Суоппуйа

Суоппуйа Сэмэни чороччу улаатан иһэн, 16 саастааҕар, аҕыйах сыллааҕыта тэриллибит «Ыпсыы» холкуос бары үлэтигэр кытта сылдьан, уопсай бааһынаҕа бурдук быһыытыгар чугастан көрбүтэ. Түүтэх баайарын быыһыгар кини бараата уол элэстэнэ сылдьарын, онтон күнүскү омурҕаҥҥа киниттэн чугас олорон аһаабытын, туох эрэ көрүдьүөһү этэн доҕотторун күллэртиирин сонургуу истибитэ. Ити итинэн ааспыта. Суоппуйа убайа ойох ылбытыгар, улахан эдьиийэ эргэ тахсыбытыгар ийэтэ аны кини уочарата кэлэн эрэрин санатар буолбута. Кыыс тоҕо эрэ ону соһуйа истибэтэ, кэмэ кэлэн эрэрин билэр курдуга, ыал буолан оҕо-уруу төрөтөн утуму салгыыр олох сокуона баа­рын удумаҕалатар этэ. Кыргыттар улаатан, си­тэн-хотон бары эргэ тахсаллар, мин тоҕо онтон хаалыахтаахпыный диэн санаа Суоппуйаҕа уйа туттан барбыта эмиэ олох сокуона буоллаҕа. Арай, кимиэхэ түбэһэр? Дьылҕа хайдах салаллар? Дьол-соргу диэн баар дуо, бу Орто дойдуга? Суоппуйа эт тутан, көбүс-көнө дьылыгыр уҥуо­ҕар дьүөрэлии хап-хара харахтара, хойуу уһун суһуоҕа, сырдыгынан сыдьаайа сылдьар төгүрүк сирэйэ, күллэҕинэ күмүрдээн көстөр тэбис-тэҥ үрүҥ тиистэрэ ханнык да эдэр уолу умсугу­туох курдуга. Ийэтэ төһө да ыал буолуохтааҕын кэмиттэн кэмигэр санаттар, сыл-хонук аастар ааһан иһэрэ. Дьиҥэр, сүүрбэ сааһын саҥа туолла ээ, ыксыырга эрдэ курдук да, сүрэх тоҕо эрэ тиэтэтэр, тугу эрэ кэтэһэр…

Кини дөрүн-дөрүн буолар холкуос уопсай мунньаҕын көтүппэт, онуоха ким эрэ сиэтэн илдьэр курдук. Мунньахха хаһан да тыл эппэт, сорох дьүөгэ, эбэтэр билэр кыргыттара кигэ сатыылларын истибэт, бэйэлэрэ, биллэ-көстө сатаан буолуо, тылга тииһэллэрин үтүктүбэт. Суоппуйа иһигэр бу мунньахтарга Сэмэни көрөөрү кэлэрин билинэр. Киһитэ ыраах түөлбэттэн кэлэн саҥата суох олорон баран барар, кини диэки хайыһан да көрбөт. Дьэ абалаах! Суоппуйа бэйэтэ баран кэпсэтэ сатаабат, кыбыстыыта бэрт дии саныыр. «Баҕар, Сэмэн атын кыыска санана сылдьара буолуо, таах сүрэх-быар ыарыыта оҥостобун дуу» диэн санаа ардыгар кинини үүйэ-хаайа тутар. Мунньахха оҕонньоттор тыл этэн баран бүтүөхтэрэ баара дуо?! Мунньаҕы ыытааччы да өттүттэн буойуу-хаайыы суох. Арай биир эмэ тыллаах дьахтар уран солуута суоҕу саҥаран умайыктаннаҕына, тулуйбат, быһа баттаан тохтотор. Аны оҕонньоттор араатардыыр эрэ кэмнэригэр табах тарпаттар. Дьэ оннук буруо-тараа быыһыгар ыытыллар ардыгар мөккүөрдээх, сороҕор этиһиилээх мунньах­тар түүн үөһүгэр диэри ба­раллар. Сарсыҥҥыга көһөрүү эмиэ баар буолар. Сылаалаах, салгымтыалаах да буоллар, биирдэ эмэ кэлэр Сэмэни көрөр сылтах баһыйан, Суоппуйа мун­ньахха кэлэ турар.

Биир кыһыны этэҥҥэ туораан, ынах, биэ төрөөн, үүт-сүөгэй дэлэйэн истэ. Муус устар ылааҥы күннэрэ үүннүлэр. Суоппуйа холкуос маҥхааһайыгар сиэмэ ыраастааһыныгар үлэлээн баран дьиэтигэр кэлбитэ, сэргэҕэ сыарҕалаах ат бааллан турар. Урут чугас эргин көрбөтөх күөх көҕөччөр чөрбөҥнөөбүт ат Суоппуйаны сонургуу дуу, атыҥырыы дуу көрбөхтүүр курдук. Дьиэтин аанын аһаары турдаҕына, сүрэҕэ мөҕүл гыммытыгар соһуйан, дьиктиргээн тура түстэ. Тоҕо дьиибэтэй, урут маннык суоҕа ээ. Ол да буоллар илиитэ тутан турбут тутааҕын бэйэтин диэки тарпыта эрэ баар… Киирбитэ, Сэмэн аҕата Охонооһой төгүрүк остуолларыгар бүлүүһэлээх чэйи сыпсырыйа олорор, сэһэн-сэппэн да ырааппыт. Суоппуйаны көрөн Охонооһой бүлүүһэтин остуолга уурда, сүр сымнаҕастык имэрийэ көрдө. Аҕата эмиэ итинник таптыы көрөөччү, ымманыйан да ылааччы. Бу бэйэтин түөлбэтигэр ытыкта­нар аатырбыт муҥхаһыт Охонооһойу Суоппуйа ыһыах­ха көрбүттээх. Суоппуйа сонун устаатын ийэтэ Өкүлүүн кэтэх быыс кэннигэр ыҥыран ылла.

– Тоойуом, дьэ күнүҥ-дьылыҥ кэллэ курдук. Дьылҕа, дьол буолаарай… Ити Охонооһой эйиэхэ кэлэн олорор. Уола Сэмэн эйигин ыйыттарар үһү. Сөбүлэс, үтүө ыалга түбэһэҕин, аҕаларын Охонооһойу, сурах хоту да буоллар, билэҕин, оттон ийэлэрин Маайаны мин оҕо эрдэхтэн билэбин, үлэһит үтүөтэ, чэнчис-чэбэр киһи, майгы-сигили да сымнаҕас. Маайа мин курдук сааһырдаҕа, олорор түөлбэтиттэн холкуос кии­нигэр киирбэт буолбута ыраатта, онон эн көрө иликкин. Куттаныма, эйигин оҕотун курдук көрсүөҕэ. Сөбүлэс, ону билигин биллэриэххэ, үтүө түгэни мүччү тутумуохха.

Суоппуйа көһүппэтэх өттүттэн кэпсэтии буолбутуттан соһуйан, өмүттэн, таалан тура түстэ. Ама, бу кырдьык дуо? Сэмэн миигин ыйыттарбыт! Кырдьык, дьол буолаарай?» Имэ тэтэрэн, киэҥ харахтара өссө кэҥээн, ийэтин диэки көрөн турда.

– Хайа, тоойуом, туох диибит?

Ийэтин саҥатытттан уһуктубут курдук буолла:

– Кыбыстабын ээ, соһуччута бэрт… Бачча дөбөҥнүк дуо? – диэн нэһиилэ ыган таһаарда. Онтон чочумча буолаат: – Ийээ, сөбүлэһэр диэн бэйэҥ эт, мин кыбыстабын… – иһиллэр-иһиллибэт симик саҥа иһилиннэ.

– Ыы, оҕом сыыһа этэн бөҕө буоллаҕа, мин да арахсар ыараханын билэр бөҕө буоллаҕым, оттон олох оҥостор диэни эмиэ билэбин.

Өкүлүүн дьолунан сыдьаайан остуолга олорооччуларга кэллэ уонна бэрт судургутук кыыс сөбүлэһэрин эттэ. Охонооһой итинтэн үөрбүтүн кистээбэтэ.

– Оҕолор сүүрбэлэрин туоллулар, ыал буолар кэмнэрэ кэллэ, ону бэйэлэрэ да өйдүүллэр эбит. Сэмэммит ситэ үөрэммэтэҕэ да, биһиги курдук буолуо дуо, ааҕар-суруйар, ол иһин суоччуттаталлар. Хара да үлэҕэ кыратыттан эриллибитэ, туохтан да иҥнэн турбат туруу үлэһит. Улахан уруута таймата суох холбоһон олорбутунан барыа этибит диэн этиилээх, ону эһиги, Ылдьаа уонна Өкүлүүн, туох дииргит буолла? Оттон оҕом Суоппуйа эһиги тылгытыттан тахсыбатын билэбин.

Дьиэ баһылыга Ылдьаа Өкүлүүнүн көрөн ылаат:

– Сэмэн сөпкө этэр эбит, мин Өкүлүүммү­нээн уруута да суох холбоһон, биирдэ этиспэккэ үйэбитин моҥоон эрдэхпит. Уол хаһан кэлэн ылан барар санаалааҕый? – диэн ыйытта.

Ылдьаа судургу тылларын Охонооһой бэркэ сөбүлүү иһиттэ, үөлээннээҕэ эппитин чиҥэтэрдии:

– Сэмэни сотору, сыарҕа суола хаалыан иннинэ ыытыахпыт, уһаппат-кэҥэппэт ордук, уталытыллыбат үлэ-хамнас да үгүс, оҕом Суоппуйа сөбүлэстэ, бүттэҕэ ол дии, – диэтэ.

Өкүлүүн Охонооһой Суоппуйаны хара ааныттан «оҕом» диэбититтэн Маайа да оҕотун курдук ылыныаҕын өйдөөтө уонна долгуйарын кыатана сатыы быыс диэки барда. Остуолга сиэттиһэн кэлэн барытыгар сөбүлэһэллэрин биллэрдилэр. Ылдьаалаах Охонооһой илии тутустулар. Хан­нык да арыгы, чалбараҥ суох, барыта судургутук, санаа хоту быһаарылынна. Биир саҥа эдэр ыал эбиллэр буолла.

Оттон Сэмэн дьиэтигэр аҕата кэлэрин кэтэһэ олорор. Дьэ туох дэтэн кэлэр? Суоппуйаны ыһыахтарга, мунньахтарга куруутун кэтээн көрө­рө. Ордук холкуос уопсай бааһынатыгар бурдук быһыытыгар Суоппуйа түүтэх баайан элэҥнэтэрин аан бастаан кэрэхсии, сөҕө көрбүттээх. Дьоно Ылдьаалаах Өкүлүүн тустарынан, кинилэр оҕолоро-уруулара ырааппытын ахталлара. Ийэтэ Маайа манна сүктэн кэлиэр диэри Өкүлүүннүүн биир түөлбэҕэ дьүөгэлэһэн улааппыттара кэпсэнэрэ. Сэмэн ону аахайбат курдук туттара эрээри, ханан эмэ эргитэн ыйытан кэпсээни кэҥэтэ сатыыра. Ол Суоппуйа туһунан тугу эмэ истээри. Ийэтэ ону таайара-таайбата биллибэтэ да, Ылдьаалаах Өкүлүүн кыра оҕолоро Суоппуйа улаатан эрэрин, үлэһит бэрдэ буолбут сураҕын кэпсиирэ.

Тэлгэһэҕэ эрчимнээх ат туйаҕын тыаһа иһиллээтин Сэмэн таһырдьа ойон таҕыста. Аҕата, аты сыгынньахтаан сойутарыгар сорудахтаат, дьиэтин диэки дьулуста. «Хайдах-хайдаҕый, аккаас ыллаҕа дуу?» Уол Суоппуйаны түһээн көрөрө. Онно холкуос хонуутугар атырдьаҕы өрө туппут кини, кыраабылы кылбаҥнаппыт Суоппуйа буолара, иккиэн дьоллоохтук мичээрдэһэн кэбиһэ-кэбиһэ омурҕаҥҥа чэй иһэллэрэ. Ол, ама, барыта сымыйа, туолбатах ыра санаа эрэ буолуо дуо? Сэмэн сүрэҕэ толугуруу мөҕүстэ, аты сыгынньахтыы сылдьан арааһы санаата. «Аккаас кэлбит буоллаҕына, аны хаһан да, кимиэхэ да чугаһыам суоҕа… Чооруос оҕонньор курдук соҕотоҕун кырдьыам!» Сэмэн дьиэҕэ кииримиэн баҕарталаата. «Синэ биир, иккиттэн биирин истиэххэ!» Ааны тэлэйэ тардан киирээт да ийэтэ Маайа үөрбүт-көппүт сирэйин көрө түстэ.

– Тоойуом, Суоппуйа сөбүлэҥин биэрбит, дьоллоох эбиккин. Былыргы дьүөгэм Өкүлүүн оҕото кийиитим буолар күнэ үүннэ. Оҕом курдук тутуом… – Маайа үөрүүтүн кистээбэккэ күлүм аллайа олордо.

Охонооһой көхсүн эрэ этитэр, эмээхсинигэр үтүө сураҕы иһитиннэрэн бүтэйдии үөрбүтэ көстөр. Маайатын саҥатыттан өй ылбыттыы сыарҕа суола хаалыан иннинэ, ол аата бу ый ортотун ааһыыта кыыһы таһаарар кэпсэтии буолбутун эбии иһитиннэрдэ. Сэмэн долгуйбута, симиттибитэ тоҕо эрэ бэрт дөбөҥнүк ааһан хаалла. Эр киһи, ыал аҕа баһылыга буолар анал ити курдук тиийэн кэллэҕэ. Кини бэйэтэ да билбэтинэн эр киһи хааннаммытын, сити түгэҥҥэ уларыйа охсубутун ийэтэ Маайа бэлиэтии көрө оҕуста, оһоҕос түгэҕинээҕи уола дьиэ-уот тэринэн эрэ­риттэн дьоллоно олордо.

– Суоппуйаны ыла бэйэм киириэм, тугу уһатан-кэҥэтэн, ый ортотун ааһыыта барыам, – Сэмэн эрчимнээх саҥатыттан бэйэтэ соһуйда.

Биир күн көҕөччөрүн көлүнэн, мааны таҥаһын таҥнан, бэлэмнэммит кэһиини уурунан, «сарсын кэлиэхпит» диэт, Сэмэн айаҥҥа туруммутун дьоно тэлгэһэҕэ тахсан көрөн эрэ хааллылар. Сарсын төннүөм диэтэ да, былыргыттан кэлбит үгэһинэн күтүөт кийиит дьонугар үс хоноро булгуччулаах. Ону аныгы сэбиэскэй кэм оҕото билбэт.

Ылдьаалаах күтүөттэрин үөрэ-көтө көрүстүлэр. Өкүлүүн ас бастыҥын астаан кэллэ-барда. Суоппуйа кыыс кыыс курдук симиттибитэ, долгуйбута көстө сылдьар. Мааны таҥаһын кэппитэ, хап-хара уһун суһуоҕун тупсаҕайдык икки аҥы хайытан тарааммыта Сэмэҥҥэ өссө тупсан, киэркэйэн көһүннэ. Ийэтигэр көмөлөһөн имигэс илиилэрэ күөрэҥнииллэр, чэпчэкитик дугунан оһох икки, остуол икки ардынан сырытта. Ону-маны кэпсэтии, туоһулаһыы кэнниттэн остуолга олоруу буолла. Өкүлүүн, уоллаах кыыс урууга хайаан да сэргэстэһэ олоруохтаахтарын санатаат, икки олох маһы туруортаата. Аһыы олорон дьиэ-уот, сүөһү-ас, булт, холкуос бүппэт үлэтин туһунан балачча уһуннук кэпсэтии кэнниттэн Сэмэн сарсын баралларын иһитиннэрдэ. Ылдьаа иһигэр төһө да дьиктиргээтэр, ону таһыгар таһаарбата. Охонооһойдоох үс хонор үтүө үгэһи уолга эппэтэх буоллахтара дуу? Итини таайбыттыы, Өкүлүүн аныгы үйэ оҕолоро үс хонор үтүө үгэһи, суруллубатах сокуону билбэт буолуохтарын сөбүн, ону тутуһар наадатын орун-оннугар ыпсаран саҥарбытыгар Сэмэн сөбүлэстэ. Сарсын-өйүүн Ылдьааҕа ис-тас үлэҕэ көмөлөһүөх буолан үөртэ, санааларын астыннарда. Утуйар кэм кэллэ. Өкүлүүн эрдэттэн тардыллыбыт саҥа быыс иһигэр орон оҥороот, бэйэтин быыһыгар барда. Таһырдьа хараҥаран, көмүлүөк да уота өһөн, дьиэ иһэ барыйда. Суоппуйа таптыыр уола хас да сыл ыраламмыт санаатын толорон бу кэлэн олороруттан олус үөрэ, астына санаата уонна дьоллоох түгэн үүммүтүгэр быһа бэринэн:

– Сэмэн, эн урут сыт, мин сүөһүлэрбин көрөн киириэм, – диэт, таһырдьа ыстанна.

Тахсаат, өрүтэ тыыммахтаата, олоҕун устатыгар хаһан да умнуллубат түүн үүммүтүн санаан эбии долгуйда. Биллэн турар, сүөһү көрө хотоҥҥо барбата: сүөһүлэр кэмигэр аһатыллан, ыанан тураллар. Ааны аһан киирээт, дьиэ иһэ хараҥарбытыттан үөрбүт курдук буолла. Таҥаһы устуу өр буолбата, быыһы сэмээр арыйаат, сыҕарыйан биэрбит Сэмэн ыксатыгар сытынан кэбистэ. Эр киһи хоонньо, этин сылааһа дьикти да буолар эбит. Урут эдьиийдэрин кытта бииргэ утуйара сылаас, сымнаҕас буолара. Сэмэн – эр киһи. Кыра эрдэҕиттэн хара үлэҕэ миккиллии хатарбыт этэ-сиинэ биллэр. Суоппуйа чаҕыйа санаата эрээри оҥоһуу, дьылҕа сокуонугар бас бэриннэ. Сэмэн Суоппуйата «сүөһү көрө» тахса сылдьыбытын таайбат көнө киһи буолла. Сылаас, сымнаҕас эт-хаан ойоҕоһугар ыкса сыстыбытыгар этэ-сиинэ эбии күүрдэ. Кэмчиэрийии былааһыгар ылларан тыыммат да курдук, бу түгэни куттуом, үргүтүөм диэбиттии, хамсаабакка иһийэн сытта. Өр сыттылар, си­мит­тибиттэрэ намырыах, ааһыах кэмэ кэллэ. Түүн оройо ааһаары гыммыт. Ол тухары хайа-хайалара биир тылы ыһыкта иликтэр.

– Суоппуйаа, мин диэки тоҕо көрбөт этигиний? – диэн сибигинэйэр тыллары аан бастаан Сэмэн ыган таһаарда.

– Хайыы, бэйэҥ киһини аахайбат этиҥ дии, – диэтэ онуоха Суоппуйа.

Ойоҕолоһо сыппыт дьон утарыта хайыспыттарын билбэккэ да хааллылар, өйдөрүн сүтэрэр бу дьоллоох түгэни кэтэһэн ахан сылдьы­быт дьону тохтотор күүс суоҕа быһыылаах… Икки өттүттэн ыгыта куустуһуу, сыллаһыы… Сэмэн – эр киһи! Куустуһуу, сыллаһыы ухханыгар «били таҥаһы» үөрүйэҕэ суохтук, салаҥнык сулбурута сатаата. «Мин бэйэм» диэн сибигинэйии иһилиннэ, таҥас уһуллан киэр тэбилиннэ. Бастакы омуҥҥа сыыһа-халты туттуу буолла, кыыс төһө да бэринэн, налыйан биэрбитин Сэмэн сатаан туһаммата… Уол сатамматаҕыттан наһаа хомойон, саҥатыттан матан сыттаҕына, Суоппуйата айаҕын саба туттан ыгыста-ыгыста, сатаан туттуммакка күлэрэ иһилиннэ.

– Киһи бөҕөҕүн, таҥаһы эрэ илиттиҥ, утуйуох, сотору аҕам туруо, – диэн сибигинэйээт, киэр хайыста. Кини кыыһынан хаалла…

Сотору Ылдьаа уһуктан оһоҕун отторо иһилиннэ, онтон Өкүлүүн туран хотонун көрө таҕыста. Эдэрдэр түүнү утуйар-утуйбат туораатылар. Санаата самныбыт Сэмэни Суоппуйа сыллаан ылла, «аныгыскыга табыллыаҥ» диэт, таҥнаат, ойон турда. Айылҕа барахсан дьахтары муударай да гына айар эбит. Бу сүүрбэ саастаах кыыс киһитин уоскуппута, санаатын көтөхпүтэ эриэккэһин! Сэмэн ааспыт түүнтэн кыбыстыбыта ааһан биэрбэккэ олордоҕуна, Ылдьаа көмөҕө ыҥырда. Оҕуһунан тыаҕа тахсан куруҥах тиэйэн киирдилэр, ону эрбээн хайыттылар. Чугас сиртэн от тиэйэн аҕаллылар. Сэмэн сүөһүлэрэ уулуур ойбонун саҥалыы алларда. Итинэн күннэрэ бүтэн барда. Ылдьаа эдэр күтүөтэ үлэһитин, сатабылын хайгыы көрөр да саҥарбат, арбаабат, санаатыгар харыстыыр, быһа эппэт. Өкүлүүн буоллаҕына Сэмэни көрө-көрө таптыыр, наар «Маайам барахсан оҕото» диэн тыллаах. Сэмэн күнүскү үлэттэн аралдьыйда, санаата көнө быһыытыйда.

Иккис түүннэрэ буолла. Бу сы­рыы­га уоллаах кыыс кэпсээннэрэ кэҥээтэ, ханна, тугу үлэлээбиттэрэ, доҕотторо-атастара да ахты­лынна. Бу былаһын тухары сибигинэһэн кэпсэтии. Санааларыгар ийэлээх аҕалара утуйалларын кэтэһэр курдуктар. Суоппуйа «били таҥаһын» хара маҥнайгыттан устан сытта. Сэмэни «тугу көҥөнөҕүн, уһул» диэт, эмиэ айаҕын саба тут­тан күллэ, кууспаҕалаан, сыл­лаан-уураан ылла, «үчүгэйгин даҕаны» дии-дии бэйэтигэр сыһыары тарта. Айылҕа барахсан былааһын, сокуонун тумнубут суох, бу сырыыга табылынна: Суоппуйа эдэр дьахтар, оттон Сэмэн эр киһи буола оҕустулар. Кыл түгэнэ кэлэн ааспыт ыарыыны аахсыбакка икки өттүттэн дуоһуйан, дьоллонон, налыйан сыттылар. Сахаларга ойох ылар уол тоҕо кыҥаттарыгар хайаан да үс хонуохтааҕын, бу суруллубатах сокуон муударайын Сэмэн дьэ эрэ өйдөөбүт курдук буолла.

Үс хонук ааспытын кэннэ сарсыардаттан айаҥҥа бэлэмнэнии түбүгэр түстүлэр. Сэбиэскэй кэм, онон ханнык да энньэ, бэлэх-туһах биэрэр бу үйэҕэ сүөргү, дьүүллэниэххэ да сөп. Өкүлүүн ону ол диэбэтэ, кыра кыыһын дьолунан толоруон баҕаран эбэтиттэн, ийэтиттэн тиксибит саҥа, сороҕо үгүстүк кэтиллибэтэх таҥастарын Суоппуйа анал хоппотугар укта. Оттон Ылдьаа идэһэтин этин эмиһин, муҥха балыгын эттээҕин талан хааһахха симтэ. Дьиэтигэр барарын билэ охсубут дьөһөгөй оҕото барахсан муус устардааҕы көпсөркөй хаары кэннигэр эһиэлээн тэлгэһэттэн эрчимнээхтик хоҥунна. Ылдьаалаах Өкүлүүн атаара хааллылар. Оҕобут кэмэ кэллэ, бардыын-бардын, дьоллоох-соргулаах буоллун!

Көҕөччөр икки көс сири тулутуо баара дуо, тумулу эргийдиҥ да Охонооһойдоох Маайа дьиэлэрэ көстө түһүөхтээх. Ат сиэлиитин эбэн биэрдэ, тумул эргииригэр тэтимнээх айантан халлаан сылыйыыта өссө кэҥээбит кыйыа кытыытыгар сыарҕа сүр күүскэ охсуллан түҥнэстэ сыста. Иҥнэри барыытыгар Сэмэннээх Суоппуйа хаарга эһилиннилэр. Сэмэн муоһатын ыһыктыбата, хайа эрэ кэмҥэ соһулла сырытта. Көҕөччөр тохтоото, өйдөөх харахтарынан иччитин диэки буруйдаммыттыы көрөн турда. Суоппуйата, ама, оһолломмото ини?! Сэмэн хаартан оронон турда. Кыыс хайыы-үйэҕэ атаҕар турбут, тэбэнэ-тэбэнэ күлэн үрүҥ тиистэрэ күлүмүрдүүр. Атын эбитэ буоллар үөхсүөн, ый-хай түһэриэн сөбүн санаат, эр киһи кэргэнин диэки махтаммыттыы, астыммыттыы көрө турда.

Көҕөччөр ирэн эрэр хаары курдурҕаччы үктээн тэлгэһэҕэ киириитигэр Охонооһой таһырдьа этэ. Хотоҥҥо сылдьан хантан истибитэ билли­бэт, Маайа баар буола оҕуста, кыыһы сыарҕаттан оруу тардан ылла, бокуойа суох дьиэ диэки таласта. Охоноос аты сыгынньахтыыр, сыарҕалаах малы тасыһар айдааныгар түстэ. Көмүлүөк хаттаан оттулунна, саламаат буһа оҕуста, баар-суох ас тардыллан остуолга олордулар. Маайа былыргы дьүөгэтин оҕото кийиит буолан бу киирэн олорор. Дьол дии!..

Оттон Суоппуйа санаата: «Бу дьон ийэлээх аҕабыныын наһаа да атылыылар. Саҥалыын-иҥэлиин, тас дьүһүннэрэ кытта майгынныырга дылы». Кини итинтэн холкутуйан хаалла, тө­рөөбүт дьиэтигэр кэлбиттии санаммытыттан бэйэтэ да сөҕөн кэбистэ. Күнүскү чэй кудуххай буолла. Кийиит хотоҥҥо тахсыһабын, сүөһүлэри көрүөм диэбитигэр Маайа айантан кэлбит киһи сынньаныаҕын эппитин Суоппуйа ылыммата. Хотуна, таһыгар биллэрбэтэр да, итини сөбүлүү санаата. Кырдьар сааска дьиэни дьаһайар киһи кэлбитэ буолаарай? Суоппуйа хотоҥҥо тахсыһан ыанар ынахтары көрдө-иһиттэ, саҥардыыта төрөөбүт ньирэйдэри имэрийтэлээтэ, анарааҥҥылар атыҥырыы барбакка саҥа киһи кэлби­тин билиммит, ылыммыт курдуктар. Маайа кийиититтэн астынар. Туттара-хаптара түргэнин, ырааһын-чэнчиһин. Этиэх, санатыах иннинэ оҥорбут, бүтэрбит буолан иһэр. Асчыта, алаа­дьыта сымнаҕаһа, миинэ минньигэһэ! Дьүөгэм Өкүлүүн барахсан такайа сатаабыт эбит, биһиэхэ анаан буолуо дуо?

Күһүөрү Суоппуйа утуйаары сытан Сэмэнигэр оҕо баар буолла быһыылаах диэн судургутук эттэ. Эдэр эр киһи дьахтар айылҕаттан айылгытын ситэрэн өйдүө баара дуо, күлүү-көрүдьүөс аҥаардаах ылынан Суоппуйатын хомотто. Киһитэ бу олох саамай күндү түгэнин ситэ өйдөөбөтөҕүттэн кэлэйэн, хоргутан улаҕа хайыһан сурдургуу сытта. Баччааҥҥа диэри Сэмэн Суоппуйатын хомоппута суоҕа, киһи эрэ буоллар кини дьэ өйдүү быһыытыйда, хайдах уоскутуон билбэтэ. Онтон куотан хаалыа диэ­биттии хам кууһан ылла, харса суох сыллаата-уураата уонна:

– Оччотугар аны ханнык да үлэҕэ тахсыбаккын, суопсунаскын көрбөккүн, онон бүтэр, – диэтэ.

Суоппуйа тута уоскуйда, киһитин моонньуттан кууһа сытан:

– Акаарычаан, хас да ыйынан оҕолонуом дии, ол тухары үлэлээбэккэ олоруом дуо, сотору уопсай хотон сыбаҕын бүтэриэхтээхпит. Чэ, утуйуох, – диэтэ.

Сэмэннээх Суоппуйа иккиэйэх түгэннэригэр кэпсээннэрэ элбэх. Уол төрөөтөҕүнэ, ийэм Өкүлүүн аҕатын аатынан Уйбаан диэхпит диэн Суоппуйа эппитигэр Сэмэн сөбүлэстэ. Тоҕо диэтэххэ, Суоппуйа эдьиийин уонна убайын оҕолоругар дьоннорун ааттатар суох эбит. Оттон кыыс төрөөтөҕүнэ, хайаан да Маайа аатын биэриэхпит дэстилэр.

Барыта санаа хоту буолла, нөҥүө сыл саҥатыгар Суоппуйа этэҥҥэ быыһанна, кэлбит кыра киһини, үлэспиттэрин курдук, Уйбаан диэн ааттаатылар. Дьоллоох да кэмнэр! Эдэр ийэлээх аҕа дьолун ким кэмниэй? Антах Ылдьаалаах Өкүлүүн, манна Охонооһойдоох Маайа үөрүүлэриттэн үөһэ эрэ көппөттөр. Суоппуйа оҕолоннум диэн өр олорбото, үөрэ-көтө бары үлэҕэ кытта сырытта. Оҕону үксүн эбэтэ Маайа көрөр-истэр, хараҕын далыттан таһаарбат. Уйбаанчык да «ийээ» диэн буолбакка, «эбээ» диэн тылланан эмээхсини өйүн көтүттэ. Уол ийэлээх аҕата өрүү солото суох, холкуос бүппэт түбүктээх үлэтигэр сылдьалларыгар эбэлэрэ абыраата. Уйбаанчык улаатан эбээтигэр кутурук маһа, ырбаахытын тэллэҕиттэн тутуһа сылдьар. Эдэрдэр былааннара баһаам. Он­тон биирдэстэрэ – саҥа сытыары дьиэ туттуута. Ханна маһы кэрдэр, акылаат түһэрэр миэстэ быһаарыллыбыта. Ыһыы үлэтэ үмүрүйэн, от үлэтин иннинээҕи быыс кэм барытын быһаа­рыахтааҕа…

Ол эрээри биир үтүө күн фашистыы Германия сэриинэн саба түспүтэ иһиллэн, олох түөрэ эргийдэ, ыра санаа ыһылынна. Эр дьон бастыҥа бастакы хомуурга сэриигэ аттаннылар. Хаалбыттар барбыттары солбуйан эбии сүгэһэри сүктүлэр. Барыта – кыайыы туһугар! Биир күн Суоппуйа иккис оҕо баар буолуоҕун Сэмэҥҥэ эттэ. Аҕалара бу сырыыга соһуйбата, буолуох­таа­ҕын курдук ылынна, иһигэр Суоппуйатыгар махтана санаата.

Сэрии буолбута иккис сылыгар Суоппуйа ик­кис уолун төрөттө уонна оҕотугар Сэмэн диэн ааты биэрдэ. Уоттаах кураан сатыылаан, олох огдолуйан барда. Оҕолоро тоҕо эрэ ыалдьара үксээн истэ. Оттон биэлсэр диэн суох, эмп диэни көрбөттөр. Оҕо биир түүн үүтүттэн аккаастанна, тыына кылгаан нэһиилэ ытыыр буолла. Суоппуйа түүнү быһа мөхсөн, сарсыардаттан Маайа солбуйан да оҕону быыһаабатылар. Алдьархайтан утуйбакка сылдьар дьону өссө биир ыар түгэн көһүппүтэ билиннэ – сарсыарда эрдэ Сэмэҥҥэ бэбиэскэ тиийэн кэллэ. Киһи бөҕөтө – аймах, атас-доҕор дьон сэриигэ баран ахан биэр­дилэр, дьон онуоха үөрэнэн да барда. Сэмэҥҥэ урут дуу, хойут дуу бэбиэскэ син биир кэлиэхтээҕэ. Биригэдьиир аҕалан биэрбит бэбиэскэтигэр суруллубутунан, 1942 сыл от ыйын 20 күнүгэр 11 чааһы көтүппэккэ оройуон киинигэр байанкымаакка баар буолуохтаах. Байыаннай балаһыанньа быһыытынан хойутааһын иһин суут иннигэр туруораллар. Онон Сэмэн кырыыстаах сэриигэ оҕотун да көмпөккө аттанар буолла.

– Суоппуйа, соҕотох хаалаҕын… Уйбаанчыгы харыстаар. Ийэлээх аҕам наһаа мөлтөөтүлэр… Бэйэҥ дьоҥҥун кытта сибээскин хаһан да быһыма, сүбэнэн олоро сатааҥ. – Өссө тугу булан этэбин диэбиттии чочумча тохтуу түһээт: – Мин кэлиэм, бастакы хомуурга барбыттартан сорохторо эргиллэн кэллилэр, бэйэҥ билэҕин. Түүл-бит үчүгэй, хайаан да эргиллиэм! – диэтэ.

Түүл-бит туһунан өскүөрүтүн этээт, тэлгэһэҕэ күн кыһалҕата суох сүүрэ сылдьар Уйбаанчыгын түүтэх курдук түүрэ тутан ылан сыллаан-уураан баран, Сэмэн байанкымаакка хойутаамаары атын үрдүгэр түстэ. Сайылык үрүйэтинэн киирэн көхсө эрэ күлүгүлдьүйэ турбутун Суоппуйа халыйан кэлбит хараҕын уутун быыһынан көрөн хаалла. Сайылыгар аны эргиллэр эрэ, суох эрэ… Охонооһой хаптаһын сыыһа булан кыракый хоруопка маарынныыры оҥордо. Уолла­рын таҥаска суулаан онно уктулар. Охонооһойу батыһан Суоппуйалаах Маайа тумулга тахсан оҕолорун кистээтилэр. Сайылык иһэ биирдэ иччитэхсийэ, чуумпура түстэ…

«Чараҥнаах» түөлбэтин дьоно сайынын сайылыктарынан тарҕаһан олорон баран күһүҥҥүттэн дьукаахтаһар аатыгар бардылар. Биир дьиэҕэ үстүү-түөртүү ыал кыстыыра уһун тымныы кыһыны туоруурга оттор мас бэлэмнээһинин чэпчэтэр. Оҕо-дьахтар, оҕонньор-эмээхсин толору симиллибит дьиэлэриттэн буруо син унаарда, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбата. Кыһарҕаннаах кыһыны туораабыт, сайыҥҥа тиийбиттэриттэн үөрбүт ыаллар тиэтэйэ-саарайа сайылыктарыгар барыталаатылар. Суоппуйа хараҕынан көрбөт буолбут Маайаны, Сэмэн барыаҕыттан дөбөҥ үлүгэрдик кырдьа быһыытыйбыт Охонооһойу, үстээх уолун Уйбаанчыгы илдьэ эмиэ сайылыктарыгар көстө.

Сэмэнтэн бастаан утаа хас да сурук кэлбитин аахпыттара. Смоленскай уобаласка сэриилэспитин, халымырдык бааһыран эмтэнэн тахсыбытын, салгыы чааһыгар төннүбүтүн туһунан суруйбут этэ.

Суоппуйа сүөһүтүн эспэт мөккүөрүгэр сылдьара, ынах баар буоллаҕына эрэ дьонун аһатарын, тыыннаах хаалалларын өйдүүрэ. Хата Охонооһой талах быыһын сулуйан от сыыһа бугуллуура санаатын көтөҕөр. Маайа көрбөт да буоллар муҥхаһыттарга ситии хатан, дьоҥҥо ынах быата өрөн, ол соболоҥор балык, эт эбинэ сатыыр. Сэрии тохтуох быһыыта биллибэт. Оройуонтан дэҥ кэриэтэ таарыйан ааһар боломуочунай өстөөҕү төттөрү үүрэн эрэллэрин туһунан кылгас кэпсээнэ уоскуппат. Муҥар, Сэмэнтэн сурук кэлбэт буолла. Барыта анаан оҥорбут курдук: тыаҕа куо­бах эһиннэ, күөлгэ балык да күөрэйэрэ аччаата. Охонооһой туу­һут бэрдэ эрээри, үксүн кураанах кэлэр. Ыанар ынахтаах эрэ буолан өлбөккө, сыра бөҕөнөн күһүҥҥэ тиийдилэр. Сайылыктарынан бытаммыт ыаллар кыстыктарыгар эмиэ көһөн кэлитэлээтилэр. Суоппуйаҕа холкуос хотонугар уон ынаҕы туттардылар. Түбүктээх үлэттэн Суоппуйа куттаммат, сааһа сүүрбэ үһэ эрэ эбээт. Төһө да аччык аҥаар­даах, бытарҕан тымныыга тоҥо-хата сырыттар, оҕотун, дьонун эрэ тустарынан саныыр. Наар киэһэ тугу үссэнэн утуйар кыһалҕата…

Биир күн холкуос кииниттэн биригэдьиир Дьөгүөр кэллэ, сүөһү туругун, үүт ыамын кэпсэтиитэ буолла. Киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн көмүлүөк иннигэр олорон бартыбыалыттан сурук ороон таһаарда. Тула өттүн көрүммэхтээт, сэрэммиттии кумааҕытын тэниччи тутта уонна өрүүтүн көбдьүөрэ сылдьар улахан куоластаах бэйэтэ иһиллэр эрэ гына ааҕан барда. Дьукаах ыаллар кулгаах-харах буолан иһийэн олордулар. Дьөгүөр Смоленскай уобаласка өстөөхтөрү төттөрү үүрэр сэриигэ Семен Афанасьевич Буртахов сураҕа суох сүппүтүн туһунан эттэ. Суоппуйа, Маайа уонна Охонооһой уоска бэрдэрбиттии саҥата суох ороннорун оҥосторго бардылар. Суоппуйа дьон утуйарын кэтэспиттии өр саҥата суох сытта, Уйбаанчыга хоонньугар хайыы-үйэҕэ утуйан буккуруур. Барыны эргитэ санаан сыппахтыы түһээтин харах уута харыыта суох халыс гынна. Бачча тухары барыны тулуйбут, дьэбир хаанын киллэрэ сылдьар Суоппуйа, суорҕанын саба тардынаат, уйа-хайа суох ытыы сытта, утуйар-утуйбат икки ардынан халлааны сырдатта. Дьукаахтара, биллэн турар, Суоппуйа хараҕа кытарчы иһэн турбутун көрдүлэр эрээри билбэтэхтии туттаахтыыллар.

Күнүс хотоҥҥо биир дьукааҕа Биэрэ Суоппуйаҕа тугу этэн уоскутуон билбэккэ сылдьа түһээт:

– Суоппуйаа, сураҕа суох сүтэллэр эрээри кэлин тыыннаах оппуттара биллэрэ эмиэ баар дииллэр. Сэмэн, баҕар, бааһыран охтубутун булан ылыахтара, төннөн кэлиэн сөп, санааҕын наһаа оонньотума даа, кытаат, кыан, – диэнтэн атыны булан эппэтэ.

Ити судургу тыллартан Суоппуйа холкутуйа быһыытыйда. «Кырдьык, сураҕа суох сүппүттэр көстөн кэлэллэрэ иһиллэр. Баҕар… Хайа уонна уолум, оҕонньордоох эмээхсиним. Кинилэри ким көрөр-харайар? Биир эмэ күн Сэмэн киирэн кэлиэ. Барарыгар бэйэтэ инньэ диэбитэ… Биһиги барытын тулуйуохпут. Экчи!»

Күн-дьыл ааһан истэ. Хам-түм Сэмэн бииргэ улааппыттара, үлэлээбиттэрэ сэрииттэн эргил­лэн кэлитэлииллэр, оттон Сэмэн суоҕун курдук суох, ханнык да сурах иһиллибэт.

Маайа биирдэ:

– Тоойуом, Суоппуйа, киһибит кэлбэт буолла быһыылаах… Эн эдэргин ээ, баҕар, биһигини кэтээбэккэ, сөбүлүүр киһиҥ түбэстэҕинэ кэргэн таҕыстаргын биһиги Охонооһойдуун туох да диир санаабыт суох. Уйбаанчыккар да көмөлөөх буолуо этэ, – диэбитин Суоппуйа тириитин таһынан иһиттэ. Олорбуттарын тухары Сэмэнин ийэлээх аҕатыгар биир холус тылы саҥарбатах бэйэтэ тимир-тамыр курдук ол сатамматын, Сэмэн барарыгар бииргэ суулаһан олорорго тылын биэрбитин уонна сэрии бүтүөҕүн, олох көнүөҕүн, киһилэрэ хайаан да тиийэн кэлиэҕин төлүтэ биэрэн эттэ. Маайа итинтэн кэлин кэргэн тахсыы туһунан кийиитигэр биир тылы быктарбатаҕа.

Кыстыктара улахан айан суолугар буолан, дьон сырыыта быстыбат. Ааллаах Үүҥҥэ көмүс хос­тооччуларга ас таһар айанньыттар кыһыары күһүн хайаан да таарыйан ааһаллар, аттарын сынньата хоноллор даҕаны. Ыраах айаҥҥа, биллэн турар, оройуон нэһилиэктэриттэн дьон хоһууна, күүстээҕэ-уохтааҕа талыллан эрдэҕэ. Биирдэ киэһэлик элбэх аттаах дьон кэлэн, хонордуу оҥоһуннулар. Олохтоохторго бу барыта мэһэйин да иһин, дьону холдьоҕор түктэри санаа суоҕа.

Биир бэрт сэргэх сирэйдээх-харахтаах, үөскүлэҥ эдэрчи киһи Суоппуйаны кытта тыл бырахсан көрбүтүн дьахтар улахаҥҥа уурбата, кэпсэтэ сатаабата. Күнүскү хотон үлэтиттэн сылайбыт Суоппуйа быыһын тардынан, оронун оҥостон сытта, улаҕатыгар Уйбаанчыга утуйан буккуруур. Түүҥҥү хараҥаҕа туох эрэ имнэммитинии хараҕын аспыта, оронун сыҥаһатыгар тайанан киһи төҥкөйөн турар. Суоппуйа, өрүү кыраабыл угун тутан, саах күрдьэн чэрдийбит тарбахтарын суулуу тутаат, барыйан көстөр сирэйи туһаайан оҕуста. Анараата им балайга мэлис гын­на. Абарбыт, атаҕастаммыт курдук санаммыт Суоппуйа оҕотун кууспалаан ылла уонна эмиэ хараҕын уутунан суунна… Суоппуйа түүн эрэ ытыыр, кини күнүс ытыы олорорун бачча тухары ким да көрө илик. Көрүөхтэрэ да суоҕа! Сураҕа суох сүппүттэр көстөллөр үһү… Сэмэн кэлиэҕэ! Эрдэ эмиэ хас да бэркэ билэр, бараллаа саастаах дьоно холбоһорго тыл көтөҕө сылдьыбыттара. Дьиэк биэрбэтэҕэ, аккаастаабыта. Итинник түгэннэргэ кини Сэмэнин саныыра күүһүрэн, саҥалыы күөдьүйэн кэлэр. Түүнүн – бүппэт харах уута…

Сэрии бүтэн барда, ону кэтэспиттии өҥ дьыллар саҕаланнылар. Нэһилиэктэн элбэх киһи сэрии толоонугар охтон, от-бурдук хомуура кыайтарбат. Суоппуйа Уйбаанчыгынаан уонна Маайалаах Охонооһойдуун бииргэ сууласпытынан бу эстиилээх-быстыылаах сыллары син туораатылар. Уйбаанчык улаатар, арай кырдьаҕастар мөлтүүллэр. Сэмэн сэрии иннинэ атыыласпыт биир уостаах саалааҕын Суоппуйа хараҕын харатын курдук харыстаан уура сылдьар. Кэлин Сэмэнин тастыҥ сурдьулара уларсар буоллулар, сууйан-сотон төннөрөр буоланнар, Суоппуйа биэрэр, хайа уонна «саа өлүүтэ» диэн бултаммыт куобахтан, кустан кэлэ турара туох куһаҕаннаах буолуой. Күчүмэҕэй сылларга сүөһүнү быспакка ииттэннэр, идэһэлэнэр буоллулар. Охонооһой Суоппуйа этиитинэн идэһэттэн уонна бултаммыт бултан сыл аайы булууска түһэрэр. Сэмэн баҕар эргиллиэ диэбитин, сөбүлүү истэн, оҕонньор итинник дьаһанар буолбута. Сэрии бүппүтэ ырааппытын, эрэл уостуох да кэмэ кээлтин кэннэ булууска аһы түһэрии тохтообото.

Уйбаанчык оскуолаҕа барар күнэ үүннэ. Суоппуйа Уйбаанчыгын үөрэттэрэн атаҕар туруоруон, киһи оҥоруох кэриҥнээх. Сэмэнин ийэлээх аҕа­тын көмүс уҥуохтарын көтөхпүтэ сыл буолла. Сэмэн Смоленскай уобаласка 1943 сыл күһүнүгэр ыараханнык бааһыран госпитальга сытан өрүт­түбэккэ өлбүтүн туһунан атын биллэрии кэлбитин быйыл саас аҕалан биэрбиттэрэ. Ити Сэмэн өлбүтэ биэс сыл ааспытын кэннэ… Суоппуйа тапталлаах кэргэнэ аны киниэхэ төннүбэтин дьэ эрэ итэҕэйбитэ…

…Суоппуйа уолун аатын Сэмэн диэҥҥэ уларыттаран, кэргэнин, аҕаларын аатын тилиннэрбитэ. Уола үөрэхтэммитэ, улахан тэрилтэ туруу үлэһитэ, салайааччыта буолбута. Сэмэн Сэмэнэбис Буртаахап эһэлээх эбэтигэр анал сакааһынан үтүө көстүүлээх эргиирдэри ту­руор­тарбыта. Араас куораттарга үлэлииригэр ийэтин Суоппуйаны батыһыннаран илдьэ сыл­дьыбыта. Суоппуйа сиэннэрин көрөр дьолу билбитэ, далбарга-мааныга сылдьыбыта. Сэрии ыар сыллара, холкуоска үлэтэ, өр сылларга арыаллаабыт сүтүк хомолтото дьайбыта: Суоппуйа ыраах куоракка олорон бу Орто дойдуттан букатыннаахтык арахсыбыта. Сэмэн Сэмэнэбис ийэтин Суоппуйаны аҕыйах да кэмҥэ буоллар толору дьоллоох олоҕу олорбут ытык сиригэр, Маайалаах Охонооһой ыксаларыгар аҕалан уҥуоҕун туппута, үйэлээх эргиири туруорбута. Суоппуйа ол курдук олохтоох сирин булбута. Кини Маайалаах Охонооһойдуун уруккулары­ныы бииргэ суулаһан сыталларын биир дой­дулаахтара кэлэ-бара өрүү көрөн ааһаллар.

Иван Бурцев-Отох Уйбаан

Чолбон. – 2023. – Бэс ыйа