(төгүрүк остуола)
Муус устар 25 күнүгэр «Чолбон» сурунаал редакцията, Россия президенэ В.В. Путин 2017 сыл ыам ыйын 29 күнүнээҕи ыйааҕынан «2018-2027 сылларга Российскай Федерацияҕа оҕо саас 10 сылын» биллэрбитигэр олоҕуран, бэс ыйын 1 күнүгэр бэлиэтэнэр үгэскэ кубулуйбут Аан дойдутааҕы оҕо көмүскэлин күнүн көрсө, дьон-сэргэ сахалыы тыллаах оҕо литературатыгар үрдүк уус-уран таһымнаах айымньылары ирдиирин быһыытынан уонна быйылгы Эдэр суруйааччылар XXI сүбэ мунньахтарыгар оҕо литературатыгар холонор кыттааччы үксээбитинэн оҕо суруйааччыларын, оҕо аналлаах литератураны бэчээттээччилэри, учууталлары, библиотека үлэһиттэрин уонна уопсастыбанньыктары түмэн төгүрүк остуолу ыыттыбыт.
Бу тэрээһиҥҥэ сахалыы тыллаах оҕо литературата сайдан кэлбит үгэстэрин, билиҥҥи туругун, таһымын уонна кэм ирдэбилин, кыһалҕаларын кытта тэҥнээн, кэлэр кэскилин ырытан, анааран, ундаардаан көрөн сылыктыырга холоннубут. Төгүрүк остуолбут ис соруга билиҥҥи сахалыы тыллаах оҕо литературатын сайыннарар тускул, көмө, тирэх буолуу, саҥа ааптардар үөскүүллэригэр олук охсуу этэ. Ол төһө кыаллыбытын ааҕааччы сыаналаан көр.
Редакция
Данил Макеев, «Чолбон» сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ:
– Биллэрин курдук, Россия Президенэ Владимир Путин 2018 сылтан 2027 сылга диэри, оҕо сааска аналлаах уон сылы биллэрэр туһунан ыйааҕы таһаарбыта. Онон уон сыл устатыгар оҕолорго анаан элбэх үлэ, араас тутуулар, бырайыактар, тэрээһиннэр ыытыллыахтара. Биһиги санаабытыгар итиннэ биир сүрүн хайысха – оҕону ааҕыыга уһуйуу, оҕоҕо аналлаах литератураны сайыннарыы буолуохтаах.
Бүгүн манна сахалыы тылынан оҕо литературатын билиҥҥи туругун, инники кэскилин, туох кыһалҕалар баалларын туһунан кэпсэтээри эһигини ыҥырдыбыт. Бу «төгүрүк остуол» тула олорон сэһэргэһиибит сурунаалбыт аныгыскы нүөмэригэр, бэс ыйыгар Аан дойдутааҕы Оҕо көмүскэлин күнүн бэлиэтээһин кэнниттэн тахсыаҕа. Дьэ, онон кэпсэтиигэ көхтөөхтүк кыттаргытыгар, туох санаалааххытын сиһилии этэргитигэр ыҥырабын.
Гаврил Андросов, «Чолбон» сурунаал сүрүн эрэдээктэрин солбуйааччыта:
– Оҕо литературатын уруккутун, билиҥҥитин тэҥнээн көрөн, инникитин кэнчээри ыччаппытыгар биһиги тугу хаалларарбытын дьүүллэһиэҕиҥ, санаабытын атастаһыаҕыҥ. Баҕар, мантан сиэттэрэн ким эмэ салгыы үлэлииригэр көмө буолуо, инникитин торумнанан көрүөҕэ. Эбэтэр, биир өйгө-санааҕа кэлэммит, үчүгэй бырайыактар олоххо киирэр кыахтаныахтара.
Евдокия Иринцеев–Огдо, «Кэскил-Юность Севера» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ:
– Билигин оҕо аахпат буолла диэххэ сөп эрээри, ааҕар оҕо син биир ааҕар. Биһиги ону оҕо хаһыатыгар үлэлиир буолан бэркэ билэбит. Билигин 90-с сыллардааҕы аахпатах көлүөнэ оҕолорун ааҕарга үөрэтэр чэпчэки буолбатах. Хамсааһыны учуутал эрэ оҥорор кыахтаах дии санааммыт ити хайысханы тутуһабыт. Хаһыакка уруккуттан уус-уран айымньылары бэчээттиир балаһа баар. Үчүгэй, кэрэхсэбиллээх, оҕолор болҕомтолорун тардар айымньы буоллаҕына, салгыыта хас да нүөмэргэ тахсыан сөп. Биһиги «Ааҕымтыа» диэн кириитикэҕэ чугас соҕус балаһа арыйбыппыт. Онно оҕолор саҥа айымньыны үчүгэйдик ааҕан баран, ис хоһоонун ырытан суруйан ыыталлар. Итиэннэ «Бичик» кинигэ кыһатыгар тахсар саҥа кинигэлэри анаан-минээн ааҕар уонна ырытар кылаастардаах чөкө тыа оскуолалара бааллар. Ону салайбыт учууталлар биһиэхэ суруйан ыыттахтарына таһаарабыт да, тоҕо эрэ атыттар ону үтүктэ, туһана сатаабаттар, олох уу-чуумпу. Оттон учуутал оҕолортон ирдиир сиригэр үлэ оргуйар. Дьокуускайга да наһаа үчүгэйдик үлэлиир оскуолалар бааллар. Холобур, Клара Борисовна Ксенофонтова үөрэтэр 12-с №-дээх оскуолатыгар.
Былырыын хаһыаппытыгар үлэлиир үс киһи кэпсээннэрин кинигэтэ тахсыбыта. Кини ону оҕолорго түҥэтэн аахтарбытын кэнниттэн ааҕааччы кэмпириэнсийэтин тэрийэн ыыппыппыт. Онно оҕолор бэйэлэрин ис санааларын эппиттэрэ. Ону истэр сүрдээх интэриэһинэй, үчүгэй этэ. Оҕо санаата олох ураты, туспа. Дьиҥэ ити курдук оҕону уһуйан, батыһыннаран үлэлиир кыах баар. Кириитикэлиир наһаа чэпчэки, оттон үлэлиир-хамсыыр киһи тылын-өһүн истэр наһаа ыарахан. Ол иһин учууталлары, оҕолору кытта үлэлии сатыыбыт. Оҕо болҕомтотун тардан, интэриэһиргэтэн, суруйааччы туһунан викторина ыыттахха, уруһуйдаттахха кыра кылаас оҕолоро бэркэ ылыналлар.
Оттон оҕону ааҕарга уһуйуу уустук. Итиннэ күүстээх үлэ бардаҕына эрэ сатанар. Улуро Адо 80 сааһынан матырыйаал бэлэмнии сылдьабыт. Онно кини наһаа үчүгэйдик суруйбут ахтыыта баар. Аҕалара киэһэ аайы үс уолугар юкагир тылынан сэһэн кэпсиир уонна сарсыныгар ону кэпсэтиннэрэр эбит. Улаханнара Сэмэн куруутун эбэн-сабан кэбиһэн мөҕүллэр, оттон Улуро Адо быраатынаан хайдах баарынан кэпсээн биэрэн хайҕаналлар үһү. Ити кинилэр кэнэҕэски юкагир норуотун туһунан өйдөбүл ылан хаалалларыгар көмөлөстөҕө, аҕаларын үөрэҕэ тиийэн биир дьиэ кэргэнтэн үс суруйааччы үүнэн таҕыстаҕа. Ити оруннаах, олус туһалаах үөрэх.
«Бичик» кинигэ кыһата кыра оҕолорго аналлаах наһаа үчүгэй дьэрэкээн кинигэлэри бэчээттээн таһаарар да, сыаната ыарахан диэн атыыласпаттар. Дьиҥэ, атын сиргэ сылдьан көрдөххө кинигэ сыаната быдан ыарахан. Оттон орто саастаах оҕолорго суруйуу да аҕыйах уонна оннук кинигэ тахсара да аччаата. Тоҕо диэтэххэ, суруйааччы гонорара куруук кыра. Оҕоҕо эрэ анаан суруйан харчы оҥостор кыаҕа суох. Аны оҕо санаатын, баҕатын билэр эрэ буоллаҕына үчүгэй айымньыны айыан, кэрэхсэтиэн сөп. Остуоруйа диэн норуот философията буоллаҕа дии. Оттон билиҥҥилэрбит барыта көҥдөй баҕайылар. Биһиги хаста да куонкурус эҥин оҥорон көрдүбүт да, биир да үчүгэй суруйууга түбэспэтибит. Урукку улахан суруйааччылар бары «Бэлэм буол» хаһыаттан тахсыбыттара. Билигин суруйааччылартан оҕолорго анаан туохта эмэ суруйуҥ диэн көрдөһөбүт да, суруйан киллэрээччи өрүү аҕыйах. Ону туруорсан, модьуйсан суруттарар бырааппыт суох.
Альбина Борисова, суруйааччы, тылбаасчыт:
– «Чуораанчык» сурунаал бастаан тахсарыгар оскуолаҕа киириэн иннинээҕи уонна киирбит оҕолорго аналлаах диэн этэ. Биһиги ону тутуһа сатыыр этибит. 1985 сыллаахха «Чуораанчык» уонна «Колокольчик» сурунаалларбыт тиражтара 85 000 буола сылдьыбыта. Оччолорго эдэр буоламмыт оҕо психологиятын билэр буоллахпыт дии. Оҕо олоҕу оонньуу нөҥүө билэр. Ол иһин оонньото, саатата, уруһуй нөҥүө араас өйдөбүллэри иҥэрэ сатыырбыт.
Бастаан худуоһунньуктарбыт саха оҕотун сирэйин сатаан уруһуйдаабат этилэрэ. Мин онтон наһаа соһуйбутум. Дьиҥэ, кинилэр академическай үөрэхтээх буолан, европейскай сирэйдээх дьону оҥоро үөрэнэн хаалбыттар эбит. Кэлин санааларын ууран, дьулуһан уруһуйдаан син сатыыр буолбуттара.
Кыра оҕоҕо төрөппүттэрэ кыһаллыбат буоллахтарына, кини кыайан сайдыбат. Баспытааталлар, учууталлар көмөлөрө наада буолар.
Биһиги оҕо көрөрүгэр, ааҕарыгар табыгастаах матырыйааллары таба тайана сатыыр этибит. Улахан киһи көрүүтэ олох атын. Холобур, оҕо туһунан айымньы буолла да, оҕо литературата дии саныыллар этэ. Дьиҥэ, оҕо бэйэтэ сөбүлүүр эрэ буоллаҕына инньэ диэххэ сөп буоллаҕа дии. Оҕо туһунан буолла да, оҕо литературата буолбатах. Ол иһин мин Туйаарыскай айымньытын ордук туһанар этим. Икки тылынан тахсар буолан, сахалыыттан нууччалыы тылбаастыыр этим. Аҕыйах сүһүөхтээх, оҕолорго өйдөнүмтүө тыллаах-өстөөх хоһооннордоох. Ону сорохтор: «Бу уҥа илии, бу хаҥас илии диэн тыллардаах туох дьаабы хоһооннорой?» диэччилэр эрээри, итинник хоһооннор кыра оҕоҕо олус наадалар, туһалаахтар. Оҕо оонньуу нөҥүө олоҕу билиэхтээх диэни тутуһар этибит. Уопсайынан матырыйаалларбыт барыта иитэр-үөрэтэр ис хоһоонноох буоларын ситиһэ сатыырбыт. Билигин көмпүүтэр үйэтэ. Ол да буоллар ону сатаан быһаарыахха наада.
Марина Макеева, «Бичик» кинигэ кыһатын үөрэх уонна оҕо кинигэлэригэр киинин салайааччыта:
– Оҕо кинигэтэ сыаналаах буолар. Тоҕо диэтэххэ өҥнөөх, үчүгэй мелированнай кумааҕыга оҥоһуллар, дьэрэкээн уруһуйдардаах буолар. Ол иһин итинник кинигэлэр сыаналара кыайан чэпчээбэт. Урут тираж 6-8 тыһыынча буолар этэ. Билигин итиччэ тираж кыайан атыыга барбакка, аҕыйатар буолан эрэбит. Сүрүн сыалбыт, оҥорбут кинигэлэрбит түргэнник атыыланан, саҥа кинигэлэри оҥорон таһаарар кыахтаныыбытыгар сытар буоллаҕа. Бэйэбит-бэйэбитин үбүлэнэн, салгыы сайдарга харчы киллэрэн иһиэхтээхпит. Билигин маҕаһыыннарбытыгар атыылана турар кинигэлэртэн, 98-һа оҕо кинигэтэ. Олортон 36-та уус-уран, атына үөрэтэр-такайар хайысхалаахтар. Кэлиҥҥи кэмҥэ биһиги ааҕааччы сүрүннээн туохха наадыйарынан көрөн кинигэни бэчээттээн таһаарар буоллубут. Урут уус-уран кинигэлэр хото бэчээттэнэн тахсаллара эрээри, атыыга кыайан барбакка хаалаллара. Билигин төрөппүт оҕотун сайыннараары иитэр-үөрэтэр, көрдөрөр кинигэлэргэ ордук наадыйар эбит. Ол иһин ити хайысхаҕа кинигэбит икки бүк элбээн таҕыста. Биллэн турар, төрөппүттэр, иитээччилэр уонна учууталлар оскуолаҕа киириэн иннинээҕи уонна алын кылаас оҕолоругар аналлаах кинигэлэри ордук атыылаһаллар. Ааптардарбытынан иитээччилэр уонна учууталлар буолаллар.
Былааҥҥа киллэриллэн, ол аата судаарыстыба үбүлээһининэн сылга уопсайа түөрт уонтан тахса кинигэ тахсар эбит буоллаҕына, онтон уонтан тахсата эрэ оҕо кинигэтэ буолар. Онтукабыт да түһэн иһэр. Холобур, 2012 сылга уон түөрт эбит буоллаҕына, былырыын аҕыс эрэ этэ. Оттон биһиги оҕолорбутун иитэн таһаарарбытыгар оҕо кинигэтэ хайаан да баар буолуохтаах диир этэбит. Ону өйдөөн, «Бичик» кинигэ кыһата сыл аайы бэйэтин үбүнэн ааҕааччы атыылаһыа диэбит оҕоҕо анаммыт сүүрбэттэн тахсалыы кинигэни таһаарар.
Оттон уус-уран литератураны этэр эбит буоллахпытына, кыра оҕолорго тэттик-тэттик кэпсээннэр наадалар. Ол иһин бэйэбит куонкурус ыытабыт. «Кэскиллэри» кытта кыттыһан эмиэ ыыппыппыт. Онно киирбит айымньыларбыт, хомойуох иһин, уус-уран таһымнара мөлтөхтөр. Ааптардар үксүгэр оҕоҕо анаан буолбакка, бэйэлэрин оҕо эрдэҕинээҕилэрин туһунан суруйаллар.
Билиҥҥи оҕолор мультигы сөбүлүүллэр. Онон мультфильм сценарийыгар анаан суруйуҥ диэн көрөбүт даҕаны, баччааҥҥа диэри тоҕо эрэ кыаллыбат. Ыксаан, бу суруйааччы ылыстаҕына кыайыа диэн, сакаас түһэрсэн көрдүбүт даҕаны хамсааһын тахса илик.
Саҥарар кинигэлэри, букубаардары Кытайга бэчээттэтэн 2015 сыллаахха таһаарбыппыт. Онтукабыт аҥаара эрэ атыыланна. Ити кинигэлэрбит Россия сыаналарыттан быдан чэпчэкилэр. Сыанабытын Россия сыанатын кытта тэҥниири олох ылыммаппыт. Биһиги тиражпыт аҕыйаҕа бэрт, ол иһин сыанабыт итинник. Туох баар кинигэбитин соҕуруу бэчээттэтэбит. Онон кэлиитэ, транспорын сыаната эбиллэр. Дьиҥэ, удамыр сыанаҕа атыылыыр баҕабыт улахан. Сүрүннээн кинигэлэрбит сыаналара 250-290 солкуобай буолар. Альбомнар сыаналара арыыйда үрдүк, атыттар 150, 60, 50 солкуобай эҥин буолаллар.
Электроннай кинигэлэргэ 2010 сылтан ыла ылсан үлэлиибит. «Кулун Куллустуур», «Саха остуоруйалара» диэн диискэлэри таһаарбыппыт. Бастакыта син атыыламмыта. Онтон кэлин электроннай кинигэлэри оҥорон плеймаркетка туруорбуппут да 150 солкуобайга хачайдаан ылыы олох суоҕун кэриэтэ. Дьон наар босхону эрэ ыла үөрэнэн хаалбыттар быһыылаах, онон ити саҕалааһын тохтотуллубута. Ол эрээри былырыын «Таал-Таал эмээхсин» диэн электроннай оонньуулаах кинигэни үс омук тылынан оҥорон таһаарбыппыт. Ону да отут эрэ киһи хачайдаан ылбыт этэ. Онтон уона бэйэбит үлэһиттэрбит. Көстөрүн курдук оҥоро сатыыбыт да, бэйэбит ааҕааччыларбытын ситэ була иликпит. Ол да буоллар электроннай, мобильнай кинигэлэри оҥорор үлэбитин салгыы ыытыахпыт.
Гаврил Андросов:
– Көстөкүүн Туйаарыскай, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон оҕолорго аналлаах классическай айымньылара хос бэчээттэнэригэр туох үлэ барарый?
Марина Макеева:
– Кинилэр айымньылара барыта «Саха суруйааччылара оҕолорго» диэн сиэрийэҕэ тахсыбыттара. Биһиги оҕолорго аналлаах айымньылары барытын хомуйан хомуурунньук оҥортоон икки антологияны таһаардыбыт. Бастакы чааһа алын кылаастарга, иккис чааһа орто уонна улахан саастаах оҕолорго. Билигин өссө оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго аналлаах «Ааҕар кинигэ» бэчээттэнэн таҕыста. Ити үс кинигэҕэ классиктартан саҕалаан саха суруйааччыларын оҕоҕо аналлаах айымньылара барыта кэриэтэ киирдэ. Сорохтор чараас биир кэпсээннээх кинигэҕэ наадыйаллар. Оннугу эмиэ бэчээттээн таһаарабыт.
Ааҕааччы көрдөбүлүнэн араас кинигэни таһаарабыт даҕаны, сороҕо атыыга барыыта бытаан буолар. Холобур, ааҕааччылар этии киллэриилэринэн Амма Аччыгыйа «Тоҕус төҕүл тоҕо?» кинигэтин бэчээттээбиппит да, билиҥҥэ диэри тираж аҥаара атыыга барбакка сытар.
Анатолий Бурнашов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа, сахалыы уол оҕо оскуолатын төрүттээччи:
– Мин оҕо оскуолаҕа киирэн баран биирдэ буукубаны үөрэтиэн, ахсааны суоттуон баҕарабын. Оҕо бэйэтэ оонньуур эрэ эйгэлээх. Оҕо аахпат, көрбөт кинигэтэ күн сирин көрбөтө ордук. Туох барыта умсугутара ааһар бириэмэлээх быһыылаах. Оннооҕор мин ырыа ыллыырбар оннук. Кэмэ ааһан хаалла да, уустуктардаах буолар. Ити кинигэ эрэ ааҕыы эйгэтигэр буолбатах.
Мин санаабар оҕо аахпат буолуутугар төрөппүт, эбэтэр учуутал эрэ буруйдаах буолбатах. Оҕону анньыалыы сылдьар бырагыраама дуу, эбии үөрэх дуу наада дии саныыбын. Итини сокуоҥҥа киллэртэрэр үчүгэй буолуо этэ. Манна кыралаан туох эмэ хамсааһын барыан наада.
Биллэн турар, уолаттар оскуолалара үөрэх өттүнэн чыҥха атын. Уолу уонна кыыһы иитии олох туспа буолуохтаах. Билигин сайдыылаах дойдуларга оҕолорун уопсай оскуолаҕа үөрэттэрбэттэр. Ол эрээри кинилэри ким да мөлтөхтөр диэбэт. Холобур, сэттэ саастаах уолу сэттэ саастаах кыыһы кытта бииргэ үөрэттэххэ кыыс быдан чобуо буолар. Тоҕо? Урут оскуолаларга 80 быраһыан эр киһи учуутал үөрэтэрэ. Дириэктэр туһунан этэ да барыллыбат. Оттон билигин барыта дьахталлар буолан хааллылар. Аны кыыс түргэнник уонна эрдэ сайдар. Онон уолу баһыйан, хамаандалыы сылдьар үгэстэнэр. Уол итинтэн сылтаан баттанан, билбэтэ элбээн, хаалан иһэр. Онон эр киһи учуутал, баспытаатал суоҕа улахан кыһалҕа.
Людмила Ефремова, кыра уонна обургу оҕолорго аналлаах библиотека кыраайы үөрэтэр салаатын сэбиэдиссэйэ:
– Учууталлар үксүгэр оҕону үөрэх бырагырааматынан эрэ аахтара сатыыллар эбит. Биһиги бырагыраамманы тутуспаппыт. Холобур, суруйааччылар үбүлүөйдэригэр айымньыларын аахтарабыт. Баал Хабырыыс 100 сылыгар саха гимназиятыгар, иккис уонна бастакы оскуолаларга сылдьан кэпсээтибит. Оҕолор интэриэһэргииллэр. Баал Хабырыыс былыргы ырыаларын сүрдээҕин болҕойон иһиттилэр. Хаһан баҕарар, оҕоҕо тиэкис үөрэттэрэ биэрэргэр, кини ырыаны ордук түргэнник ылынар.
Мин оҕо дууһатын кылын таарыйар литература баар эрэ буоллаҕына биирдэ сыстан ааҕар эбит диэн санааҕа кэллим. Тоҕо эрэ Суорун Омоллоон «Чүөчээскитин», Алампа «Куоратчытын» таттаран ааҕаллар. Холобур, оҕо Алампа «Куоратчыт» кэпсээнин сюжетын сөбүлээн бэйэтигэр ылынар. Эт атыылыыр киһи куоракка киирэн тугу гынар эбит диэн кэтэһэ саныыр. Онтон мээнэ матайданан дьиэтигэр туга да суох кэлбитигэр хомойон ытыыр.
Дьэ, маннык кэпсээннэри оҕолорго араадьыйанан ааҕан биэрэр буоллар үчүгэй буолуо этэ. Библиотека нууччалыы тылынан тахсар биэриилэрдээх ээ. Оннук курдук сахалыы эмиэ тэттик кэпсээннэртэн аахтарар киһи бэрт буолуо этэ. Оччоҕо оҕо болҕомтотун тардыа этибит.
Кэнники кэмҥэ оҕо суруйааччыта олох аҕыйах диэн аһаҕастык билиниэххэ наада. Оҕолор мүччүргэннээх сырыылардаах айымньыны, бэйэлэрин саастыылаахтарын туһунан кэпсээннэри кэтэһэллэр эбит. Оннук айымньылар аҕыйахтар. Ити чааһынан Сүөдэр Арчы үчүгэйдик суруйар. Уолаттар булт-алт туһунан ааҕалларын сөбүлүүллэр.
Бастакы оскуоланы нуучча оскуолата дииллэр даҕаны, учууталлара сахалыы кылаастары үчүгэйдик үөрэтэллэр. Биһиги куорат оскуолаларыгар сахалыы тыл күрэһин сыл аайы кинилэргэ ыытабыт. Онно хаһан да көрбөтөх оскуолаларбыт тиийэн кэлэллэр. Оннооҕор нуучча тыллаах оҕолор сүрэхтэрин баҕатынан күрэхтэһэ сатыыллар. Онон мин саныахпар саха тыла куорат эйгэтигэр күүскэ тахсан эрэр. Урут ити чааһынан балаһыанньа мөлтөх буолан, тэрээһиннэрбитин хайдах ыытыахпытын билбэккэ эрэйдэнэр этибит. Иккис оскуола, Саха гимназията уонна “Айыы кыһата” биһиэхэ библиотекаҕа элбэхтик сылдьаллар. Аахпат оҕо – библиотекаҕа кэлбэт.
Мин саныахпар төрөппүттэр, учууталлар оҕолорун төһө элбэхтэ библиотекаҕа сырытыннараллар даҕаны, оччонон оҕолор ааҕары сөбүлээн, кинигэлэрин кыбына сылдьар буолаллар. Оччоҕо эрэ сайдыы барар буоллаҕа дии.
Евдокия Иринцеева–Огдо:
– Эһиэхэ ордук төрөппүт оҕотун аҕалар дуу, эбэтэр учуутал кылааһын оҕолорун аҕалар дуу?
Людмила Ефремова:
– Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолору төрөппүттэрэ аҕалаллар. Дьэ, онтон бастакы кылаастан учууталлар эбээһинэс курдук аҕала сатыыллар. Тоҕо диэтэххэ, билигин кинилэргэ улахан хамсааһын баран эрэр. Дьиҥэ, эппиэтинэс бөҕө буоллаҕа дии. Хас биирдии оскуола бэйэтэ оптуобустаах буолбатах. Оттон биһиги библиотекабыт куорат ортотугар баар. Ол да буоллар билиҥҥи туругунан сылдьыылара да, ааҕыылара да үчүгэй. Сахалыы ааҕыыны төрүттээбит оскуолаларынан Саха гимназията, “Айыы кыһата” уонна иккис оскуола буолаллар диэтэхпинэ бука сыыспатым буолуо. Тоҕо диэтэххэ, манна начаалынай кылаастар завучтара үчүгэйдик үлэлииллэр.
Татьяна Жиркова, «Чуораанчык-Колокольчик» сурунааллар сүрүн эрэдээктэрдэрэ:
– Биһиги Суруйааччылар сойуустарын уонна ону таһынан «Саха сирин суруйааччылара» ассоциацияны кытта бииргэ үлэлэһэбит. Оҕолорго анаан суруйар дьоҥҥо кэпсээҥҥэ, сэһэҥҥэ уонна тылбааска куонкурус баар. Ону оҕо издательствота көҕүлээн, тэрийэн ыытар. Оттон Олег Сидоров салайар “Саха сирин суруйааччыта” ассоциацията ону үбүлүүр. Куһаҕан, үчүгэй диэбэппит эрээри айар дьоннор бааллар. Аныгы оҕолорго аныгылыы быһыылаах остуоруйалары, кэпсээннэри күүтэбит. Икки сылы быһа үлэлэһэн «Детская антология России» диэн халыҥ тастаах антология бэчээттэнэн кэллэ. Онно биһиги суруйааччылларбыт Сэмэн Тумат, Иван Мигалкин, Сиэн Чолбодук, Иннокентий Сосин оҕолорго аналлаах айымньылара киирдилэр. Манна сүүмэрдиир хамыыһыйа барбыта эрээри, антах бэйэлэрэ туһунан хамыыһыйалаахтар эбит. Ити курдук үлэ-хамнас барар.
Биһиги ким эрэ үчүгэй холобурун көрөн үтүктэбит. Иллэрээ күн эрэдээксийэбит үлэһитэ Японияттан кэллэ уонна антах уолаттарга уонна кыргыттарга тус-туспа оҕо сурунаалларын бэчээттииллэр эбит диэтэ. Иллэрээ сыл Татарстаҥҥа баран кэлбиппит. Онно оҕолору саастарынан, уйулҕаларынан наардаан үөрэтэллэрэ наһаа үчүгэй. Ити биһиэхэ суох. Холобур, «Чуораанчык» уонна «Колокольчик» сурунаалларга оҕону саастарынан, уйулҕаларынан наардаан кыайан киллэрбэккин. Уон алта страницаҕа ону хайдах да кыайан батарбаккын.
Кылаас таһынан ааҕылларга аналлаах айымньылар оҕо сурунаалларыгар булгуччу киириэхтээхтэр. Биһиги сурунаалбыт сайдарын уонна халыҥыырын туруорсабыт. Судаарыстыба өйөбүлэ суох хамсанар кыахпыт суох. Төһө да патриоттар буолбуппут иһин, судаарыстыба эбии үбүлээбэт, өйөөбөт түгэнигэр биһиги хайдах да сайдыбаппыт. Итини өйдүөххэ наада.
«Кынат» диэн Гаврил Адамов салайар уопсастыбата баар. Онно төрөөбүт төрүт тыл эйгэтин сөптөөхтүк тэрийии диэн биир хайысхалаах. Гаврил Иннокентьевич ону сүрдээх интэриэһинэйдик үлэлэтэн эрэр. Хомойуох иһин, үөрэх министиэристибэтэ бигэргэппит алын сүһүөх кылаастарга ааҕыллыахтаах саха литературатын испииһэгэ суох. Алын сүһүөх кылаастарга ааҕыллыахтаах литература испииһэгин араас дьонтон көрдүү сатаатым да, кимиэхэ даҕаны бигэргэммит испииһэк суох.
Евдокия Иринцеева–Огдо:
– Сүүс бастыҥ кинигэ испииһэгэ баар дии.
Татьяна Жиркова:
– Мин бу күннэргэ Бүөтүр Тобуруокап, Көстөкүүн Туйаарыскай, Суоруон Омоллоон, Амма Аччыгыйа айымньылара үһүс кылааска ааҕыллыахтаах диэн испииһэги оҥоро сылдьабын. Анал бырагыраама баарын билбэппин. Ол бырагыраамаҕа «Бичиктэр» маны ааҕыҥ диэн литература испииһэгин киллэрбиттэрин миэхэ көрдөрөллөр.
Гаврил Андросов:
– Тугу этэргитин сүрдээҕин болҕойон иһиттим. Эһиги оҕоҕо сөп түбэһэр таһымнаах литература суох диэн эттигит. Дьиҥэ, балачча элбэх куонкурустар бааллар. Ол оннугар арай сөптөөх төлөбүрү көрөн дьоҕурдаах ааптары кытта үлэлэһэн, үчүгэй айымньыны суруйтарыахпытын сөп быһыылаах.
Марина Макеева:
– Биһиги биирдиилээн ааптардарга, суруйааччыларга сакаас биэрэн үлэлэһэн көрдүбүт даҕаны кыаллыбата. Айан таһаарар дьоммут суохтар.
Евдокия Иринцеева:
– «Бичиктэр» миэхэ эмиэ сакаас биэрэ сылдьыбыттара. Ол эрээри киһи сакаас ыллаҕына хааччахтанан хаалар эбит. Мин наһаа сыһан-соһон биир кинигэни таһаартарбытым. Оттон кыайан суруйбатах суруйааччылар элбэхтэр. Ол эрээри кинилэр айымньылара чопчу кинигэ буолан тахсарын билэллэрэ буоллар, үлэлэһиэ этилэр дии саныыбын. Ааптары тугунан эмэ манньалыаххын наада буоллаҕа дии. Биһиэхэ ити өттө кыайан быһаарыллыбат. Холобур, «Бичиктэр» ааптарга хайдах да улахан гонорары биэрэр кыахтара суох. Ол иһин үгүс ааптар дьоһуннаахтык ылсыан баҕарбат.
Ангелина Шадринова—Суоһааны, Саха араадьыйатын эрэдээктэрэ, “Чолбон” сурунаал редколлегиятын чилиэнэ:
– Биһиэхэ араадьыйаҕа оҕолорго аналлаах биэрии баар. 2015 сыллаахха саха тылын учууталларын кытта оҕолорго аналлаах бырайыак оҥоро сылдьыбыппыт эрээри, аҕыйахта үлэлээн баран, кыаллыбакка тохтообута. Тоҕо диэтэххэ, учууталларбыт матырыйааллара суох буолан ыарырҕаппыттара.
«Уус-уран ааҕыы» диэн биэриибэр бэҕэһээ лицей оҕото кэлэн аахта. Кини биһиги дьиэ кэргэнинэн кинигэни сөбүлээн ааҕабыт диир. «Тыыннаах» диэн литературнай куруһуокка сылдьарын, «Кэскил» хаһыаты кылааһынан сурутан ааҕалларын уонна бэйэтэ айар дьоҕурдааҕын кэрэхсээтим. Сахалыыттан Тимофей Сметанин «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ» кинигэтин, нууччалыыттан Джек Лондон «Белый клык» романын сөбүлээбит. Оттон Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романын кылааһынан аахпыттарын кыайан ситэ өйдөөбөтөх.
Уопсайынан, биһиги оҕону олох аахпат курдук этэбит эрээри, ааҕар оҕолор, төрөппүттэр бааллар. Билигин, мин санаабар, тугу аахтарабыт диэн боппуруос туруохтаах. Тоҕо диэтэххэ, миэхэ үс оҕолоох ийэ хайаан да кинигэ ааҕабын уонна оҕолорбор киэһээ аайы нуучча уонна атын омуктар остуоруйаларын ааҕабын диэн кэпсээн турар. Саха остуоруйалара ыарахаттар, оттон литературнай остуоруйалар оҕолору интэриэһиргэппэттэр, тыллара-өстөрө дьадаҥы диир. Биһиги сүрүн кыһалҕабыт итиннэ сытар.
Оҕо литературата диэн оскуола суох. Оҕо бэйэтин кэмин тыынын ылан ааҕыан баҕарар. Ордук орто уонна улахан саастаах оҕолорго аналлаах үчүгэй айымньы суох. Далан «Дьикти саас» сэһэнэ эрэ баар. Сахаларга оҕо литературата кыайан ситэ олохсуйбакка хаалбыт. Анна Неустроева саҥардыы ылсан иһэн өлөн хаалбыта. Чахчы олохтоохтук оҕолорго эрэ үлэлээбит Көстөкүүн Туйаарыскай баар. Онтон атын айымньылары оҕолорго ааҕыҥ диир кыахпыт суох. Кинилэр аан дойду, соҕуруу дойду айымньыларын таттаран ааҕаллар.
Айымньы суруйуу – духуобунай үлэ. Онно хайаан да оскуола наада. Нуучча литературатыгар ол баар. Саха литературатыгар буоллаҕына, кыайан киирбэккэ хаалбыт. Ол түмүгэр биһиги үчүгэйдик суруйар кыахпыт суох. Оҕолорбут тутан көрөн баран, интэриэһинэйэ суох диэн, быраҕан кэбиһэллэр. Тиэмэҕэ уонна тылга-өскө үлэлиэхпитин наада. Оҕоҕо аналлаах литературабыт тыла-өһө наһаа судургутуйан хаалла. Ону барытын чаҕылхай талаан эрэ тоҕо көтөн тахсыан сөп. Оттон талаан норуот ис туруга үчүгэй эрэ буоллаҕына үөскээн тахсар кыахтаах.
Оҕоҕо саха тылын баайа кыайан иҥпэтэҕинэ суруйааччы хайдах да сатаан үлэлиир кыаҕа суох. Тылбыт сүмэтин тутан хаалыахпытын наада. Оччоҕо эрэ атын омуктар тылларын кытта тэҥҥэ аахсыахпыт. Ол инниттэн бэйэҥ омугуҥ тыынын айымньыгар киллэриэх тустааххын. Оҕо литературатыгар ити кыһалҕа эмиэ баарын туһунан сөпкө этэллэр. Саха тылын уратыта диэн тылын-өһүн баайа буолар. Сорохтор киирии тиэрмин тылынан байда дэһэллэр. Ол эрээри ити тыл баайыгар киирбэт. Ойуулуур-дьүһүннүүр, кэпсиир-ипсиир тыла эрэ киирэр. Ол биһиэхэ кыайтарбат.
Оҕо литературатын сүрдээх судургутук саныыбыт гынан баран, дириҥ уонна уустук. Онно биллэн турар элбэх уонна киэҥ кэпсэтиилэр барыахтарын наада. Оччоҕо эрэ туох эмэ төрөөн тахсыан сөп.
Саргылана Ноева, Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын институтун научнай үлэһитэ, литературнай кириитик:
– Биһиги итиннэ олорон биэрбэккэ туох эрэ санаалары тобула сатыыбыт. Холобур, интернет, суотабай баар буолан, билиҥҥи киһи эмоциятын, санаатын суруйа сатаабакка биир эрэ бэлиэни (смайлик) туруоран кэбиһэллэр. Билиҥҥи оҕону үөрэтэр методика уларыйда быһыылаах дии саныыбын. Оҕолорго кыра кылаастан быһа графическай сорудахтары биэрии элбээтэ. Толкуйдата да сатаабат буоллулар. Ол иһин урут биһигини үөрэтэллэрин курдук аахтаран баран кэпсэттэрии ньыматын күүскэ туһаныахха баар этэ. Билиҥҥи учуутал итиннэ болҕомтотун уурбат дии саныыбын. Телевидениеҕэ уонна араадьыйаҕа кыра оҕолору үөрэтэр-такайар сахалыы биэрии суох. Мин оҕолорум кыралар. Социальнай ситимнэргэ остуоруйаларбыт барыта нууччалыы буолан иһэр. Сахалыы биир «Таал-Таал эмээхсин» эрэ баар.
Аны биир оҕом оҕо уһуйааныгар сылдьар. Онно ырыаҕа хаһыс да сылын Чаҕылҕан «Хайыһар» диэн, кыргыттарга «Ийэм миэнэ кыраһыабай» диэн отут сыл аннараа өттүнээҕи ырыалары үөрэтэллэр. Ити курдук оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго аналлаах үчүгэй, түргэнник өйдөнөр ырыа, хоһоон олус аҕыйах.
Улахан кылаас үөрэнээччилэригэр аналлаах кинигэ эмиэ суох. Мин биир билэр киһим сиэммин алта сааһыттан кинигэ ааҕарга уһуйаары чэпчэки сыаналаах Гарри Поттер, комикс эҥин атыылаһан биэрэр этибит диир. Оттон сиэттэрэн сиэнэ кинигэлэри сөбүлээн ааҕар буолбут. Бэл, ийэтэ эбиэккэ биэрбит харчытын мунньан сыаналаах омук кинигэлэрин атыылаһар үһү. Сахалыы кинигэни тоҕо ылбаккыный диэтэххэ, тылыгар ыарырҕатабын уонна интэриэһиргиир тиэмэм суох диир эбит. Аныгы оҕолор таптал, улахан дьону кытта сыһыан, ыччаттар кыһалҕаларын туһунан ааҕыахтарын баҕараллар.
Гаврил Андросов:
– Иитэр-үөрэтэр хайысхалаах оҕо литературата наада буолла быһыылаах. Холобур, Маршак айымньыларын курдук классическай айымньыларга наадыйыы күүһүрдэ.
Саргылана Ноева:
– Мин санаабар урукку ньымалары туттуохха баар эбит. Холобур, диафильм, открыткалар бааллара, кинилэр классическай айымньы ис хоһоонун кэпсиир, көрдөрөр наһаа үчүгэй иллюстрациялаахтар этэ. «Бичиктэргэ» туһаайан эттэххэ, ити курдук саха классиктарын айымньыларын – Суорун Омоллоон “Аанчыгын”, Эрилик Эристиин “Хачыгырын” кыра, чараас кинигэ гынан таһаарыахха сөп буоллаҕа дии.
Билиҥҥи оҕолор комикс кинигэлэри, киинэлэри, мультиктары наһаа сүбүлүүр буоллулар. Онон биһиги даҕаны, итиннэ холонон көрүөхпүтүн сөп буоллаҕа. Онно тирэҕирэн 6-7 саастаах оҕо болҕомтотун тардарга диэн электроннай сыһыарыы курдук тарҕанара буоллар эмиэ үчүгэй буолуо этэ. Холобур, мин Анна Ахматова хоһооннорун интернет босхо сыһыарыыларыттан булабын, оттон саха бэйиэттэрин хоһооннорун суох. Арай “Улуу Кудаҥса” нууччалыы тылбааһа эрэ баар. Дьиҥэ, саха бэйиэттэрин хоһоонноро эмиэ итиннэ киириэхтэрин сөп этэ буоллаҕа дии.
Биллэн турар, билиҥҥи кэмҥэ харчынан бириэмийэ наада. Нуучча литературатыгар биэс уонтан тахса араас бириэмийэлэр бааллар. Ити суруйар киһини көҕүлүүр. Саха литературатыгар улахан харчынан бириэмийэлэр бааллара буоллар бэрт буолуо этэ. Ол 70 тыһыынча диэн кыра. Билигин ким баҕарар сүүс тыһыынчаны кредит ылан кинигэ бэчээттэтэр буолла. Онон арааһынай суруйааччылар наһаа элбээтилэр.
Александра Попова–Долгура, суруйааччы, «Айыы кыһата» оскуола саха тылыгар уонна литературатыгар учуутала:
– Оҕо литературата норуот кэскилин кытта быһаччы ситимнээх. Дьиэ иһиттэн саҕалаан, биирдиилээн дьоҥҥо тиийэ хамсаннахпытына эрэ сатанар. Мин учуутал быһыытынан эттэхпинэ, бэчээттэнэр матырыйаал барыта оҕоҕо тиийиэхтээх. Биһиги билигин төрөппүттэри «Бичик» маҕаһыыныгар саҥа кинигэ тахсыбыт, ону хайаан да оҕоҕутугар атыылаһыҥ диэн сүбэлиибит. Оскуола библиотеката саҥа тахсыбыт уон уус-уран эрэ кинигэни ылыан сөп. Онтон биһиги оскуолабытыгар 600 оҕо үөрэнэр. Аны оҕолор үчүгэй кинигэни ылан баран төнүннэрбэттэр. Ол курдук Николай Якутскай «Төлкөтө», Далан «Дьикти сааһа» сүтэн хаалбыттара. Биһиги оскуолабыт хомойуох иһин, анал библиотеката суох.
Үгүс оскуолаларга оҕо кинигэни библиотекаҕа киирэн талан ылбат. Тоҕо диэтэххэ, библиотека хоһо кыараҕас, кинигэ үксэ хранилищеҕа хараллан сытар. Онон оҕоҕо уус-уран литература быһаччы тиийбэт. Ол иһин оскуолабытыгар библиотека баар буоларын туруорса сылдьабын. Хас биирдии киһи ис сүрэҕиттэн үлэлээтэҕинэ эрэ үчүгэй өттүгэр хамсааһын барыан сөп дии саныыбын.
Сахалыы оҕо литературатыгар анаммыт үлэ суох. Ити чааһынан утумнаахтык дьарыктаныахха наада.
Аны биир улахан кыһалҕабыт диэн тылбаас уонна хат бэчээттээһин буолар. Дьиҥэ, наадалаах айымньылар бааллар эрээри, хаттаан бэчээттэммэккэ тураллар. Холобур, Иван Сысолятин «Сарсыардата», Гаврил Колесов «Кэскилэ». Саатар орто саастаах оҕолорго аналлааҕы таһаараргыт эбитэ буоллар. Тылбаас да буоллун ээ.
Татьяна Жиркова:
– Мин «Бичиктэргэ» куруук этэбин ээ. Сэбиэскэй кэмҥэ тахсыбыт үчүгэй оҕо кинигэлэрин “Оҕо литературата” диэн ааттаан хаттаан бэчээттээтэргит диэн.
Альбина Борисова:
– Урут биһиги «Чуораанчыкка» кинигэ оҥорон таһаарар этибит.
Данил Макеев:
– «Хотугу сулус» сурунаалга «Оҕолорбут барахсаттарга» диэн рубрика баар этэ. Ону сөргүтэ сатыыбыт да айымньы киириитэ мөлтөх.
Владислав Доллонов, «Полярная звезда» сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ:
– Мин эмиэ ити рубриканы сөргүтүөхпүн баҕарбытым. Оҕолор олохсуйан хаалбыт айымньыларга иитиллэн улаатан тахсаллара үчүгэй. Онон итинник айымньылар хас ыал аайы баар буолуохтаахтар. Ону таһынан омуктар бастыҥ классик оҕо суруйааччыларын айымньыларын сахалыы тылбааһа эмиэ наада. Дьиҥэ оҕо кинигэтэ бэчээттэммэт буолбатах. Үгүс төрөппүттэр бэлэмҥэ эрэ үөрэнэн хаалан, оҕолоругар атыылаһан биэриэхтэрин баҕарбаттар.
Александра Попова–Долгура:
– Дьиҥэ, оҕо кинигэни аахпат буолбатах. Ааҕарыгар көмөлөһүөххэ наада. Күргүөмүнэн ааҕыы ньымата баар. Холобур, биир айымньыны биэрэн аахтарабыт уонна дьиэҕэ истиҥ ааҕыыны көҕүлүүбүт. Мин хас киэһээ аайы оҕолорун кытта кинигэ ааҕар ыаллары билэбин. Итилэри таба туһаныахха диэн ыҥырабын.
Оҕо кутун-сүрүн, кини хайдах кинигэни ааҕыан баҕарарын билэргэ учуутал туруулаһан үлэлиэн наада. Ол туһугар биһиги Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романыгар баар Даарыйа эмээхсинин курдук буолуохпутун наада. Биир оннук эмээхсин биһигини остуоруйа кэпсииргэ үөрэтэ сылдьар. Мин санаабар оҕо остуоруйаны сатаан кэпсии үөрэннэҕинэ тылын баайа сайдан, кинигэни да ааҕар буолуо этэ. Өссө телевидениеҕэ, интернеккэ, ютубка, хаһыакка, сурунаалга остуоруйаны кэпсээһини көҕүлүөххэ баара.
Раиса Винокурова–Сэндиэлэ, оҕо айымньыларын тылбаасчыта, суруйааччы:
– Оҕону төрүөҕүттэн, ийэ тылыгар дьарыктыахха наада диэн өйдөбүллээхпин. Ол иһин «Күлүмчээн» диэн энциклопедия бэлэмнээммин таһаараары сылдьабын.
Биһиэхэ үөһэттэн өйөбүл, сокуон наада эбит. Ил Түмэн, Дьиэ кэргэн, оҕо саас, ыччат кэмитиэтэ оҕолорго аналлаах кинигэлэри таһаарар туох да сокуону оҥорбокко олороллор. Тиийэн ыйыталастахха учебник эрэ таһаарабыт дэһэллэр. Үөрэх министиэристибэтэ биһигини өйүүр кыаҕа да суох. Мин кинигэ бэчээттэтэрбэр хантан да өйөбүл ылар кыаҕым суох.
Оҕо кинигэтин үбүлээһини быһаарарга бары ылсыахпытын наада, оччоҕо эрэ кыайыахпыт. Аны оҕо суруйааччыларын айымньыларын ырытар кириитиктэр, научнай үлэһиттэр суохтар. Бу кэпсэтии түмүгүнэн бырабыыталыстыбаҕа сурук суруйуохха, сокуон тахсарыгар олук ууруохха уонна библиотекалары кытта үлэлэһиэххэ.
Василина Попова, суруналыыс, ХИФУ литературатыгар магистрана:
– Маннык кэпсэтиилэр олус туһалаахтар дии саныыбын. Мин түөрт уонна уон биэс саастаах оҕолордоохпун. Кыра уолум эрдэ уһуктар, онон күн аайы кинигэ ааҕабын. Билигин наһаа үчүгэй кинигэлэр бааллар.
Ол эрээри мин кыра сылдьан хаһыаттан кырыйан, бэйэм тигэн кинигэ оҥорорбун сөбүлүүрүм, кинигэ ойуутугар наадыйбат буоларым. Ийэм кинигэ ааҕан биэрэрэ. Кини намыын куолаһын билиҥҥэ диэри өйдүүбүн. Аркадий Гайдар “Чук и Гек” кинигэтин ийэбитигэр хос-хос аахтаран истэрбит. Онон оҕону кинигэ ааҕыытыгар уһуйуу төрөппүттэн бэйэтиттэн тутулуктаах дии саныыбын. Аҥардастыы учууталларга эрэ сэлээннээһин сыыһа, кинилэр онно далаһа эрэ курдук буолуохтарын сөбө буолуо.
Анна Варламова—Айысхаана, «Чолбон» сурунаал эппиэттиир сэкирэтээрэ:
– Оҕо туһунан буолла да – оҕо литературата, оҕо уруһуйдаах буолла да – оҕоҕо аналлаах» диэн көрүү баарын ылымматын Альбина Андриановна сөпкө этэр. Итини тус бэйэм айар үлэбэр чугаһата иһиттим. Оҕоҕо да, улахан дьоҥҥо да тэҥинэн ааҕыллар айымньы үгүс. Холобур, «Сүлүһүннээх иннэ» сэһэни, «Үргүөрдээх кэм үнүгэстэрэ» романы сүрүн геройдара оҕолор буолан оҕо литературатын ирээтигэр эрэ киллэрэн сылдьар курдуктар.
«Сүлүһүннээх иннэ» сэһэни ис дьиҥэ, төрөппүттэр, учууталлар аахталлар, кинилэр нөҥүө сэрэтэр үлэ бардар диэн соругу туруорунан суруйбутум.
Пединститукка ыарахан иитиилээх оҕолору кытта үлэлэһиигэ хайысхалаах социальнай педагог идэтин ылан, онтон сиэттэрэн суут архыыбыттан матырыйаалы көҥүллэтэн ити сэһэҥҥэ ылсыбытым. Токсикомания дьайыытыттан тахсыбыт быһылааны өссө ыар дьаллык ааҥныан сөбүн туорай түһээри, куһаҕан дьаллык хардыыта киэҥ, көрүөх бэтэрээ өттүнэ үлтү сөрүө, ол кэннэ хойутаан баран хобо чуорааны хоҥкуната сылдьыахпыт диэн быраап кэрдиитин үлэһитин сүбэтинэн кэми урутаан, наркомания тиэмэтигэр уларытыллыбыта. Көрсүһүүлэргэ улахан кылаас оҕолоро араас проблемалары иһиттэн таһааран ырытыыларын биһириибин, учууталлар да сэрэтэр үлэни балай эмэ ыыппахтыыллар.
«Үргүөрдээх кэм үнүгэстэрэ» ромаҥҥа тыа сирин уһук нэһилиэгин 12 оҕолоох кылааһын кэлэктиибин олоҕун 1987–2010 сылларга диэри хабан сэһэргээбитим. Үөрэнээччи, учуутал, төрөппүт, нэһилиэк олоҕо диэн түөрт утаҕы тэҥҥэ өрөн суруйбутум. Киһи хаппахтаан олорон ааҕара биир эмэ сирэйгэ баар.
Роман кылаас 12 оҕотуттан аҥара үөрэх, идэ ылан, Тиргэлээхтэригэр төннүүлэринэн, дойдуларын олоҕун сэргэхситиигэ, сайыннарыыга кэскиллээх санааны ылыныыларынан түмүктэнэр. Үөрэрим диэн быһа тардыыта учуобунньукка киирбититтэн.
Бу манан тугу этээри гынабыный? Улаатан эрэр оҕолор тустарынан суруйуу олус уустугун өйдөтөөрү. 14-17 саастаахтар тугу интэриэһиргииллэрин, туохха ордук көхтөрө уһуктарын, туохтан мунчааралларын, төрөппүттэрин, доҕотторун кытта сыһыаннарын иҥэн-хаһан билии эрэйиллэрин этээри. Оҕо психологиятын үчүгэйдик билии ирдэнэр.
Улааппыт оҕолор тустарынан суруйар дьон сааһырдыбыт. Аныгы информационнай технологиянан сэбилэммит олох тэтимин кытта ааспыт үйэ ортотугар төрөөбүт дьон тэҥҥэ хардыылаһарбыт улам кыаллыбат буолан иһэр. Көлүөнэ көлүөнэттэн арда атан, тэйэн истэҕэ.
Бу төгүрүк остуолга кэпсэтии салгыҥҥа ыйаммакка, дьыаланан салҕаннар диэн баҕалаахпын. «Чолбон» сурунаал «Литература эйгэтэ» диэн төгүрүк остуолугар оҕоҕо анаан суруйааччылары икки бөлөҕүнэн, биирэ оскуолаҕа киириэн иннинээҕи уонна кыра кылаас үөрэнээччилэрин кытта үлэлэһэр анал идэлээхтэри ыҥыран көрүһүннэриэххэ. Оттон иккис бөлөххө, улааппыт оҕолору кытта күннэтэ алтыһар иитэр үлэни тэрийээччилэри, социальнай педагогтары, психологтары обургу оҕолорго суруйар суруйааччылар атах тэпсэн олорон сэһэргэһиилэрин, санаа үллэстиһиилэрин тэрийиэххэ. Онуоха хото, эдэр суруйааччылары тардыахха.
Бүгүҥҥү кэпсэтиигэ Гаврил Гаврильевич этиитэ сөптөөх. Айар киһи сыратыгар эппиэттиир төлөбүрү көрөн, социальнай сакааһы биирдиилээн суруйааччыга сүктэрэр ордук буолуо этэ диэни. Ити манна иһиллэн ааста дии, сорох куонкуруска үчүгэй айымньылар киирбэттэр диэн. Оттон төлөбүрдээх социальнай сакааска суруйааччы санаатын күүскэ ууран үлэлээтэҕинэ, бука үтүө түмүк тахсыа этэ дии саныыбын.