Перейти к содержимому
Сүрүн сирэй » Сонуннар » Суруйааччылар уонна театр

Суруйааччылар уонна театр


Андрей Борисов аман өһө

Күһүн саха театрдыы искусствотын тумус киһитэ Андрей Борисовы көрсөн: «Сурунаалга интервью биэриэҥ дуо?» – диэн ыйыталаспыппытыгар: «Мин туспунан наһаа үгүстэ сурулунна. Эһиэхэ, “Чолбоннорго”, суруйааччылар тустарынан кэпсиэхпин баҕарабын», – диэн хардарбыта. Онуоха быйыл «Чолбон» сурунаал №-гэр бэчээттэммит «Суруйааччылар уонна биһиги» диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы Афанасий Владимиров ыстатыйатын өйдүү түспүппүт. Бу суруйуу салайааччы уонна патриот, политик уонна учуутал киһи тус көрүүлэрин сэргэ, билиҥҥи общество уонна литература, норуот уонна суруйааччылар туһунан санааларын үллэстэргэ бар дьону күөртүүр тосхоллоох үлэ этэ.

Онон саха ааҕааччытыгар ССРС, РФ, СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин лау­реаттара, Россия норуодунай артыыһа, СӨ Духуобунаска академиятын президенэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай сүбэһитэ, П.А. Ойуунускай аатынан Саха академиялыы театрын уус-уран сала­йаач­чыта Андрей Борисов, бар дьоно судургутук ааттыырынан «Саввич», саха уонна омук суруйааччыларын туһунан ахтыыларын уонна санааларын, литература уонна театр ситимнэрин туһунан көрүүлэрин уонна анаарыыларын билиһиннэрэбит.

Бырдьахаанап экзамена

– Баһылай Никиитис Бырдьахаан Щепкиҥҥэ киирэрбэр иккини туруоран баран экзаментан туоратан кэбиспитэ: бэрт үчүгэйдик баран иһэммин саха тылыгар кэлэн Кулаковскай туһунан ыйыппыттарын билбэккэ мэлийбитим.

Аҕам идэтинэн – нуучча тылын учуутала. Покровскайга, онтон Булгунньахтаахха олорон кинигэ ыскааптаах этибит, ол долбуурдарыгар  Ойуунускай сэттэ томнаах хомуурунньуга, Алампа пьесалара, Константин Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхото, Суорун Омоллоон, Иван Гоголев, Исай Никифоров кинигэлэрэ кэчигирэһэн тураллара. Ол саҕана Покровскай олохтоохторо нууччалыы саҥарар этилэр. Уопсайынан, оччолорго нууччалыы кэпсэтэр муода буола сылдьыбыта, сахалыы саҥарар куһаҕан курдук өйдөбүл баара. Мин дэриэбинэттэн сахалыы саҥарар оҕо кэлэн баран, бэһис кылаастан «нуучча» буолан хаалбытым. Ол да буоллар долбуурга турар саха классиктарын кинигэлэрин син арыйталаан көрөр эбиппин, холобура, «Борохуот аал» диэн айымньы аатын чопчу өйдөөн хаалбыппын. Аал диэн тыл суолтатын өйдүү сатыырым. Саатар оскуолабытыгар саха тылын учууталыгар табыллыбат этибит – сотору-сотору уларыйаллара. Бэйэм билиибин хаҥатыым ол «Борохуот аалынан» уонна аҕам ааҕан добдугуратар «Ньургун Боотурун» истиинэн муҥурданара. Ол да иһин Кулаковскайы билбэккэ Щепкин аатынан театр училищетыгар туттарса сылдьан «проваллаан» кэбистэҕим…

Баһылай Бырдьахаанап – төрүт кытаанах, ирдэбиллээх учуутал «Кулаковскайы билбэттэр» диэн чыпчырынар, кыыһырар. Онуоха эксээмэн тутуутугар баар Иннокентий Аксентьевич Дмитриев-Сиэн Чолбодук:

– Доҕоор, ити уолу ылыахха… – диэн сипсийэн көрөр.

– Саха тылын билбэт! – Никиитис эппитин энчирэппэт.

– Театрга нууччаны оонньуох этэ… – Сиэн Чолбодук көмүскэһэрин тохтоппот.

– Сахалыы билбэт киһи хайдах саха театрын артыыһа буолуоҕай?! – биирдэһэ иннин биэрбэт.

Киһитэ ыксаан тиһэх куоһурун таһаарар:

– Ити Савва Борисов уола, баҕар, биири билбэтэ буолуо…

Бырдьахаанап соһуйа түһэр:

– Сааба уола даа?! – диэн баран, мин диэки хайыһан «бэттэх кэл» диэн ыҥыран ылла. – Эн Кулаковскайы билэҕин дуо? – диэн лаппыйан ыйытта. Мин «билэбин» диэтим.

– Чэ, билэр буоллаххына «үс»! – диэн баран үһү туруоран кэбистэ. Дьэ оннук тургутуллан Щепкин аатынан училище устудьуонун аатын сүкпүтүм, театры кытары олохпун ситимниир дьылҕам быата тардан, хата, үөрэххэ киирэн хаалбытым. 

Далан кириэһилэтэ

уонна күндү

доҕотторум

– Миигин суруйааччылар эйгэлэригэр чугаһаппыт дьонунан филология наукатын кандидата Агафья Еремеевна Захарова уонна литературовед Баһылай Никиитис Бырдьахаанап буолаллар. Театрга баар иконостаспар дьылҕабар, айар суолбар олук уурсубут дьонум бары бааллар: духуобунай аҕам Софрон Данилов, олоххо үктэнэрбэр төһүү буолбут Георгий Башарин, төрөппүт аҕам, Светлана Ефимовна Николаева, Баһылай Бырдьахаанап, Агафья Еремеевна Захарова уонна баалларын тухары харыстаабыт, көмүскээбит үс күндү эдьиийдэрим – Раиса Терентьевна Аммосова, Татьяна Ивановна Румянцева, Дора Егоровна Васильева.

Биирдэ суруйааччылар мөккүөрдээх съезтэрин кэннэ Раиса Терентьевна «Холбос» таһыгар «хрущевкаҕа» икки хостоох дьиэлээҕэр тиийдибит. Софрон Данилов, Егор Алексеев, Далан, Лугинов, Харысхал, Агафья Еремеевна, Степанида Ильинична уонна үс эдьиийдэр бааллар. Ол кып-кыра дьиэ кыараҕас хоһугар Софрон Данилов биир куолаһынан кыайан бэрэссэдээтэлинэн хаалбытын наһаа үчүгэйдик бырааһынньыктаабыппыт. Биир кыһыл ары­гылаахпыт эбитэ дуу. Оччолорго саастаах курдук көрөр дьонум билигин миигиннээҕэр быдан эдэр дьон эбиттэр, биһиги олох эдэр оҕолор буоллахпыт. Уонна саха ытык дьонун кытта атах тэпсэн олорон бииргэ бырааһынньыктыыр эбиппит.

Раиса Терентьевна дьиэтигэр биир кириэһилэ баара, арай онно Далан эрэ олоруохтаах үһү. Дьон «Софрон Петрович олордун» дииллэр, Багдарыын Сүлбэ (?) былдьаһан көрөр, Егор Алексеев олороору гынар даҕаны, тоҕо эрэ ол кириэһилэ син биир Далаҥҥа эрэ тиксэр. Кэлин ону Раиса Терентьевна дьонуттан бэлэхтэтэн ылан Хаҥалас улууһун Булгунньахтааҕар Чараҥҥа баар сайылыкпар илдьибитим. Онно үлэлиир кабинетым түннүгүттэн хатыҥнар көстөллөр, дьиэ иккис этээһигэр мансардалаах. Далан кириэһилэтэ билигин онно турар. Онно олордум даҕаны, ол саҕанааҕы кэм тиллэн кэлэргэ дылы. Бу санаатахха, оччолорго уларыта тутуу чугаһаабыт кэмэ эбит. Салгыҥҥа туох эрэ саҥа эрэл кыламныыра, улахан суруйааччыларбыт бары бааллара. Ол түгэни Харысхал «Тэпсиллибэт үтүө аат» диэн пьесатыгар дьүһүйэн  көрдөрбүппүт.

Өксөкүлээх – гений

– Өксөкүлээх Өлөксөй аан дойдуну анааран көрбүт «Ойуун түүлэ» поэматын аан бастакыбын туруора сылдьан «кини бу айымньынан норуот дьылҕатын туһунан тугу эппитий?» диэн таайа сатаабытым. Ордук «сэттэ уон сэттэ дьиибэ дьибилгэттэрин», «аҕыс уон аҕыс араас албастарын», «тоҕус уон тоҕус кудай кубулҕаттарын» диэн тыллар өйдөбүллэригэр төбөбүн сыспытым. Олоҥхо театрыгар иккиһин туруоран эрэ баран, ону биирдэ таайдым: бу айымньы – «закодированное послание» эбит.

Биир биллэр чунуобунньукка: «Кулаковскай гений эбит!» – диибин. Онуоха киһим: «Саҥа биллиҥ дуо?» – диэн соһуйар. «Кулаковскайы хойут туруорбутум, онон саҥа биллим. Хойутаан да буоллар өйдөөтөҕүм, биллэҕим дии. Эн, арааһа, атын дьон эппиттэринэн эрэ билэриҥ буолуо, аахпатах да инигин. Аахпыт буоллаххына «”Ойуун түүлэ” тугунан бүтэрий?» – диэн утары баайыстым. Киһим «ыых» эрэ диэн хардарбыта – айымньы тугунан бүтэрин билбэт. Ол кэпсэтии кэннэ хас биирдии саҥа көлүөнэ, саҥа киһи суруйааччыны, айымньыны саҥаттан арыйар эбит диэн түмүккэ кэлбитим. 

Суруйааччыны бэйэҥ арыйдаххына эрэ дьиҥ-чахчы өйдүүгүн. Дьон кэпсээнинэн эрэ истэн билии – кыра. Испэктээкил туруорар киһи айымньыны сыныйан туран өйдөөн, иһигэр киирдэҕинэ эрэ көрөөччүгэ арыйан тиэрдэр кыахтаах. Худуоһунньукпар Геннадий Сотниковка «Ойуун түүлүн» туруоран эрэрбин эппиппэр киһим: «Ону хайдах оҥоробут?» – диэн улахан толкуйга түспүтэ. Ыйытар буоллаҕына, ол аата интэриэһиргээбит диэн тута сэрэйдим. «Куорат үрдүнэн Кулаковскай түүлүгэр көтөн иһэрин курдук оҥор», – диэн үлэһэбин. Киһим: «Хайдах оҥоробун? Оннук сатаммат…» – диир, араастаан толкуйдуу сатыыр. Арай ол испэктээкили толкуйдуу сылдьар кэммитигэр дьиэбитигэр аан бастакы өҥнөөх телевизорбытын ыллыбыт. Ону аҕалан туруорарбытыгар хаатын иһигэр баар пенопластара муостаҕа ыһылыннылар. Сотников ыалдьыттыы кэлэн баран ону көрөөт тобуктуу, сыыла сылдьан сааһылаа да сааһылаа буолла. Арай хайдах эрэ дьаарыстаабыта куорат моһуона буолан таҕыста. Онон сыанаҕа пеноплаһы төгүрүччү уурталаан куорат оҥордубут. Ол куорат үрдүнэн, кырдьык, Кулаковскайбыт көтөн таҕыста. Сыана кэннигэр Кулаковскай мэтириэтин, ол үрдүнэн поэмаҕа ахтыллар үс Эбэ – Өлүөнэ, Халыма, Дьааҥы өрүстэри күүрбүт тымыр курдук ойуулаан ыйаабыппыт…

Алампалыын биир

алтыһыы

– Алампа «Бүдүрүйбэт көммөт» драматын 1984 сыллаахха туруорбуппун бастаан бобон кэбиспиттэрэ, икки-үс сыл буолан эрэ баран көрдөрөргө көҥүллээбиттэрэ. Премьератыгар доҕотторум, убай-эдьиий туттар дьонум мустубуттара – үөрүү бөҕө буолбута. Литературовед Баһылай Никиитис Бырдьахаанап уоттаах-төлөннөөх тыл эппитэ: «Бу – Алампа саамай күүстээх, сытыы айымньыта!» Кырдьык, оччолорго (айымньы суруллубут уонна турар кэмнэригэр) арыгы норуоту эһэн эрэрин туһунан тема таарыллыбыта. Бу айымньы нөҥүө Алампаны кытары аан бастаан көрсүбүтүм.

Баһылай Бырдьахаанап миигин эрдэттэн: «Алампа “Бүдүрүйбэт көммөт” драматын аах да, аах», – диэн хаайара. Ааҕымаары гынна диэн ыксаата быһыылаах, биирдэ айымньыны бэйэтэ машинкаҕа бэчээттээн аҕалан биэрбитэ. Хайыахпыный, эрэй бөҕөнөн күүспүнэн ааҕан баран, «туох абааһы, боростуой драматай: дьон курдук олорбуттар, онтон киһитэ арыгылаан баран охсуһууга өлбүт. Ну и что!» дии санаатым, сөбүлээбэтим, мэктиэтигэр лиистэрбин сиргэ бырахтым. Онтон дьэ, туруоран киирэн бардым: дьиҥнээх саха балаҕанын оҥоттордум, дулҕа аҕалтардым. Испэктээкилгэ туттуллар тээбириннэр – хотуур, сылабаар, чааскы барыта дьиҥнээх этилэрэ.

Туруора сылдьан артыыстар саҥаралларын истэр, эчи, үчүгэйин! Хайдах да атыннык буолбакка, хайаан да итинник эрэ саҥарыахтаахтарын курдук иһиллэрэ. Тыа сиригэр үөскээбит оҕо буоламмын, санаабар, Алампа драматын геройдарын саҥатыгар Хаҥалас Чараҥыгар, Кэбээйи Чагдатыгар олорон истибит сахам дьонун кэпсэтэллэрин истэр курдугум. Ол курдук киһи сүрэҕин-быарын кычыгылатан киирэр. Алампа саҥата, кини айымньыларын тыла ол курдук медитативнай эбит. Өскөтүн Ойуунускай айымньытын тыла хас да хаттыгастаах эбит буоллаҕына, Алампа тылын уратыта – киһи дууһатын хамнатыы, кини кылын таарыйыы.

Испэктээкили туруора сылдьан сэргэ уобараһын толкуйдаабытым: сууллан эрэр сэргэни кырдьаҕас оҕонньор уола хаһыытыы-хаһыытыы туруорар. Уолу Домна Уйгурова оонньообута, ол көстүүгэ көрөөччүлэр ойон туран ытыстарын таһыммыттара. Алампа улуу драматург буолара ол түгэҥҥэ тахсан кэлбитэ. Драма бэрт судургу ис хоһоонноох айымньы этэ эрээри, хас эмэ хаттыгастааҕа: капитализм киириитэ, саҥа олох, саха омук төрдө-ууһа барыта онно түмүллэрэ.

Ол кэннэ суруйааччы бэйэтин олоҕун туһунан Николай Лугинов «Алампа, Алампа…» диэн пьесатын туруора сылдьыбытым.

«Үс саха төрүөҕэр»

ТӨРӨӨБҮт Ойуунускай

– Кэлин биллиилээх араадьыйа суруналыыһа буолбут Николай Иванович Максимов направление биэрэн ГИТИС-кэ режиссерга үөрэнэ киирбитим. Кууруспутугар сахалар төрдүө дуу, бэһиэ дуу этибит эрээри, устудьуоннар тоҕо эрэ миигин эрэ ала-чуо «саха» диэн ааттыыллара. Устунан «саха» диэн хос аат миэхэ иҥэн хаалбыта, сорох бииргэ үөрэммит доҕотторум ааппын билигин даҕаны киһилии билбэттэр быһыылаах… Үөрэнэ сырыттахпына Николай Иванович Былатыан Ойуунускай «Улуу Кудаҥсатын» аах диэн биэрбитин бэрт эрэйинэн аахтым. Аахтаҕым аайы тэтимирэн иһэр прозаттан «тугун дьиктитэй» диэн сөхтүм.

Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 90 сылыгар, 1983 сыллаахха, режиссер быһыытынан кини эйгэтин кытта аан маҥнай билсибитим. Аҕа доҕорум литературовед Баһылай Бырдьахаанап сүүмэрдээбит Ойуунускай айымньыларынан «Үс саха төрүөҕэр» диэн дьүһүйүүнү туруорбутум. Ол саҕана Саха театра билиҥҥи Опера уонна балет театрыгар баара. Сыанаҕа Былатыан Ойуунускайы аан бастакытын Симон Федотов оонньообута. Дьүһүйүүгэ анаан биэс миэтэрэ үрдүктээх, алта миэтэрэ кэтиттээх улахан боруотаны маһынан оҥотторон, испиэскэнэн кырааскалаппытым. Ол боруота хаачыгыраан арыллаатын кытта түгэххэ – Ойуунускай турар, соҕотох. Саалаҕа олорор көрөөччүлэр соһуйан, бэйэлэрэ да билбэттэринэн өрө чинэрийэн, кэннилэрин хайыһа түстүлэр. «Хаайыы!!! Хаайыы!..» – диэн суугунаһыы барда. Мин саала түгэҕэр олорон көрдөхпүнэ, тоталитарнай режим кэмиттэн өссө да тахса илик кырдьаҕас интеллигенция куттала өссө да ааһа илигэ…

Испэктээкил Москваҕа барарын бобоору партия обкома мунньах оҥордо. Ол саҕана Алампа «Бүдүрүйбэт көммөт» драмата бобуллан турара, аны Ойуунускайы туруорбуппун бобоору гыннылар. Партия обкомун сэкирэтээрэ миэхэ: «Ханна бааргын умнума!» – диэн бардьыгыныыр. Мин куттаммат көлүөнэ киһитэ буоллаҕым: «Ханна баарбыный?» – диэн хадьардаһан ыйытабын. Киһим нүһэрдик: «Эн обком идеологияҕа сэкирэтээригэр бааргын!» – диир. Маҥан баттахтаах интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бу кытаанах кэпсэтиини истэн олорон куттаналлар. Улахан мөккүөр­дээх мунньах кэнниттэн Бырдьахаанап уонна интеллигенция көмүскүүр сурук суруйдулар. Онно эрэ, дьэ, айдаан бөҕөнөн, «Үс саха төрүөҕэр» Москваҕа барарын көҥүллээтилэр. Ол мөҕүллэр аҥаардаах мунньаҕым буолбут хоһо кэлин үлэлиир кабинетым буолбута.

Оччотооҕу обком үлэһиттэрэ Алексей Александрович Томтосовы уонна Светлана Ефимовна Николаеваны куруук санааччыбын. Кинилэр өйдөөх дьон буолан, Москваҕа барыыны тэрийбиттэрэ. Москваҕа Баһылай Харысхал «Аммаҕа саас этэ», Былатыан Ойуунускай «Үс саха төрүөҕэр», «Бэмби» (оҕолорго аналлаах испэктээкил), Чингиз Айтматов «Хаарыан хампа күөх кытылым», Семен Курилов «Ханидуо уонна Халерхаа», Николай Гоголь «Кэргэн кэпсэтии» айымньыларын – барыта алта испэктээкили илдьибитим. Барыта эрдэттэн толкуйдаммыта: нуучча классиката, бырааттыы норуоттар литературалара, олохтоох аныгы драматург үлэтэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин туһунан айымньы, оҕолорго аналлаах испэктээкил, хотугу төрүт олохтоох омуктар литературалара барыта бааллара.

Литературовед Гавриил Окороков сүбэтинэн партия Киин кэмитиэтигэр сурук суруйан, «Үс саха төрүөҕэр» испэктээкилгэ ССКП политбюротун чилиэнигэр кандидат, ССРС Культураҕа миниистирэ Петр Нилович Демичевка ыҥырыы ыытан сырытыннарбытым. Демичев испэктээкил кэннэ туран кэлээт: «Хо­роший спектакль!» – диэн сыана быспыта. Ол саҕана еврей эрэ кириитиктэрэ испэктээкилгэ сылдьаллара, кинилэр эрэ мэктиэлээн ГИТИС-кэ киллэрэллэрэ. Билигин санаатахха, кинилэр ССРС эстиитин оччотооҕуттан театр нөҥүө бэлэмнии сылдьаллар эбит. Ол кэмҥэ Марк Захаров диэн сэбиэскэй театр искусствотын бэлиэ киһитэ коммунист партия билиэтин хайа тардан баран умаппыта, Михаил Шатров курдук саҥа кэми ойуулуур драматург үөскээбитэ.

Дьүһүйүүбэр Ойуунускай хаайыыга сытарын, репрессияламмытын көрдөрбүтүм. «Сүүс сыллаах улуу былаан» кэпсээн испэктээкил үс гыммыт биирин ылара. Ойуунускай айымньылара үрдүкү литература буолалларын кириитиктэр көрөн итэҕэйбиттэрэ. Испэктээкил кэннэ кафеҕа барбытым. Онно бииргэ үөрэммит доҕотторум – барыта кэриэтэ еврей ыччаттара көрсөн «Бэртээхэй испэктээкил!» дэһэн эҕэрдэлээбиттэрэ, ол саҕана мин «Хаарыан хампа күөх кытылы» туруоран биллибит кэмим этэ. Манна даҕатан эттэххэ, Сэбиэскэй Сойууска ГУЛАГ тематын театр сыанатыгар аан бастаан мин таһаарбытым. Оттон Россия театрын искусствотыгар Любимов репрессияны таайтаран этэр испэктээкил туруорбута дииллэр, дьиҥэр, бу теманы хайдах баарынан көрдөрбүт театрынан дойду маҥнайгы театрынан Саха театра буолар. Ону сэргэ, Ленин коляскаҕа олоро сылдьарын Николай Лугинов «Бырастыы» пьесатынан турбут испэктээкилгэ эмиэ аан бастаан көрдөрбүппүт – бу иннинэ кини параличтаабыт мөссүөнүн өссө ким даҕаны сыанаҕа туруора илигэ…

1985 сыллаахха театр сыанатыттан «Хаҥалас хайатыттан Тулагы хайаларыгар тиийэ курустаал таас дыбарыастар дьэндэһиэхтэрэ, бетон таас суоллар дыргыһыахтара, киһи аймах салгынынан кэпсэтиэхтэрэ» дэттэрбитим. Онуоха кириитиктэр: «Мощная ирония над советской властью», – диэн сыаналаабыттарыгар: «Мин итэҕэйэбин ирония буолбатах», – диэн хардарбытым.

Мин Ойуунускайдыын билсиһиим итинник этэ. Кэлин «Улуу Кудаҥса», «Дойду оҕото Дорогуунап Ньукулай», «Кэриэһим, кэннибэр хааларым» диэн испэктээкиллэри туруорбутум. Ойуунускай тыла уустук – хас да хаттыгастаах өйдөбүлү биирдэ этэн кэбиһэр, онон тэтимигэр сатаан киириэххэ наада. Кини тэтимигэр иҥэн-тоҥон киирбит артыыһынан Симон Федотов буолар. Холобура, «Харака муоракам дьалкыыра» диэн тыллардаах хоһоону өйдөөн иһиттэххэ, дүҥүр тыаһа иһиллэр. Ойуунускай хас биирдии айымньытыгар араас тэтимнээхтик дүҥүр лүҥсүйэр. Ойуунускай – ойуун, ол да иһин, бэл, тапталын лирикатыгар кытта дүҥүр тыаһа иһиллэн ааһар…

Амма Аччыгыйа

драматург буолуо

хаалбыт…

– «Сааскы кэм» романы аахпатах, саатар, истибэтэх саха киһитэ суох. Эрдэлиир Миитэрэйи бэйэбэр наһаа чугастык ылынабын… Оҥочо быата сөллөн өрүскэ киирэн уунан барара – киһи өйүгэр хатанар түгэн. Амма Аччыгыйын биир үбүлүөйүгэр бу кэрчиги сыанаҕа дьүһүйбүтүм. Кини «Ситим быстыыта» диэн чаҕылхай пьесалаах, олох классическай айымньы. Урут Федот Потапов туруора сылдьыбыта. Билигин санаатахха, Амма Аччыгыйа драматургиянан тоҕо да дьарыктамматаҕа эбитэ буолла…

Сайын этэ. Суорун Омоллооҥҥо сыһыаннаах ханнык эрэ тэрээһин быһыылааҕа. Культура үлэһиттэрэ буолан, оптуобуһунан айаннаан истибит.  Бэрт сэргэх айан этэ. Суруйааччылартан Амма Аччыгыйа, Болот Боотур, Суорун Омоллоон, Гаврил Колесов бааллар. Чап-чараас былааччыйалаах эдэркээн кыргыттар күлсэн бычыгыраһаллар – аҕыйах уол баара кычыгылаталлар быһыылаах. Амма Аччыгыйа Болот Боотурдуун сэргэстэһэ олорон тыл бырахсан кэпсэтэллэр, кэннилэригэр олорор Гаврил Колесов тэптэрэн биэрэ иһэр, «дьэ-дьэ» диэн сэҥээрэр. Болот этэр:  «Ньукулаай, өйдүүгүн дуо, эдэр сылдьан кыргыттары кытта тыаҕа швиданиеҕа сылдьан кумаарга сиэтэн сордонор буолар этибит ээ…» Амма хап-сабар улахан баҕайытык: «Эн ону ыстааҥҥын тоҕо наһаа уһуллуҥ?» – диир. Ол бириэмэҕэ оптуобус нэксиэҕэ түбэһэр, күлсүү бөҕө буолар…

Күннүк Уурастыырап –

олоҥхоһут-

суруйааччы

– Суруйааччылар ыһыах ыһар этилэрэ. Биир ыһыахха Күннүк Уурастыырап олоҥхолуурун истибитим. Томтор курдукка тобугуттан тардыстан олорон олоҥхолуур. Мустубут дьон бэйэ-бэйэлэрин кытары кэпсэтэллэр, кэлэллэр-бараллар, кини онно кыһаллыбат – олоҥхолуурун кубулуппат. Мин Күннүк Уурастыырап олоҥхолуурун көрө иликпинэ, кинини суруйааччы эрэ быһыытынан билэрим уонна суруйааччы остуолга олорон суруйуохтаах эрэ дии саныырым, суруйааччы олоҥхолуу олорорун хайдах харахпар оҥорон көрбөт этим. Биирдэ суруналыыс Зоя Петуховалыын кэпсэтэ туран: «Күннүк Уурастыырап олоҥхоһут дуо?» – диэн ыйыттым. Онуоха Зоя: «Күннүк Уурастыырап олоҥхолоох, онон кини олоҥхоһут», – диэн быһаарбыта.

Кини айымньыларыттан ордук «Күөх хонуу туһунан ырыаны» кэрэхсээбитим. Кэлин санаатахха, онно дьиҥ сахалыы олох сүтэн эрэрин хоһуйбут эбит.

Саха литературатын чулуу дьонун – саха бастакы норуодунай суруйааччыларын Суорун Омоллоону, Күннүк Уурастыырабы, Амма Аччыгыйын, Эллэйи төрдүөннэрин сэргэстэһиннэри тутан, ССРС норуодунай худуоһунньуга Афанасий Николаевич Осипов хартыына суруйан үйэтиппитэ. Ол хартыына кинилэр уобарастарын уот харахха көрдөрөр, чахчы чулуу дьон буолалларын ырылхайдык арыйар дии саныыбын. Бу дьиҥнээх көһөҥө көмүс дьон. Кинилэри кытары кылгастык да буоллар олохпор алтыһан ааспыт дьоллоохпун. 

Духуобунай аҕам

Софрон Данилов

– Софрон Данилов миэхэ Башарин кэннэ быһаччы көмөлөспүт иккис киһим буолар. Софрон Петрович Даниловтыын суруйааччылар съезтэрин кэнниттэн билсибитим. Суруйааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлин талыы мөккүөрдээх мунньаҕа буолбута. Мин, үөрэхпин икки сыллааҕыта бүтэрбит киһи, суруйааччыларга дакылаат аахтым. Доҕорум Харысхаллыын «Театр уонна аныгы драматургия» диэн темаҕа түүнү быһа дакылаат суруйбуппут. Онно Суорун Омоллоону Социалистыы Үлэ геройа оҥоруохха диэн этии киллэрбитим. Съезкэ тыл эппиппин истэн баран Софрон Петрович: «Чаҕылхай уол кэлбит», – диэн сыаналаабыт этэ. Куоластаа­һын буолбутугар Софрон Данилов биир эрэ куолаһынан кыайан тахсыбыта…

Ити бастакы көрсүһүүбүт кэнниттэн кини миигин кытары кыралаан кэпсэтэр буолбута. «Бүдүрүйбүт көммөт» испэктээкилбин бобуу мунньаҕар Светлана Ефимовна Николаева, Василий Николаевич Иванов, Георгий Башарин, Софрон Данилов, Баһылай Никиитис уонна аҕам бааллара. Башарин ойон туран көмүскүүр тыл эппитэ, «Туохтааҕый?» диэн баайсар. Ону обком үлэһитэ: «Иһэ истээх…» – диир. Оҕонньор бэриммэт: «Тоҕо иһэ истээҕий? Арыгыны ким аҕалбытай? Нууччалар аҕалбыттара», – диэн мөккүһэр.

Дьэ бу кэмтэн ыла Софрон Петрович миигин хараҕын далыгар ылбыт эбит. ССРС Үрдүкү сэбиэтин депутата буоларбар кини мин туһабар кандидатуратын устубута. Дьиҥэр, Горнай, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Кэбээйи, Нам, Горнай оройуоннара киирэр быыбардыыр уокуруктарыттан депутакка Софрон Даниловы туруорбуттарын аккаастанан баран, миигин өйүүр ыстатыйаны суруйбута. Ол саҕана мин Ярославскай уулуссатыгар олорор буолан, Кинигэ дьиэтин таһыгар кинини элбэхтэ көрсөрүм. Ленин проспегынан дьиэтиттэн үлэтигэр, Суруйааччылар сойуустарыгар, папахалаах, драп сонноох, илиитин сиэбигэр уктан, умса туттан, тугу эрэ толкуйдуу-толкуйдуу, аа-дьуо сатыы хааман иһэр буолара. Пааматынньыгар туттан-хаптан турара арыый атын буолан тахсыбыт. Көрөөт киниэхэ утары хааман тиийэбин уонна доргуччу: «Здравствуйте!» – диибин. Софрон Петрович: «Дорообо, Өндөрөй, барыахха эрэ», – диир уонна Кинигэ дьиэтигэр илдьэ киирэн, кабинетыгар олордон ону-маны кэпсиир, араас ыйытыылары биэрэн классик суруйааччылары – Ойуунускайы, Кулаковскайы, Алампаны мин хайдах өйдүүрбүн тургутар. Кэпсиирбин наһаа болҕойон, өрө көтөҕүллэн олорон истэрэ. Сорохтор атын дьон кэпсээнин олох өйдөөн ситэ истибэттэр ээ…

Софрон Петрович айар үлэтин театр нөҥүө билсибитим. Тоҕо диэтэххэ, өссө оҕо сылдьан «Сүрэх тэбэрин тухары» романынан испэктээкили көрбүтүм, театр туһунан бастакы өйдөбүлбүн ылбытым. Режиссер Василий Фомин туруоруута этэ. «Сүрэх тэбэрин тухары» романы ааҕан уонна испэктээкилин көрөн баран ааптары уонна геройу холбуу тутан инники сылдьар (передовой) бастыҥ да киһи эбит диэн өйдөөбүтүм: Софрон Петрович уонна Сергей Аласов биир киһи курдук өйдөбүл миэхэ олохсуйбута.

Кини убайын Сэмэн Петрович Даниловы кытары мин билсибэккэ хаалбытым.

Тирэх буолбут киһим

Георгий Башарин

– Георгий Прокопьевич «Үс саха төрүөҕэр» дьүһүйүүнү көрөн баран, артыыстар бары мустан турдахтарына сыанаҕа тахсан кэлбитэ. Көрөөччүлэр эмиэ да ырыа, эмиэ да хоһоон, улахан сюжета суох испэктээкили өйдөөбөккө: «Туох ааттаах абааһы испэктээкилэй?» – диэн мунаара олордохторуна, кини сыана үрдүттэн: «Улахан үчүгэй!» – диэн сыана быспыта. Кэлин ону Бырдьахаанап: «Бу Башарин саамай улахан сыанабыла», – диэн быһаарбыта. Ол этиини Харысхалга үлэһэн «Тэпсиллибэт үтүө аат»  пьесатыгар киллэттэрбитим.

Башарин дьиэтин иннигэр хаайыы килиэккэтин курдук тимир сиэккэ олбуордаах оҕо площадкатыгар салгын сиэн хаамар үгэстээҕэ. Ол аттыгар банаар остуолбата турбута. Оҕонньор миигин онно ыҥырар, тиийэн кэллэхпинэ: «Молодой человек, прогуляемся чуток», – диир. Хаамса сырыттахпытына, арай банаар анныгар наар киһи турар буолар. Георгий Прокопьевич быһаарар: «Ити киһи миигин харабыллаан турар. Ити билигин даҕаны маныы сылдьаллар…» Хаамса түһэн баран дьиэтигэр киирэн чэй иһэбит. Кини отоҥҥо көөнньөрүллүбүт водкалаах буолар, ону граненай үрүүмпэҕэ кутан биэрэр. Онтон дьиэлиирбэр Брежневтыы уоспуттан ууруурун наһаа дьиктиргиирим. Сахалартан арай академик Владимир Петрович Ларионов олохтон арахсыан иннинэ тиһэх көрсүһүүбүтүгэр эмиэ итинник уоспуттан уураан турардаах.

Муҥура суох

Суорун Омоллоон

– Биирдэ Ленин пааматынньыгын таһынан хааман истэхпинэ, Суорун Омоллоон харыбыттан туттан ылла. «Дорообо, Дмитрий Кононович!» – диибин. Оҕонньорум арай: «Андрей Саввич, Дорогуунап Ньукулайы туруора сылдьар үһүгүн дуу? Илээти, ойоҕумсаҕы, хаартыһыты герой оҥороҕун дуо?» – диир. Оччолорго, кырдьык, Ойуунускай «Дойду оҕото Дорогуунап Ньукулайын» туруораары сылдьарым. Мин наһаа дьиктиргээбитим: «Дмитрий Кононович, Дорогуунап убайбыт Ойуунускай айымньыта эбээт», – диэн хардардым. Суорунум дорҕооно суох саҥа аллайан баран ааһа турда…

Дмитрий Кононович төһө да норуокка киэҥник биллибит «Күкүр Уус», «Сайсары», «Айаал», о.д.а айымньылардааҕын үрдүнэн, ааҕан баран тоҕо эрэ «Күн күөрэйиэн иннинэ» драматын туруоруохпун баҕардым. Бастаан омос көрдөххө көнө уобарастардаах, схемалардаах курдук эрээри, иһэ истээх, оччотооҕу политикаҕа сыһыаннаах, сакааһынан суруллубут айымньы этэ. Үрүҥ сирэйдээхтэр хара сирэйдээх омуктары баттыылларын, сороҕор аһыналларын туһунан саха театрын историятыгар бастакы политикалыы хабаан­наах «Көҥүл итии күнэ» дискоспектакль буолан таҕыста. Массовкаҕа кыттар артыыстар гримнэниэхтэрин «сүрэҕэлдьээн» хара чуккуну кэтэн баран оонньууллар. Онон маҥан уонна хара сирэйдээх омуктары таҥастарынан арааран көрдөрбүтүм. Ол туруора сырыттахпына, репетиция кэмигэр Суорун Омоллоон альбом арааһын кыбыммытынан тиийэн кэлэрэ. Аҕалбыт альбомнарын арыйа-арыйа ойуулары көрдөрөр – негр эмээхситтэрин, сыгынньах негр кыргыттарын, баобаб мастар үүнэн туралларын уонна этэр: «Геройдарыҥ маннык буолуохтаахтар». «Дмитрий Кононович, сахаттан хайдах даҕаны негри оҥорбоккун, негрдэр атахтара кулгаахтарыттан үүнэр», – диэн быһааран көрөбүн. Оҕонньорум ылыммат: «Оччоҕуна хайдах туруораҕын?!» Оннук хаста да кэлэн мөккүстүбүт, репетицияҕа Суорун Омоллоон кэллэҕинэ ыксаан, сыанаҕа куотан биэрэбин. Кэлин сапсыйан кэбиспитэ эрээри, альбомнарын син биир хаалларан барбыта. Ол альбомнара миэхэ билигин да бааллар…

Дьэ ол курдук премьерабыт буолар күнэ үүммүтэ. «Көҥүл итии күнэ» Саха сиригэр бүтүн сойуус үрдүнэн сураҕырбыт «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээкиллээҕэр да быдан ситиһиилээхтик барбыта. Үҥкүүлээх-битиилээх сонун жанр буолан көрөөччү сэргэхсийэ түспүтэ. Билигин ол испэктээкил хаттаан туруорар киһи таабырыннаах ис дьиҥэ арыллан кэлиэх этэ… Ытыс хабыллар тыаһынан доҕуһуоллатан сүрэхтэммит испэктээкилбит ааптара Суорун Омоллоон сыанаҕа тахсан кэлбитэ – баррикада курдук оҥоһуллубут декорация иннигэр бииргэ хаартыскаҕа түспүппүт: Дмитрий Кононович үөрэн аҕай турар. Ол кэнниттэн кини айымньыларыттан биири даҕаны туруорбатаҕым – «Сайсарыны», «Айаалы» ааҕан көрөн баран архаика диэн ылсыбатаҕым. 

Суорун Омоллоон диэн чахчы улуу оҕонньор этэ. Миигин биирдэ Дойдуунускайга илдьэ бара сылдьыбыттаах. Мин «ракетанан» Өлүөнэни туораан тиийдим. Кини иннибинэ өрүһү туораан кытылга күүтэн турар – атах сыгынньах уонна торуоскалаах. Ууну-бадарааны ортотунан, талаҕы быыһынан, хадьымалынан батыһыннаран сайылыгар бардыбыт. Үтүктэн атаҕым таҥаһын устан баран, атах сыгынньах үстэ эрэ үктэнним, кыайан хаампатым. Хата атаҕым таҥаһа сандалия буолан төттөрү кэтэн кэбистим уонна оҕонньорбун батыстым. Кини атах сыгынньах хааман иһэрин мин сандалиялаах да сиппэппин. Киһим хата эргиллэн миигин күүтэр. Суорун Омоллоон оччолорго 80-ча саастааҕа.

Тиийэн чэй иһэ олорон: «Ойуунускай “Улуу Кудаҥсатын” сыанаҕа анаан суруйан биэр», – диэн көрдөһөбүн. Онуоха: «Эйии, онтукаҥ улуута бэрт ээ…» – диэн хоруйдуур. Арай ойууну-удаҕаны билиммэт курдук: «Биһиги, православие, христианство дьоно, миссионердарбыт. Ойуун диэн туох үчүгэйдээх буолуоҕай?» – диэбитигэр утары көрө түспүтүм уулаах чоккурас харахтарынан миигин уоран, туох киһиний диэн үөрэтэрдии, тобулу көрөн аҕай олорор эбит. Олох ойуун хараҕа!

«Чэ, бардыбыт», – диэн Дойдуунускай мырааныгар ыҥырда. Үөһэ дабайан таҕыстыбыт. «Чэ, мантан куобахтаан түһүөххэ!» – диэтэ даҕаны мыраантан таҥнары ыстаҥалаан бара турда. Мин көрдөхпүнэ атаҕыттан кумах эрэ бурҕайан олорор. Мыраан тэллэҕэр тиийэн оҕунна уонна кырыска сытан: «Дабаай, кэл!» –диэн хамаандалаата. Хайыахпыный, түөртэ куобахтаан ыстанан көрөн баран төбөм оройунан бардаҕым дии…

Миниистирдии олордохпуна киирэн кэлэр уонна үс чааһы быһа ону-маны кэпсэтэр. Биирдэ куолутунан үлэбэр киирэн кэлээт: «Бюрократ, манна олороҕун дуо? Бардыбыт, хайаҕа!» – диэн Бүлүүлүүр суолунан мырааҥҥа илтэ. Чочур Мыраан диэки талах быыһынан көнө кырдал баар эбит. Онно тиийэн баран этэр: «Андрей Саввич, манна Хотугу омуктар музейдарын тэрийиэххэ. Аһаҕас халлаан анныгар тордохтору тутуохпут». Киһим буоллаҕына 90-чата. Онно киниттэн улаханнык сөҕөн турабын.

Дьиэлэрбит чугас-чугас турбуттара. Улаханнык ыалдьан сытарын истибитим кэннэ сотору «оҕонньор барда» сурах кэллэ. Кэргэнэ Надежда Семеновна эрийэн: «Дмитрий Кононович ждет вас…» – диэтэ. Таҕыстым. Арай оҕонньорум сытар уонна аттыгар «Саҥа Кэс Тыл» диэн кинигэтэ сытар… Ол орто дойдуттан арахсыан иннинэ үлэлэспит Библиятын тылбааһа.

Суорун Омоллоон Улуу Кудаҥса курдук улуу киһи. Муҥура суох.  Улуу да оҕонньор кэлэн барда, сахаларга аны кини курдук улахан киһи өтөрүнэн үөскүүрэ биллибэт…

Иван Гоголев

көмүскэспитэ

– Сайын аайы Чочур Мырааҥҥа сылдьабын. Үөһэ мыраантан Дьокуускай куораты көрөр үгэстээхпин. Биир дьыл онно тахсан Ойуунускай үбүлүөйдээх сааһын бэлиэтээбиппит. Онно бетон тумба туруортарбытым. Ити кэмҥэ атахпын тоһутан сылдьарым. Арай туран Симон Федотов: «Тыгын Дархан Чочур Мырааҥҥа тахсан Туймаада хочотун көрөн олорон анаарара уонна манна уолун тыыныгар турбута үһү», – диэн номоҕу кэпсээтэ. Мин Иван Гоголев «Өлүөнэ сарсыардатын» ылан репетициялаан бардым. Биирдэ Сайсары күөлүн аттынан массыынанан айаннаан иһэн киһи хомус быыһыгар сылдьарын көрбүттээҕим. Итиэннэ, тута Тыгын Дарханы сэриилээн хомус быыһыгар уоттаабыттар быһыылаах диэн санаа киирбиттээҕэ. Онон декорацияҕа харахпар тута хомустары оҥорон көрбүтүм. Билигин Дьокуускайга хомус аҕыйаата, онтон 30-ча сыллааҕыта куоракка үстүү миэтэрэҕэ тиийэр хомустар үүнэллэрэ. Былыргыны чопчу көрдөрөр докумуон суох буоллаҕа, билбэппит элбэх. Ол сылдьан Николай Макарович Петров диэн киһи «Ол үйэлэр дуорааннара» диэн романын булан аахтым. «Ол үйэлэр дуорааннара» – күүстээх айымньы. Онтон сотору буолаат Далан аатырбыт «Тыгын Дархана» таҕыста. Саҥа кинигэлэри ааҕан баран, оччотооҕу кэм, Тыгын Дархан туһунан өйдөбүлүм кэҥээн, уларыйан хаалла. Ол эрээри биир ааптар айымньытын атыны кытта холбообот буоллаҕым, онон тохтоон хааллым.

Иван Михайлович сотору-сотору миэхэ саҥа пьесаны аҕалан остуолбар уурар уонна этэр: «Өндөрөй, эн талантливай режиссергун, биир эмэ пьесабын туруор эрэ». Манна даҕатан эттэххэ, Саха театра биир кэмҥэ Гоголев театрынан сүрэхтэнэ сылдьыбыттааҕа – 20-тэн тахса айымньыта турбута. Пьесатын ылан ааҕан көрөбүн: арай барыта схема курдук. Сарсыныгар көрсөн: «Иван Михайлович, маны маннык гыныахха, бу курдук буолуон наада. Федот Потаповтыын бэркэ үлэлиир этиҥ, бииргэ үлэлиэххэ!» – диибин. Сотору буолан баран киһим: «Сөпкө да эппиккин, пьесаны бэйэм сөхтүм – гениально таҕыста!» – диэбитинэн киирэн кэлэр. Оччоҕуна мин үөрэбин, долгуйабын аҕай. Пьесаны ааҕан көрдөхпүнэ, кэпсээбиппиттэн олох атыны суруйан аҕалбыт буолар. Чэ, ол курдук биир да пьесатын туруорбатахпыт…

Иван Михайлович миигиттэн хомойор сураҕын истэр этим… Дьиҥинэн, кинини оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Биирдэ (режиссертан, миниистиртэн???) уурата сыспыттарыгар, библиотекаҕа интеллигенция мустан мунньах оҥорбуттара. Онно суруйааччылартан миигин көмүскээн уоттаах-күөстээх тылы ала-чуо Гоголев эппитэ. Тоҕо эрэ Суорун Омоллоон буолбатах. Ити эмиэ интэриэһинэй.

Кини айымньылара театр сыанатыгар олох кэмигэр турбуттара, тоҕоостоох теманы таба тайанар этэ. Классика хааччахтанар бириэмэтигэр аныгы пьесалары суруйан саха театрын быыһаабыт киһинэн Иван Гоголев буолар. Аҥаардас «Наара суох» комедията үйэ аҥаарыттан тахса кэм тиһигин быспакка сыанаҕа оонньоно турар.

Лугиновка сюрреалист

сүппүт

– Николай Алексеевичтыын иккиэн Ньидьили Эбэттэн төрүттээх, биир күөл балыктара буоллахпыт. Айымньыларыттан аан бастаан «Нуоралдьыма чараҥын» аахпытым. Билигин даҕаны ол кинигэҕэ киирбит айымньылар сүрэхпэр сөҥөн угуттуу сылдьаллар. Ордук кини суох дьону баар курдук суруйарын сөҕөбүн. Лугинов айымньыларыгар өрүс уобараһа өрүү баар. «Таас Тумус» геройа биэрэккэ тиэрэ түһэ сытарын хайдах эрэ бэйэбэр ханыылыы саныыбын. «Кустугун» ааҕан баран Лугиновтыын маарыннаһар эбиппит дии санаабытым: Лугинов саха литературатыгар «Кустук» сэһэнинэн, мин саха театрдыы искусствотыгар «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээкилинэн – иккиэн ыт туһунан айымньыларынан киирбиппит. Кини «Кустугар» хотугу сахалар туһунан суруйар буоллаҕына, мин испэктээгим эмиэ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тустарынан.

ГИТИС-кэ үөрэнэ сылдьан кулгааҕым кырыытынан «Коля Лугинов литература институтугар үөрэнэр» дииллэрин наһаа интэриэһиргии истэр этим. Онуоха диэри кини айымньыларын аахпатах киһибин гынан баран, тоҕо эрэ курдаттыы салгынынан тардар курдук кинини көрсө литинститукка барыахпын баҕарарым. Ол эрээри кинини кытта театр сүрүн режиссерынан үлэлии сылдьан биирдэ билсибитим. Биһигини Харысхал билсиһиннэртээбитэ. Бу санаатахха, Харысхал барахсан наһаа да элбэх киһини холбообут, билсиһиннэрбит эбит…

Пионерскай уулуссаҕа баар бараак биир хоһугар олорор кэммит. Биирдэ Харысхал Лугиновтыын киирэн кэллилэр. Лугинов хас да кинигэни быаҕа баайан аҕалбыт. Өйдөөн көрбүтүм саамай аллараа түгэҕэр – Кулаковскай, онтон Ойуунускай, Алампа, Семен Данилов кинигэлэрин үрдүгэр Лугинов бэйэтин кинигэтин уурбут уонна пирамида курдук быанан баайан кэбиспит. Көр, ол саҕаттан пирамида төбөтүгэр баарын билбит эбит. Чахчы сөпкө гынар, билиэхтээх киһи билэр. Онтон ыла билсиһэн барбыппыт. Көрсө түстүбүт эрэ куруук дьээбэлэһэр идэлээхпит: «Билигин саха культуратыгар хас улуу киһи баарый?» – диибит уонна бастаан уон киһини ааҕабыт. Онтон ырытыһан аҕыйаттар-аҕыйатан, тиһэҕэр иккиэн эрэ хаалабыт уонна дьэ астынабыт ахан. Онтон Николай бараары тахсан иһэн, төттөрү ааны өҥөйөр уонна: «Дьиҥинэн, соҕотох мин эрэ баарбын!» – диэт, ааны сабан охсон кэбиһэр. Дьэ  ол курдук истиҥник санаһан бэйэ-бэйэбитин дьээбэлэһэбит.

Лугиновтан «Кустук», «Суор» сэһэннэрин сыанаҕа туруорбутум. Оттон «Чыҥыс-Хаан ыйааҕынан» трилогия премьератыгар көрөөччүлэр театр аанын алдьатан киирбиттэрэ. Оннук түгэн Россия театрдарын историятыгар баара дуу, суоҕа дуу. Тус бэйэм испэктээкил көрөөрү көрөөччүлэр театр аанын тоҕо анньан  киирбиттэр диэни истэ иликпин.

Кини саха драматургиятыгар «Алампа, Алампа…» диэн пьесатынан киирбитэ. Бу айымньытын бэйэтин нөҥүө аһаран, дууһатынан суруйан, оччолорго ыалдьан дэлби эрэйдэммитин өйдүүбүн. Испэктээкил театрга олус үчүгэйдик барбыта, Владивостокка тиийэ оонньоммута. Монологтара дириҥнэрэ сүрдээх… Алампа дьиэтигэр ыалдьа сытан тапталлааҕын Дуунньаны көрүөн төһөлөөх баҕарбыта буолуой! «Сыарҕаҕа олордон баран Дуунньабын уулуссанан аһарыҥ» диэбит көрдөһүүтүн биирдэһэ буолумматаҕа. Хайдахтаах күүстээх тапталый?! Ол барыта «Алампа, Алампа…» пьесаҕа олус ырылхайдык ойууламмыта…

Культура миниистиринэн ананан баран, мин иннибинээҕи салайааччы Светлана Ефимовна Николаева кабинетыгар киирбитим. Ол хоско уһун да уһун ыскаап турара, бастакы долбуурга Ленин, иккискэ Сталин томнарын толору хомуурунньуга тураллара. Ону «библиотекаҕа биэриҥ» диэбиппин хомуйан таһааран уоттаан кэбиспиттэр этэ. Билигин эбитэ буоллар, бэйэбэр хаалларыах эбиппин. Дьэ ол түгэни Лугинов «Бырастыы» испэктээкилин туруорарбар туһаммытым. Бу – Максим Кирович Аммосов туһунан пьеса. Сыанаҕа турбутугар көннөрү көрөөччү улаханнык дьиктиргээбитэ. Саамай таба өйдөөбүт дьон Егор Егорович Алексеев уонна Багдарыын Сүлбэ этилэрэ. Иккиэн хайҕаабыттара – кырдьаҕас көлүөнэ сюрреализмы өйдүүр. «Бырастыы» пьеса – сюрреалистыы айымньы. Айымньыга киирбит иирбит аҕабыыт, иирбит коммунист уобарастара бу дьиҥнээх Лугиновка майгыннаабаттар. Ол иһин Лугиновка сюрреалист сүппүт дии саныыбын. Кини ити хайысханы тутуһан драматургияҕа үлэлээбитэ буоллар классика пьесалары суруйуох этэ.

Харысхал миссията

– Өскөтүн Лугинов билиҥҥи кэм Ойуунускайа эбит буоллаҕына, аныгы кэм Алампата – Харысхал. Кини айымньыларын тыла-өһө ылбаҕайын иһин артыыстар олус сөбүлүүллэр. Онтон Лугиновы, син Ойуунускайы курдук, тылын-өһүн артыыстар ыарырҕаталлар – «Чыҥыс-Хаан ыйааҕынан» туруутугар артыыстар бэркэ эрэйдэммиттэрэ. Кини теманы арыйан иһэн атыҥҥа көһөр уонна кэлин төттөрү төннөн кэлэн ситэри этэр ньымалаах, монологтара улахаттар уонна этиилэрэ бары кэриэтэ уһун тыыннаахтар. 

Харысхал феномена идеология коллапсын кэмигэр үөскээбитэ. Сэбиэскэй Сойуус эстэн, идеология сүтэр бириэмэтигэр Баһылай Харысхал айымньылара, чинчийиилэрэ «Эргиллибит ааттар» диэн бүтүн тиһик буолан тахсыбыттара. Бүтүн миссия, Харысхал миссията эбит. Онно кыттыһан мин эмиэ миссиям буолбут. Кини эмискэ суох буолбутугар наһаа элбэх киһи сүтүктээн, аһыйан миэхэ сибээскэ тахсаллар, суруйаллар. Үгүстэрэ 50, 60 саастаах дьон. Кинилэр бары: «Биһиги тирэхпитин сүтэрбит кэммитигэр эһиги Харысхаллыын саха чулуу дьонун туһунан испэктээкиллэри туруоран ула­ханнык тирэх буолбуккут», – дэһэллэр. Ити, мин санаабар, Харысхал биһиккигэ саамай улахан сыанабыл.

Аан бастаан Харысхаллыын көрсүһүүбүт Аммаҕа буолбута. Обком идеологияҕа сэкирэтээрэ Светлана Николаева делегат буолбуппар Саһыл Сыһыыга илдьибитэ. Халдьаайы тыатыттан алааска киирээри турдахпытына, Светлана Ефимовна: «Биһиэннэрэ онно сыппыттара», – диэн балаҕаны ыйбыта. Ону истэн турбут Харысхал хап-сабар: «Суох, суох, биһиэннэрэ онно сыппыттара, мин барытын билэбин!» – диир уонна мас төрдүн көрдөрөр.

Баһылай Харысхал аатырбыт пьесалара «Эргиллиэм хайаан да», «Көмүөл» уонна «Тэпсиллибэт үтүө аат», о.д.а. бары бэрт түргэнник суруллан туруоруллубуттара. «Эргиллиэм хайаан да» испэктээкили «Манньыаттаах» ырыынак уолаттарын кытары кэпсэтэн үлэлэһэн баран, бэлэм айымньыны аҕалбыта. Мин режиссер быһыытынан аҕыйахтык уларыппытым. «Көмүөлү» туруорарбытыгар Ксенофонтовтар төрөөбүт дойдуларыгар Бүлтэгиргэ мууһу тохтоторго анаан туруоруллубут алта оһуу-тоһуу түспүт баҕаналары кэрэхсии көрбүппүт уонна ону сүрүн бэлиэ оҥостубуппут.

Айымньылар дьиктитик тахсаллар. Биир оннук түгэни ахтан аастахха, арай Бүлүүгэ өйдөрүнэн ыалдьар дьон сытар сирдэригэр, урукку лепрозорийга, сырытыннардылар. Онно хас хоско киирдэх аайы араас дьон бары бааллар – оннооҕор Наполеонугар тиийэ. Кэпсэттэххэ, тугу барытын туойаахтыыллар. Онно сылдьан баран Харысхалга: «Кэт Марсден туһунан суруй», – диэтим уонна хантан эрэ харчы булан Бүлүүгэ ыытан кэбистим. Киһим онно тиийэн нэдиэлэ эрэ курдук кэм иһигэр пьесатын суруйа охсон кэбистэ. Ол түмүгэр «Кэт Марсден – айыы санаа аанньала» диэн бэрт үчүгэй испэктээкил үөскээбитэ.

Кини олус үчүгэйдик нууччалыы суруйара, ол курдук нуучча тылын дэгиттэрдик баһылаабыт суруйааччы этэ. Ол чаҕылхай туоһута – «Страсти по ямщикам» пьеса. Бу дьаамсыктар тустарынан уһулуччу үчүгэй айымньыны ким даҕаны «Бу саха суруйааччыта суруйбут ээ» диэн сэрэйиэ суоҕун курдук уу нууччалыы суруйан турар. Кырдьыга даҕаны, Харысхал Амма бааһынайдарын кытта бииргэ үөскээбит буолан, кинилэр интонацияларын, тылларын-өстөрүн ис-иһиттэн билэрэ.

«Тэпсиллибэт үтүө аат» испэктээкили хайдах буолуохтааҕын, тугу этиэхтээхтэрин өйбөр оҥорон көрөбүн эрээри, ол хайдах суруллан тахсыахтааҕын билбэт этим. Харысхал классик драматурдар холобурдарынан театрга сылдьан суруйара. Горькай, Чехов, Шекспир курдук улуу драматурдар бары айымньыларын театрга суруйаллара уонна миэстэтигэр тута чочуйаллара. Баһылай сааланы кэрийэ сырыттаҕына ыҥыран ылан: «Харысхал, суруй!» – диибин уонна транска киирэн этиттэрии курдук нууччалыы-сахалыы буккуйан испэктээкили кэпсээн барабын. Онуоха киһим:  «Ол киһи туох диэтэ?» – диэн ыйыта-ыйыта тугу саҥарарбын барытын сурукка тиһэр.

Харысхал дьиҥнээх драматург этэ. Кини биһикки кэлин «Чараҥ» диэн пьесаны толкуйдуу сылдьыбыппыт даҕаны кыайан оҥорботубут…

Кэрэхсэбиллээх Владимир Федоров

– Владимир Николаевич суруналыыс буолан теманы сатаан таба тайанар – кэрэхсэбиллээх айымньылары суруйар. Саха сирин тематыгар, нууччалар уонна сахалар дьылҕалара алты­һыытын туһунан айымньылардаах. Кини би­һикки бииргэ үлэлэһиибит «Одиссея инока якутского» диэн историческай испэктээкилтэн саҕаламмыта. Прончищевтар тустарынан пьесатын миэхэ кэлэ-кэлэ туруор диэн хаайара, мин өр ылыммакка сылдьыбытым.

Аҕам быраата Василий Георгиевич Борисов диэн сахалартан биир бастакынан археолог идэтигэр үөрэнэн МГУ-ну бүтэрбит киһи баара. Үөрэҕин бүтэрэн диплом ылан баран аҕыйах хоноот ууга былдьаммыта… Кини Башарин кинигэтин чымадаанын түгэҕэр кистээн уктан Москваҕа литературовед Арфо Аветисовна Петросяҥҥа тиксэрбит өҥөлөөх. Ол убайбын кытары бииргэ үөрэммит история наукатын доктора Вадим Федорович Старков диэн археолог киһи устудьуоннаабыт сылларын туһунан ахтыы суруйбут. Кинилиин сибээстэһэн РНА Археологияҕа институтугар көрсө тиийдим. Миигин көрөөт, оҕонньор: «Привет, Борисов!» – дии түстэ. Хантан биллэҕэй диэн соһуйбуппар санныбын тутан көрөр уонна: «У вас плечи одинаковые», – диир. Кэпсэтэ олорон: «Я тебе покажу!» – диэт, былыргы сиэйпэттэн туох эрэ суулааҕы таһааран арыйбыта арай дьахтар түүппүлэтэ буолан хаалла. Оҕонньор халахайданар: «Не знаете что-ли, эти французские туфли принадлежали Марии Прончищевой, ее на самом деле Татьяной звали!»

Ол түүппүлэни көрөөт даҕаны ылыммакка сылдьыбыт испэктээкилим таҥыллан тахсыбыта. Тута түүппүлэни бэлиэ быһыытынан туһанарга быһаарыммытым уонна Федоровка этэн пьесаҕа түүппүлэ уобараһын киллэттэрбитим. Бу «Созвездие Марии» испэктээкилтэн кэлин «Первые» киинэбит үөскээбитэ.

Распутин сыанабыла

– 1988 сыллаахха МХАТ-ка «Прощание с Матерой» испэктээкил сүрэхтэниитигэр ааптар Валентин Распутины ыҥырбытым. Сүрүн героиняны ССРС норуодунай артыыската Анастасия Георгиевская оонньообута эрээри, кырдьан хаалбыт этэ уонна репетицияҕа түөртэ эрэ сылдьыбыта. Кини репетицияҕа сылдьыбатаҕа тэбэн, испэктээкил сүрүн героинятынан Любовь Мартынова толоруутугар Тоҥус кыыһа буолан хаалбыта. Финалга артыыстар тобуктаан турбуттара испэктээкили өссө тупсаран, ситэрэн биэрбитэ.

Испэктээкил бүппүтүн кэннэ Распутин сыанаҕа тахсан: «Финал мощный! Если бы я сегодня это написал, то главной героиней сделал бы тунгуску», – диэн тыл эппитэ, олус долгуйбут этэ. Бу испэктээкил МХАТ репертуарыгар киирэн, Москваҕа өссө 18 сылы устата көстүбүтэ.

Улуу Чингиз Айтматов

– Чингиз Айтматов диэн улуу суруйааччы мин дьылҕабар наһаа улахан суолталаах киһи. «Я не знал, что в Якутии такая высокая театральная культура, и если ре­жиссер примет этот успех как беду, то перед ним светит великая театральная звезда» диэн кини киэҥник биллибит мин туспунан этиитэ баар. Биирдэ Кыргызстаҥ­ҥа Айтматов үбүлүөйүгэр Саха сириттэн бүтүн делегация буолан тиийбиппит. Онно кини: «Бэйэм айымньыларбынан турбут сүүһүнэн испэктээкили көрдүм даҕаны, онтон икки эрэ театр туруоруута чахчы улуу туруоруулар!» – диэн бэлитээбитэ уонна Эймун­тас Някрошюс режиссердаах Литватааҕы судаарыстыбаннай ыччат театрын уонна Саха театрын ааттаабыта.

Дьиҥэр, Айтматов Саха театрыгар «Ийэ сирэ» диэн айымньытынан киирбитэ. Оттон мин «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэк­тээкили туруорарбар соһуччу түгэннэр тирэх буолбуттара. Сөмөлүөтүнэн Москваҕа көтөн иһэн Красноярскайга тохтоотубут. Оччолорго дөрүн-дөрүн «Роман-газетаны» ылан ааҕарбын сөбүлүүрүм. Тохтобулга сурунаал атыылаһа бардым, арай элбэх да элбэх кумааҕы быыһыттан ала-чуо розовай өҥнөөх быга сытарыгар хараҕым хатанан хаба тардан ыллым. Онно Чингиз Айматов «Пегий пес, бегующий краем моря» бэчээттэммит этэ, ааҕа олорон этим сааһа «дьар» гына түспүтэ. Ол курдук, соһуччу баҕайы «Хаарыан хампа күөх кытылым» испэктээкил үөскүүр дьылҕата түстэммитэ.

Кыргызстаҥҥа сылдьан театр буфетыгар аһыы киирбитим, кыргыз уолаттара олороллор эбит: ол саҕанааҕы муоданан бары тирии перчаткалаахтар, тирии сонноохтор, биллэ хо­луочуктар. Биир киһилэрэ арай: «Айтматов он же не киргиз, он – татарин» диэн саайда. Атыттара саба саҥарыахтааҕар «он на русском пишет, а не на киргизском…», «слишком большое дере­во и поэтому в его тени другие не растут…» эҥин дэһэн киһилэригэр көх-нэм буоллулар. Аан дойдуга биллибит суруйааччылаахтарынан киэн туттуохтарын билбэккэ киһилэрин сиилии оло­роллоруттан сылыктаан: «Бу дьон эстээри гыммыттар», – диэн сабаҕалаабытым. Омук улуу дьонун билиммэт буолуутуттан нация эстиитэ саҕаланар. Билигин сахаларга оннук быһыы суох эрээри, мунньахтарга Ойуунускай, Аммосов, Алампа ааттарын ааттаатахха «эмиэ кинилэр дуо» диир дьон биирдиилээн түбэһээччилэр…

Чингиз Айтматов орто дойдуттан арахсыан аҕыйах ый иннинэ Саха сиригэр кэлиэхтээҕэ. Кэпсэтии баран, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата көрсөргө бэлэм этэ. Манна кэлэр билиэтин ылан олорон хаанын баттааһына хамсаан миэхэ эрийэн быраастар ыыппаттар диэн үҥсэргээбитэ: «Баҕар, сарсын этэҥҥэ буоллахпына…» – диэн истэҕинэ, кэргэнин куолаһа аймана түспүтэ. Ол курдук, сатаан кэлбэтэҕэ…

Литература уонна театр

– Аныгы үйэҕэ дьон сүрүн өттө аахпат буолла эрээри, ааҕар өттө үрдүк таһымнаах айымньыны эрэ иҥэн-тоҥон туран ааҕар. Биллэн турар, хас биирдии ааҕааччы кинигэни тус бэйэтин ычатынан эрэ сыаналыыр. Оттон театр диэн публика, театры көрөөччү биирдик ылынар. Онон театр – суруйааччыны уонна норуоту холбуур тыыннаах ситим. Суруйааччы тугу этэрин артыыс тыыннаах тылынан норуокка ордук чугаһатар. Улахан суруйааччыларбыт – Амма Аччыгыйа, Иван Гоголев, Харысхал айымньылара театрга турбуттара, онон норуокка өссө чугаһаабыттара.

Аныгы визуализация үйэтигэр дьон аахпат буолан эрэр, ол оннугар көрүөхтэрин баҕарал­лар. Онон билиҥҥи кэм суруйааччыларын театр нөҥүө арыйан көрдөрүөххэ наада. Саха суруйааччылара – олус сэмэй дьон, «мин айымньыбын туруор» диэн режиссерга бэйэлэринэн сыҥаланан кэлбэттэр. Ол кирбиини хайдах эрэ уҥуордаан, режиссер бэйэтинэн сырсан кэлэрин күүппэккэ анньыһан истэххитинэ сатанар.

Манна даҕатан эттэххэ, саха аныгы драматургиятыттан Сиэн Өкөр айымньыларыттан биири даҕаны туруорбатахпыттан хомойобун. Дьиҥинэн, олох үчүгэй пьесалар эбээт. Урут Мөкүмээнэп балачча сытыы социальнай ис хоһооннох икки пьесатын туруорбутум бэрт интэриэһинэйдик барбыттара. Оттон саҥа саҕалаан эрэр драматурдарга маҥнай тылбааһынан дьарыктанан илиигитин үөрэ­тэргитигэр сүбэлиибин. Саха театрын чулуу испэктээкиллэрэ – «Хаарыан хампа күөх кытылым», «Илиир хоруол», «Ханидуо уонна Халерхаа» бары тылбаастан үөскээбиттэрэ. Тылбаас диэн туспа искусство. Ол да иһин Амма Аччыгыйа төрөөбүт ийэ тылын сайыннарар баҕаттан Лев Толстой «Сэрии уонна эйэ» эпопеятын сахалыы тылбаастаабыта.

Гаврил Андросов,

Надежда Ильина