айыллан, ананан кэлбит кэрэмэс киһинэн билинэбит.
Былатыан Ойуунускай улаатан иһэр кэмин иһирэхтик санаан, норуотун туһугар үлэтин-хамнаһын, саргылаах олох туһугар тыын боппуруостары, наадалаах үөрэҕи, үлэни бастакынан үөрэммитин, үлэлээбитин, айбытын, оҥорбутун, Саха АССР-ы төрүттэспитэ 100 сылын туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүнэн, сахам дьонугар-сэргэтигэр, ычаттарбар анаан ахтыыбын саҕалыыбын.
Сахам норуотун бөдөҥ норуодунай суруйааччылара, айдарыылаах учуонайдара Былатыан Ойуунускайга анаабыт кэс тылларыгар, санааларыгар, сөҕүүлэригэр, этиилэригэр тирэҕирэбин. Ханнык баҕарар норуот эрэлэ ыччата. Көлүөнэттэн көлүөнэ ычаттарбыт, саха норуотун историятын, фольклорун, итэҕэлин, тылын-өһүн, саха өрөспүүбүлүкэтин төрүттээбит, норуот туһугар былаас уларыйыытыгар саа-саадах тутан сардаҥалаах олох иһин турууласпыт, олохторун толук уурбут, үтүөкэн дьоннорбутун билиэх, кэриэстиэх тустаахпыт. Маны барытын билэр көлүөнэ ыччаттаах судаарыстыба, инникигэ эрэллээх, акылаата чиҥ буолара саарбаҕа суох.
Былатыан Ойуунускай аҕата Алексей Петрович баай баһа-атаҕа биллибэт хабалатыгар ылларбыт тыа дьадаҥыта, сир-уот уонна сүөһү-ас хамначчыта. Элбэх иитимньилээх буолан, бэл нэһилиэк хорохоото да буолар кыаҕа суоҕа. Ийэтэ Евдокия Ивановна ырыаһыттарынан, олоҥхоһуттарынан аатырбыт Дьүлэй улууһуттан төрүттээҕэ. Платон кыра эрдэҕинэ олоҥхоһут таайдарыгар элбэхтик сылдьара, онон оҕо сааһыттан норуот айымньытын таптаан, умсугуйан истэрэ, бэйэтэ да уустаан-ураннаан кэпсиирэ. Уон оҕолоох ыал оҕолорун үөрэттэрэр кыахтара суоҕа. Платон 14 саастааҕар хара күүһүнэн оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ. Ол маҥнайгы кэмнэрин туһунан кини бу курдук суруйбута баар: “Мин уон түөрт саастаахпар бэйэм баҕа өттүбүнэн үөрэнэн барбытым. Дьиэбэр хара чэйинэн үссэнэрим. Былыргы сэһэннэри уонна “Юрий Милосвлавскай”, “Князь Серебрянный” эҥин курдук нуучча романнарын кэпсээн, табаарыстарбыттан аһыырым. Оҕо эрдэхпинэ ону-маны иҥнигэһэ суох булан-талан, киэргэтэн кэпсиирим. Баайдар ыҥыртаран ылан уһун түүнү быһа мин кэпсээмминэн саатыыллара. Ити курдук Таатта улууһугар түөрт сыл үөрэммитим». Үөрэххэ баҕалаах оҕо үчүгэйдик үөрэммитэ. Нэһилиэгин үтүө санаалаах дьоно кини салгыы үөрэнэригэр күүс-көмө буолбуттара. 1910-1914сс Якутскай 4кылаастаах училищетын бүтэрэр. Кэлин учуутал семинариятын бүтэрэр. 1911-1917 бары кистэлэҥ куруһуоктарга актыыбынайдык кыттар. “Рассвет”, “Юный социал демократ” диэн. Холобур, Емельян Ярославскай бу курдук суруйан турар: “Платон Слепцов, Максим Аммосов саха ыччатыттан революция хара маҥнайгы күннэриттэн большевиктар быһыыларынан сиппит-хоппут бастыҥ араатардар этилэр, ол дьэ саха маассатыгар сүҥкэнник сабыдыаллаабыта”. П.А.Ойуунускай бэйэтин айар үлэтин поэт-трибун быһыытынан саҕалаабыта. 1-гы Ярославскай сорудаҕынан “Холбоһук” диэн ыстатыйаны уонна “Марсельезаны” (Үлэһит ырыата) сахалыы тылбаастаабыта. Онтон гражданскай сэрии үгэннээн турар бириэмэтигэр “Интернационалы” тылбаастаабыта.
Бу ырыалар ыраахтааҕы былааһын, баай батталын утары турбут норуот күүрээннээх тойуктара буолбуттара. Төлөннөөх революционер, поэт төрөөбүт норуотугар “Көҥүл ырыата”, “Син — биир буолбаат!?”, “Харачаас”, “Өрүөл кэриэһэ”, “Былааһы Сэбиэккэ”, “Сүрэх”, “Ииирбит Ньукуус”, “Бассабыык” курдук айымньылары кэриэс хаалларбыта.
Саҥа социалистическай тутуу сылларыгар П.А.Ойуунускай уус-уран айымньыта өссө биир кэрдиискэ өрө тахсыбыта. «Тимир көлө”, “Дьэбэрэттэн тахсыы”, “Артыаллар, уруйдааҥ”, “Дорообо, туйгун кыыс”, “Өрүүчэ”, “Очуос таас уоттара”, уо.д.а. айымньыларыгар Саха сирэ саҥа суолунан баран эрэрин, тыа олоҕо уларыйбытын, алгыстаах үйэни тутар, күүрээннээх үлэҕэ саҥа дьон үөскээн иһэрин көрдөрбүтэ.
П.А.Ойуунускай – истиҥ иэйиилээх лирик-поэт. Холобурунан кини айылҕа, таптал туһунан суруйбут ырыалара туоһулууллар: “Муора”, “Крым”, “Мимоза”, “Доҕорбор Сүөкүччэҕэ”, “Куоттарбыт кутурҕана”, “Татыйык ыллыыр”, “Бу уоттаах бакаалы”, “Ийэм, Дьэбдьэкиэй уҥуоҕар”.
П.А.Ойуунускай төрөөбүт норуотун тылынан уус-уран айымньыларыгар оҕо эрдэҕиттэн бигэнэн үөскээбитэ. “Дьулуруйар Ньургун Боотур” курдук дьоһуннаах олоҥхону, “Кыһыл Ойуун” диэн драматическай поэманы. “Улуу Кудаҥса”, “Дойду оҕото Дорогунуоп Ньукулай”. Курдук сэһэннэри уонна “Туйаарыма Куо” диэн театр сценатыгар туруорарга аналлаах драманы айбыта.
П.А.Ойуунускай төлөннөөх революционер, Саха советскай литературатын төрүттээбит талааннаах суруйааччы эрэ буолбатах этэ. Кини 1935 сыллаахха филологическай наука кандидатын ученай степенин ылбыта. Ити сыл кини инициативатынан тылы, литератураны, историяны чиничийэр научнай институт, тэриллибитэ, онно кини дириэктэринэн анаммыта. 1937сыллаахха П.А.Ойуунускай ССРС маҥнайгы ыҥырыылаах Верховнай Советыгар депутатынан талыллыбыта. Сессия аһыллар күнүгэр “Пионерская правда” хаһыат редакцията депутаттарга хастыы да боппуруоһу биэрбитэ, олортон биирдэстэрэ: “Эн сессияҕа тугу этиэххин баҕараҕын?”. Онуоха П.А.Ойуунускай маннык эппиэтээбитэ баар: “Мин сессияҕа куруутун норуот сэрииһитэ, кини слугата этим уонна өрүү норуот сэрииһитэ, кини слугата буолуом, коммунизм кыайыытын иһин, ССРС норуоттарын бырааттаһыыларын иһин төрөөбүт Сахам сирин дьоллоох олоҕун иһин охсуһуом диэн кэпсиэҕим”. Бу Платон Алексеевич тыыннаа5ар бэчээттэммит бэстэлиэнэй тыллара этэ.
П.А.Ойуунускай эдэр сааһыгар, айар үлэтин үгэнигэр сылдьан сымыйанан буруйдааһыҥҥа түбэһэн, 1939сыллаахха өлбүтэ. Билигин кини аата, айбыт айымньылара, төрөөбүт норуотугар хат эригилиннэ, саха норуотун культуратын биир саамай күндүттэн күндү баайа буолла. Маннык дьылҕаланыаҕын да билэн, кини:
Дьон – норуот дьолугар
Дьол – соргу туһугар
Мин ырыам ылланыа,
Мин аатым ааттаныа, диэн эппит эбит.
“Аҥардас литературнай айымньы да өттүнэн П.А.Ойуунускайга чугасаһар киһи саха литературатыгар күн бүгүнүгэр диэри үүнэ-үөскүү илигэ биллэр.
… Биһиги өссө үүнэн-сайдан истэхпит аайы, кини геройдуу олоҕун, кини кэрэ айымньытын өйдүүрбүт, ытыктыырбыт, таптыырбыт, онтон үөрэнэрбит-иитиллэрбит өссө ордук дириҥээн иһиэҕэ”.
Амма Аччыгыйа: “Норуот чулуу уола, кэрэ киһибит.
П.А.Ойуунускай саха олоҕун биир саамай күүрсүүлээх кэмигэр үлэлээн-хамнаан ааспыта. Кини бэйэтин кэмигэр саха норуотун саамай тыын, сүрүн боппуруостарыгар үлэлээбитэ. Оннугунан буолаллар государственноһы ылыы, олох-дьаһах эйгэтэ, үөрэхтээһин, тыл литература, уонна фольклор. Кини курдук киэҥ боппуруостары хабан үлэлээбит атын деятель суох. Ойуунускай бу үлэлээбит уобаластарыгар бэйэтин суолун – ииһин хаалларбыта.”
Тэрис – Лааһар Андреевич Афанасьев:
Социалистическай үлэ геройа, народнай суруйааччы Дмитрий Кононович Сивцев. “Мин П.А.Ойуунускай туһунан үгүһү да этиэм этэ. Ол мин бэйэм баайбыттан буолбатах, Былатыан баайыттан, кини дэлэгэйиттэн. Бастакытынан,” Көмүс солуур кылдьыыта тимирбэт, бэйэтэ эрэ тимирэр үһү”, — диэн. Иккиһинэн, “Уокка кэбистэххэ – умайбат, ууга бырахтахха – тимирбэт, быһаҕынан кыһыйдахха – арахпат” баар үһү. Иккиэн өйдөбүллэрэ биир: Киһи албан аата. Кырдьыгынан даҕаны, Норуот өйдөбүлүгэр киһи аатыттан, үтүө сураҕыттан ордук күндү, өлбөт сүппэт уһун үйэлээх туох да суох. Баай-дуол, үп-харчы, сүүс сыл түмүллэр, үс сыл сөллөр.: Оннук үтүө аатынан, биллэрин курдук биһиэхэ П.А.Ойуунускай аата буолар. Саха тыллаахтан Ойуунускай аатын истибэтэх, биитэр кини айымньытын аахпатах киһи, мин баар буолуо дии санаабаппын. П.А.Ойуунускай бэйэтин тылынан эттэххэ: “Нарын талахтаах, таҥалайдаах далбар чабычахтаах, дьарылас чабырҕахтаах, таалар хонуулаах, тардыы тамалҕаннаах Тааттаҕа” төрөөбүтэ.
Барахсаным, сынан көрдөххө, нарынын, холкутун Чачархай баттахтыын, иҥнэри бэскилиин, саһарчы көрбүттүүн, туттардыын-хаптардыын, илиилиин-тарбахтыын эчи сымнаҕаһын, налыытын! Мүччүччү соҕус туттар мичээрэ киһини тартаҕын, итэҕэттэҕин, сылытттаҕын! Бэл бэйэтэ миэхэ биирдэ, хаартыскатын ыйа-ыйа, “Бу мин боҕороодьусса курдук буолан олоробун”, — диэбитэ. Кырдьык киниэхэ туох эрэ дьахтардыы нарын баара. Улахан уйаҕас сүрэхтээх, гуманнай киэҥ киһи этэ. Ойуунускай ахсаан өттүнэн соччо наһаа үгүһү хаалларбатаҕа, ол гынан баран ыйааһын өттүнэн кини айымньыта – Кыһыл көмүс.
Саха норуотун, норуодунай суруйааччыта, социалистическэй үлэ геройа Дмитрий Кононович Сивцев. Улуу Ойуунускай убайыгар сүгүрүйэрин, ытыктабылын, тапталын бэлиэтин, суруйан тыыннааҕар этэн-тыынан хаалларбыт.
П.А.Ойуунускай уран уус, маастар суруйааччы маны кини сиппитэ төрөөбүт сахатын норуотун муудараһын, мындыр өйүн, чулуу айыытын сүүмэрдээн, нуучча уонна Аан дойду классическай литературатын үөрэтэн, ол уонутунан туһанан. Киниэхэ Максим Горькай, Пушкин уонна Гете сабыдыаллара бэрт эрдэттэн бааллара, адьас дьэҥкэ. Быһата кини – классическай литература туйгун үөрэнээччитэ, бэйэтэ биһиэхэ классик. П.А.Ойуунускайдыын нэһилиэгим биир. Кыһыҥҥы, сайыҥҥы олохпут икки ардылара үстүү биэрэстэ. Биһиги нэһилиэкпит дьоннорун былыр сахалыы ойуун уустара диэн ааттыыыллара. Ол иһин буолуо 1920 сыллааххха Слепцов диэн фамилиятын уларытан, Ойуунускай диэн фамилия ылыммыта. Ойуунускай бэйэтин ис санаатын, дууһатын кичэмэллээх кистэлэҥин иккигэ эрэ эрэнэн, итэҕэйэн туттарара: Биирдэрэ, — доҕоругар Максим Аммосовка, иккиһэ, — бэйэтин поэзиятыгар. Кини дьадаҥы, кыараҕас ыалга төрөөбүтэ. Иэйиитэ киэҥинэн, санаатын кынатынан, бар дьонугар, ийэ дойдутугар оҥорбут үтүөтүнэн кини саҕа баай киһи, биһиги Сахаҕа суох. Кини этэр: “Саха оҕуһун мииннэр эрэ – поэт, оттон уотун иннигэр аргынньахтаатар эрэ – бөлүһүөк буолар”. Бу этиитэ: Ойуунускайга бэйэтигэр сөп түбэһэр. Дмитрий Кононович этэр: “Мин бэйэм ахтыыбын саха норуотун чулуу уола, классига, революционера, ученайа, кэрэмэс дьонноруттан биирдэстэрэ П.А.Ойуунускай бэйэтин тылларын бэйэтигэр анаан бүтэриэхпин баҕарабын”. “ Оо, сүрэх! Уоттаах, төлөннөөх большевик сүрэҕэ! Хайҕал эйиэхэ – хахай сүрэҕэр! Уруй эйиэхэ – хотой уоттаах сүрэҕэр! Ильич итии төлөнө эйиэхэ уйаланнын, эн кыайыын-хотуун үрдүү турдун!”
“Ким күнэ тахсыбыт,
Ким кэриэс хаалларбыт –
Сааскы күн буолуохтаах,
Саргылыы туруохтаах!”.
“Хоодуоттар – хотойдор үйэттэн үйэҕэ ааттара ааттаннын!”
Алексей Алексеевич Бэрияк — поэт, прозаик, тылбаасчыт (1912-1979)
Күп-күөҕүнэн чэлгийэ сытар алаас халдьаайытын симээбит өлгөм үгүс сибэккилэр ортолоругар биир, икки ураты сырдык, ураты сытыы, ураты арылхай сибэкки баар буолар. Ол сибэккилэр курдук, Платон Ойуунускай, Максим Аммосов бэйэлэрин тэгил дьонноруттан ордук арылхай, ордук күүстээх этилэр.
Сергей Степанович Васильев – Борогонскай (1907-1976с) эдэр сааспар П.А.Ойуунускайы кытта көрсүспүппүн, кини киэҥ далааһыннаах хардыытын ухханыгар тардыллыбыппын барытын күөгэйэр күннэрим сырдык страницаларын кэрэ кырааскаларынан ааҕабын.
П.А.Ойуунускай кыыһа, Сардана Платоновна Ойунская ученай кэнэҕэски ыччакка баҕар кини революционнай поэзията, история биир бэлиэ кэрдииһин кэрэһэлиир, туоһу эрэ быһыытынан хаалыаҕа. Оттон кини үгүс сыратын биэрбит дьоһуннаах айымньылара – «Дьулуруйар Ньургун Боотур”, “Кыһыл Ойуун”, “Улуу Кудаҥса” уонна киһи дууһатын таарыйар истиҥ иэйиилээх лириката, Саха баарын тухары умнуллубата буолуо.
Ханнык баҕарар норуоттар, государстволар уус-уран литератураны норуот тыла-өһө, культурата баһырхайдык сайдыахтааҕын өтө көрөн, суруйааччылары, поэттары лектэрдэргэ улахан суолта биэрэн, Былатыан Алексеевич бэйэтин талба талааныттанбэрсэн, көмөлөһөн убайдыы, аҕалыы сыһыаннаһара. Проза, поэзия күүскэ сайдыбыта “Дьулуруйар Ньургун Боотур” маҥнайгы ырыатын 1930сыллаахха бүтэрэ охсон бэчээттэппитэ. Иккис ырыатын эһиилигэр, 1931сыллаахха кинигэ оҥорон таһаарбыта. Үһүс ырыатын эмиэ ити сыл бүтэрэр. Төрдүс, бэһис, алтыс ырыаларын 1932 сыл атырдьах ыйын 20күнүгэр, ахсыс, тохсус ырыаларын эмиэ ити сыл атырдьах ыйын 31күнүгэр бүтэрэн, олоҥхотун бүтүннүүтүн түмүктүүр. Дьэ, киһи бэркиһиир тэтимэ, сөҕүмэр түмүгэ буолбат дуо?! 1925сыллаахха “Кыһыл Ойуун” аан тылыгар Платон Алексеевич маннык суруйбуттаах: “Суруйар бириэмэбэр аһыы олорон, испэп ыллыы-ыллыы, тылларын дьүөрэлээн тупсара-чочулуу олорор буоларым… Түүннэри-күннэри суруйар этим. Доруобуйам онно ордук алларыйбыта”.
Сүүрбэһис, отутус сылларга Ойуунускай олоҥхону туруулаһан туран, хорсуннук көмүскэспэтэҕэ буоллар, “Ньургун Боотур” айымнытын дойдутуттан үүрүллэн Москваҕа үөрэххэ тиийэн ситэрбэтэҕэ буоллар, кэлин Дьокуускайга эргиллэн, тыл уонна культура институтун дириэктэринэн олорон, норуот тылынан уус-уран айымньытын киэҥник хомуйууну, үөрэтиини тэрийбэтэҕэ буоллар, билигн биһиги национальнай культурабыт ханнык таһымҥа буолуоҕун өйдүүр соччо уустуга суох. Оннооҕор Платон Алексеевич оҥорон-бүтэрэн хаалларбыт бэлэм үлэтин, сатаан туһаммакка этиһэрбит-иирсэрбит күн бүгүҥҥэ дылы баар. Саха омуга, саха культурата аан дойдуга аатырар да күннээх эбит буоллаҕына, туох ханнык иннинэ, аан бастаан Улуу олоҥхотунан аатырыаҕа. Ону бэлэмнээбитэ, ол акылаатын уурбута, оҥорбута. Платон Алексеевич Ойуунускай 1924с Тааттаҕа норуот ыһыаҕар олоҥхоһуттары ыҥыран олоҥхолоппут эбит. 1936сыллаахха, балаҕан ыйын 11 күнүгэр Уус Алдан оройунугар Чараҥҥа улахан ыһыах тэрийсэн тыл эппит эбит. Улуу эбэҕэ түөрт уон арыылаах “Тойон Мүрү” үрдүгэр, Улуу эһэбит Ойуунускай барахсан хараҕа чаҕылыҥнаан, ачыкыта килбэйэн имэҥнэрдээх, истиҥ иэйиинэн этн-тыынан суккуйбутун, ол кэмнээҕи, ол ыһыахха сылдьыбыт дьолломмут дьоннор Ойуунускай туһунан уос номоҕо оҥостон хойукка дылы кэпсэтэллэрэ үһү.
Саха профессиональнай мусукальнай ускуустубатын төрүттээччи Марк Николаевич Жирков олоҕор уонна айар үлэтигэр, Саха сэбиэскэй литэрэтиирэтин төрүттээбит уһулуччулаах сэбиэскэй судаарыстыбаннай деятель П.А.Ойуунускай оруола, М.Н.Жирков олоҕун, айар үлэтин үөрэппит, сурукка-бичиккэ хаалларбыт. Василий Иванович Санников “Жизнь – и деятельность М.Н.Жиркова”. 1981 кинигэтигэр бу икки Саха норуотун чулуу дьоно Москваҕа бииргэ үлэлээн “Сборнк школьно-массовых песен на якутском языке. Маассабай өрөбүлүссүйүөннэй ырыалар хомуурдара” диэн нуоталаах кинигэни таһаарбыттарын туһунан улахан суолталаах иһитиннэрии суруйбута. Онон дьоҥҥо биллибэтэх кинигэни дьоҥҥо билиһиннэрэр сыаллаах суруйабын.
1938с от ыйын 14-15 күннэригэр ВКП(б) Саха сиринээҕи бүрүөтүн уурааҕа тахсыбыта. “Норуот өстөөхтөрүн” айымньыларын, ыстатыйаларын, тахсыахтаах үлэлэрин бэчээттэн устарга. НКВД-ды архыыбыгар туттарарга. Хата икки кинигэ Санкт-Петербурга Арассыыйатааҕы национальнай бибилитиэкэ муусука-нуота отделыгар харалла сытара билиннэ. Хомуурунньук 1934с Москубаҕа сударственнай мусукаальнай издательствоҕа 1000 ахсаанынан тахсыбыт. Бу кэмцэ П.А.Ойуунускай Москваҕа ССРС национальностарын институтугар аспирантураҕа, оттон М.Жирков Чайковскай аатынан консерваторияҕа үөрэнэ сылдьара. П.А.Ойуунускай революция бэйиэтин быһыытынан Марк Жиркову норуот өйүн-санаатын саҥа идийээлгэ өрө көтөҕөргө, күүрээннээх олоххо, күргүөмнээх кэми уруйдуу уойар айар үлэҕэ көҕүлээбитэ саарбаҕа суох. П.А.Ойуунускай Саха тыйаатырдыы ускуустубата сайдарыгар, репертуара байарыгар улахан суолталаах этэ. Онтон 1940с М.Н.Жирков Ойуунускай суруйбут олоҥхотунан, Суорун Омоллоон либреттотыгар Дьурулуйар Ньургун Боотур мусукаальнай дыраама муусукатын суруйан, кэлин саха опернай тыйаатыра үөскээн тахсар кэскилин түстээбитэ. Онтон айымньы тупсарыллан, сыанаҕа сүүс төгүл турбута.
1957 с Москваҕа Саха литэрээтирэтин ускуустубатын күннэригэр туруоруллан, дойду тыйаатыр ускуустубатын бөдөҥ диэйэтэллэрин үрдүк хайҕабылын ылбыта “профессиональнай искуустуба таһымыгар толору эппиэттиир” диэн сыаналаммыта. Ол күн Ойуунускай өтө көрбүт тыллара туолбуттара. Сахаларга “Улуу күммүт” өрөгөйө үүммүтэ. Бүгүҥҥэ дылы “Ньургун Боотур” опера-олоҥхо саха национальнай мусыкаалынай кылаассыкатыгар соҕотох айымньы буолар. Саха дьахталларыттан бастакы суруйааччы Вера Давыдова ахтарынан, кини Ойуунускай эдэригэр бэркэ уруһуйдуур эбит. Доҕотторун ортотугар сүрдээх көрдөөх-нардаах, үҥкүүһүт бэрдэ. “Кини атаҕын тыаһын истиэм диэн санаама даҕаны”, оччо чэпчэкитик дэгэһийэр буолара. Ол да иһин саха үҥкүүтүн туһунан “Ыһыах үҥкүүтэ”, “Оһуокай”, “Дьиэрэҥкэй”, “Чохчоохой”, “Атах тэпсиитэ” диэн айымньылардаах буоллаҕа. Саахымакка оонньуурун бэркэ сөбүлүүр, анаан киирсэр дьоннордоох эбит уонна хаһан да кыайтарар диэни билбэтэҕэ үһү. Сааланарын олус сөбүлүүрүн үгүстүк кэпсииллэр, “Хааҕа угуллан, көхөҕө ыйанан турар саатын ороон, түннүк сырдыгар кыһайан, иһин кыҥаан көрө, тас лааҕын сууйа-сото, имэрийэ-томоруйа олороро бу баарга дылы”,- диэн кэргэнэ Акулина Николаевна ахтар. Ойуунускай олоҕун суолун анааран көрдөххө, кини туохха барытыгар Саха норуотуттан бастакы, бастыҥ буолбут, саҥаны арыйбыт уһулуччу киһи. Сахаттан бастакы билии дессертациятын көмүскээбитэ, олоҕун устатыгар биир халбаҥнаабат суолу тутуспута, ол – айар үлэ. Ойуунускай үтүө аата төннүөҕүттэн үгүс ахтыы, кинигэ, ыстатыйа, манагыраапыйа таҕыста. 1992 сыллаахха тахсыбыт “Платон Алексеевич Ойуунускай” диэн библиографическай ыйынньыкка 529 үлэ киирдэ. Сыл-хонук аастаҕын аайы саҥа матырыйааллар көстөн иһэллэр. Томскай куоракка үөрэнэ сылдьан доҕоругар М.Аммосовка суруйбут суруктарын остуоруйа 1957с арыйбыта. Бу суруктары биир дойдулаахпыт В.Н.Протодьяконов 2013с «Дорогой Максим, у нас есть будущее, счастливое и мирное» диэн кинигэ оҥорон таһаарбыта. Суруктар биир киһиэхэ туһаайыллыбаттар, саха омук көмүскэнэр күрүөлээх буоларын, олунньутааҕы өрөбүлүүссүйэ кэнниттэн итэҕэтэ сатаабытын бу суруктар туоһулууллар, кини тутуспут бириинсиптэрэ төрүт суолталаахтар. Суруктарыгар Автономнай судаарыстыбаннай тэриллии хайдах буолуохтааҕын маннык эппит: «Бэйэни дьаһаныы толору, ол аата, бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй уонна культурнай көҥүлү биэрэр ис хоһоонноох буолуохтаах”, — диэн бу суруктар сыл-хонук аастаҕын аайы анаан ырытыллан, сыаналанан иһиэхтэрэ. П.А.Ойуунускай кыра эрдэҕиттэн олоҥхоһуттары батыһа сылдьан истэрин быраата Уйбаан маннык ахтар: “Убайым Былатыан ханна олоҥхо баарын ирдэһэ сылдьан истэн, түүн оһох уота умуллубутун кэннэ кэлэрэ уонна кыра оҕолорго истибит олоҥхотун ыллаан-туойан барара”. Ойуунускай олоҥхотун истибит киһи И.И.Барашков диэн киһи маннык суруйар: “Мин кини олоҥхоһутун аан маҥнай билбитим. Быһата “Дьурулуйар Ньургун Боотур” быһа тардан кэпсээбитэ. Киниэхэ хардаран Бороҕон ааттааҕа Г.Бурцевы «Мүлдьү Бөҕө» ырыатын ыллаппыппыт. Ойуунускай биһиги киһибитин хайҕаабыта уонна дьиэтигэр ыҥырбыта”. (П.Дмитриев «Олоҥхоһут эдэр Ойуунускай»). Кэлин Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө диэн бастакы улахан олоҥхону бэчээттэппитэ. Онон Ойуунускай саха олоҥхотун өрөһүйсүбүт, өлбөт үйэлээбит киһи буолар. Дьокуускайга сыылкаҕа олорбут Ленинград киһитэ А.С.Поляков аҕатыгар Ойуунускай саха олоҥхотун тылбаастаан испит, онон олоҥхо нууччалыы тылбаастаныытын эмиэ кини төрүттээбит.
П.А.Ойуунускай 1917с. кулун тутар ыйга РСДРП чилиэнинэн киирэр. Сотору бассабыыктар партияларыгар сыстар. 1917с. атырдьах ыйыгар Томскайдааҕы учуутал институтун историческай отделениетыгар үөрэххэ ылыллар. Манна киэҥ билиилээх, хайы-сах сөптөөх оскуоланы барбыт революционер быһыытынан Октябрьскай революцияны көрсөр. 1918с кулун тутарга Ойуунускай Компартия Томскайдааҕы тэрилтэтин чилиэнинэн ылыллар. Сотору Сибиир Сэбиэттэрин Кииин Ситэриилээх Комитета (Центросибирь) П.А.Ойуунускайы Саха сиригэр Советскай былааһы тэрийэр хамыһыйа бэрэссэдээтэлинэн аныыр. Ойуунускай А.С.Рыдзинскай хамандыырдаах кыһыл этэрээтин кытта кэлэр уонна 1918сыл от ыйын 1 күнүгэр бу этэрээт Дьокуускайы үрүҥнэртэн босхолууругар саа-саадах тутан кыттар. 1918с балаҕан ыйыгар үрүҥнэр Дьокуускайы төттөрү былдьыыллар, элбэх советскай үлэһиттэри хаайаллар, П.А.Ойуунускайы Саха сириттэн үүрэллэр. Колчак былааһа сууллубутун кэннэ, учууталлаабыт Казанка дриэбинэтигэр кэлэнреволюционнай үлэни ыытар.
1920 сыллаахха Дьокуускайга кэлэн советскай ылааһы олохтуурга кыттар. 1921с атырдьах ыйын 9күнүгэр Ойуунускай Саха сиринээҕи губревком бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. 1922с Бүтүн Россиятааҕы Киин Ситэриилээх Комитет декретинэн Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республика үөскээбитэ. 1922с бэс ыйын 1күнүттэн САССР Правительствота – Норуотунай Комиссардар Советтара тэриллэн үлэтин саҕалаабыта. Правительство председателинэн П.А.Ойуунускай анаммыта, итини таһынан САССР ревкомун председателин доһунаһын илдьэ хаалбыта. Онон бэйэтин историятыгар государственноһы аан бастаан ситиспит. Саха сирин Правительствотын маҥнайгы председателинэн Ойуунускай буолар. 1923с тохсунньуга САССР бастакы тэрээһин сессиятынан Ойуунускай Киин Ситэриилээх Комитетын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Бу дуоһунаһыгар 1926 сыл балаҕан ыйыгар дылы үлэлээбитэ. Гражданскай сэрии кэнниттэн дойду айгыраабыт хаһаайыстыбатын өрө тардар, норуот олоҕун тупсарар, культуратын таһымын социализм көрдөбүллэригэр сөп түбэһэр гына үрдэтэр гына сыал-сорук туруорунан үлэлээбиттэрэ. Республика бэчээтин, полиграфияны сайыннарыы, физкультураны спорду тэнитэргэ улахан соруктар турбуттара. Ити үөһээ этиллибит үлэлэри, тэрээһиннэри үөрэх, доруобуйа харыстабылын наркома дьаһайара.
П.А.Ойуунускай доруобуйатын туруга төһө да мөлтөҕүн, балтараа сыл эмкэ сылдьыбытын үрдүнэн, бу уустук уонна эппиэттээх үлэҕэ ананан, 1927-1929сс нарком быһыытынан элбэх үлэни ыыппыта. 1929-1931сылларга кинини кинигэ издательствотын Дьокуускайдааҕы государственнай типография дириэктэрин дуоһунаһыгар анаабыттара. Кини республикаҕа бэчээт, кинигэ таһаарыыта, полиграфия сүһүөхтэригэр туралларын хааччыйбыта.
П.А.Ойуунускай поэт, прозаик, драматург. Кини сүүрбэһис уонна отутус сыллар саҕаланыыларыгар саха тылын, литературатын уонна фольклорун үөрэтиинэн, олору сайыннарыы боппуруостарынан күүстээхтик дьарыктаммыта. 1931с Научнай үлэнэн дьарыктанар сыаллаах Москваҕа КК иһинэн үлэллир Национальностар научнай-чинчийэр институттарын аспирантуратыгар үөрэнэ барбыта. 1935с от ыйын 11 күнүгэр диссертациятын көмүскээн лингвистическэй (филологическэй) наука кандидата буолбута. Онон сахалартан биир бастакынан ученай аатын ылбыта. П.А.Ойуунускай делегат быһыытынан 1934с атырдьах ыйыгар ССРС суруйааччыларын 1-кы съеһин үлэтигэр кыттыбыта. Саҥа тэриллибит ССРС суруйааччыларын союһун бырабылыанньатын чилиэнинэн талыллыбыта, улуу Максим Горькайы кытта көрсүһэн кэпсэппитэ. 1934с ахсынньы ый Саха сирин суруйааччыларын барабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар. 1935с сайын Москваттан кэлээт да, суруйааччылар союзтарыгар үлэлээбитинэн барар. 1935с САССР Норуотунай Комиссардарын Сэбиэтин иһинэн тыл уонна культура научнай-чинчийэр института тэриллибитэ. Кини республика маҥнайгы научнай тэрилтэтин дириэктэринэн ананан, сөптөөх кадрары түмэ тардан, дириҥ, киэҥ далааһыннаах научнай үлэни саҕалаабыта.
Ойуунускай САССР Киин Ситэриилээх Комитетын састаабыгар аҕыс ыҥырыы тухары, 1923-1938 сылларга талыллыбыта. ССРС Киин Ситэриилээх Комитетын чилиэнинэн икки төгүл (1924-1925сс) Советтар Бүтүн Саха сиринээҕи, Бүтүн Россиятааҕы уон биирис, Бүтүн союзтааҕы иккис съезтэрин, партия онус съеһин, Саха уобаластааҕы, Дьокуускай куораттааҕы конференцияларын делегаттарынан талыллан кыттыыны ылбыта.
1937с ахсынньы 12 күнүгэр Платон Алексеевич ССРС маҥнайгы ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан талыллыбыта. 1938 сыл тохсунньу ыйга Үрдүкү Сэбиэт маҥнайгы сессиятын үлэтигэр кыттыыны ылбыта. Бу сессияттан төннөн истэҕинэ, кинини Иркутскай куоракка 1938с олунньу 3күнүгэр “норуот өстөөҕө” диэн ааттаан хаайбыттара. Кини 1939 сыл алтынньы 31күнүгэр Дьокуускай куорат түрмэтин лазаретыгар тыына быстыбыта.
1955сыл ахсынньы 15күнүгэр Саха АССР прокуратын уурааҕынан, букатын буруйа суоҕунан, П.А.Ойуунускай толору реабилитацияламмыта. ССКП Саха уобаластааҕы комитетын бюротун 1956сыл олунньу 20күнүнээҕи уурааҕынан Ойуунускай 1918 сыл кулун утар ыйтан ыла компартия чилиэнинэн чөлүгэр түһэриллибитэ. ССРС суруйааччыларын союһун барыбылыанньата 1956сыл тохсунньу 25күнүнээҕи уурааҕынан Платон Алексеевиһы союз чилиэнин быһыытынан чөлүгэр түһэрбитэ. П.А.Ойуунускай сырдык аата бары өттүнэн ырааһырбыта, чөлүгэр төннүбүтэ.
Саха норуота – кэскиллээх норуот. Үгүс күчүмэҕэй, дьалхааннаах кэмнэри, эрийэн-кыһалҕанан да, буоллар этэҥҥэ туораан бүгүҥҥү күҥҥэ тиийэн кэллэ. Инникитин, омукпут бүтүннүүтэ биир санааланан, эбии ыкса сомоҕолостохпутуна, ханнык да бэйэлээх эриирдэргэ-мускуурдарга өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа, өссө эбии өрөйөн-чөрөйөн, өргөйөн, барҕарыы суолунан барыахпыт диэн энчирээбэт эрэллээхпит. Ити эрэлбит бөҕө акылаатын уурсубута, тэрийсибитэ саха норуотун улуу уола, улуу суруйааччыта Платон Алексеевич Ойуунускай.
Саха омук баарын тухары П.А.Ойуунускай кырдьыгар, кини туруулаһыытыгар наадыйыы баар буола туруо.
«И вся его жизнь – до конца не спетая поэма, не оконченная драма и не полностью раскрытая трагедия» диэбитэ үлэ дьоруойа, норуодунай суруйааччы Суорун Омоллоон. Бүтүн норуот дьылҕатыгар сырдыгы аҕалбыт өҥөтүн билинэбит, үөрэтэбит, кини олохтоспут судаарыстыбаннаһын 100 сылын күүстээхтик бэлиэтиэххэ, уруйдуохха-айхаллыахха! Ойуунускай биһиэхэ – биир! Киниэхэ бараммат барҕа махтал, өлбөт-сүппэт албан аат буолуохтун!
Бүөтүр Сивцев-Арыылаах уола
Горнай, Орто-Сурт