САХАЛАР ЧУРАПЧЫТААҔЫ БЫРАБЫЫТАЛЫСТЫБАЛАРЫН ДЬЫЛҔАТА

Гаврил Андросов

Саха сиригэр судаарыстыбаннас сайдыы­­тын историятыгар ураты түһүмэҕинэн 1922- 1923 сылларга үлэ­лээ­бит Быстах кэмнээх Саха уобалаһын норуо­­тун управлениета (Вре­мен­ное Якутское об­ласт­ное народное управ­ле­ние – ВЯОНУ) буолар. Бу сэ­биэскэй былаа­һы утары өрө турбут саха үөрэх­тээхтэрэ олох­тоо­бут судаарыстыбаннай тэрил­лиилэрэ, дьиҥи­нэн, Саха сиригэр тэрил­либит бастакы быра­быы­та­лыс­тыба буоларын былаас, общество уонна наука күн бүгүҥҥэ диэри ситэ өйдүү, ылына илик.
Саха сиринээҕи Гражданскай сэрии кэлин саха­­лар бастаанньалара диэн ааттаммыт түһү­мэ­ҕин күө­дьүйүүтэ, сүнньүнэн, икки түбэл­тэни кытта быһаччы ситимнээх.

Бастакытынан, 1921 сыллаахха атырдьах ыйын 21 күнүгэр Дьокуускай куораттан губвоен­ко­макка үлэлиир, күбүөрүнэ байыаннай ха­мы­­һаа­ра, урукку капитан Иван Федорович Тол­стоу­хов уонна губвоенкомат делопроизводитела, толо­ру георгиевскай кавалер, урукку кор­нет Ва­си­лий Алек­сеевич Коробейников баһылык­тардаах тоҕус урукку үрүҥ эписиэр Айаан­ныыр аартыгынан кү­рэ­эбиттэр. Итиэннэ балаҕан ыйын 10 күнүгэр Ньылхан сэлиэнньэтигэр (би­лиҥ­­­ҥи Ха­баровскай кыраай нэһилиэнньэ­лээх пуу­на) тии­­йэн, урукку эписиэрдэри, атыыһыттары, саха үөрэхтээхтэрин тү­мэн мунньахтаабыттар. Ол кэн­нэ «Маайатааҕы сэбиэскэйи утары этэ­рээт» тэринэн байыаннай салайааччынан Ко­ро­­бей­­никовы, гражданскай салайааччынан Са­ха уоба­­лаһыгар сыылкаҕа кэлбит эсер, Саха уоба­лаһыттан Сибиирдээҕи дума депутата буо­ла сылдьыбыт Петр Алексан­дро­вич Куликов­ска­йы, кини солбуйааччытынан саха атыыһыта Г.В. Ни­кифоров–Манньыаттаах Уолун аймаҕа Дмит­­рий Тимофеевич Борисовы талбыттар.

Бу түбэл­тэни и.н.к. В.И. Пестерев сэбиэскэй бы­лааһы утары өрө туруу (мятеж) быһыытынан сыаналыыр.Иккиһинэн, ити сыл сэтинньи 11 күнүгэр Таатта улууһун Уус Амма нэһилиэгиттэн учуу­тал Петр Иванович Оросин–Хайыкы уонна Охот­скайдыыр телеграф ли­ния­тын поч­татын на­чальнига Павел Афа­на­сьевич Николаев–Буос­сап Уолун са­лал­таларынан 27-28 киһи Уус Маа­йаҕа кэлбит Коробейниковтаахха кү­рүүл­лэр. Дьэ бу иккис бөлөххө киирэр саха үөрэхтээхтэ­рэ үрүҥ эписиэрдэ­рин кытта холбоһуулара кэлин исто­риктар «Сахалар бастаанньалара (Якут­­ское повстанчество)» диэн ааттам­мыт сэбиэскэй былааһы утары сэбилэ­нии­лээх хамсааһыны уон­на ВЯОНУ диэн судаарыстыбаннай тэрил­лиини үөс­кэппитэ.

Уус Маайатааҕы өрө туруу, сахалар бас­таан­ньалара уонна ол түмү­гэр үөскээбит ВЯОНУ кимнээх эрэ тус амби­цияларыгар олоҕуран үөскээ­бэтэх­тэ­рин, кэм-кэрдии күһэйиитэ, тыын тыыҥ­ҥа харбаһыы көстүүтэ буо­лалларын оччотооҕу Россия уонна Саха сирин историялара ырылхайдык кэ­рэ­һилииллэр. Ол курдук, Россияҕа буол­бут Олунньутааҕы уонна Өктөөп өрөбөлүүссүйэлэрин кэнниттэн об­щество кы­һыл, үрүҥ уонна да атын бэ­йэ-бэйэлэрин кытта эйэлэспэт күүстэргэ хайдыһан, Гражданскай сэрии кутаата күүдэпчилэнэ умайбыта. Бу дьал­хаан 1921 сыллаахха киин Россияҕа саҥа аҕы­рымныы быһыытыйан эрэрэ. Түгэх сытар Саха сирэ бу долгуҥҥа улаханнык оҕустара илигэ эрээри, соҕурууттан кэлбит Губбюро сэки­рэтээрэ Лебедев, чека салайааччыта Агеев, рев­трибу­нал бэрэссэдээтэлэ Козлов диэн үс киһи баартыйа ыытар поли­тикатын олохтоох туругу аахсыбакка халы-маар­гытык киллэриилэрэ норуот саҥа былааска утарсыытыгар тиэрдибитэ. Сэбиэскэй бы­лааска утарсыы сүрүн тосхоллорунан саха интел­ли­ген­циятын сойуолаһыы; сэниэ олохтоох дьон­тон баайдарын-дуолларын тутан ылыы; урукку былаас үлэһиттэрин уонна эпи­сиэрдэри эккирэтиһии, Саха сиригэр сайдан испит бэйэ­ни салайыныыны күөмчүлээһин; олохтоох нэһилиэнньэни аахсыбакка туран араас түһээ­нинэн, үлэнэн күһэйии буолбуттара. Хо­ло­бура, урукку үрүҥ эписиэрдэр регистрацияттан уонна ол түмүгэр буолуохтаах репрессияттан дьулайан күрээбиттэр. Онтон саха үөрэхтээхтэрин хара хааннара Олунньутаа­ҕы саагыбары тэрийиигэ күтүрээн садаҕалааһынтан уонна бэйэни сала­йыныыны үрэйииттэн оргуйбут. 1921 сыл олунньутугар буолбут Чурапчытааҕы уон улуус дьа­даҥыларын конференцията баай уонна дьадаҥы диэн араарарга быһаарыыта, Бодойбо бириискэлэригэр дьону мобилизация уонна эти, арыыны, бурдугу продразверстка диэнинэн тутан ылыы сахалар отуордарын алдьаппыт.

«1. Верховная власть в области должна принадлежать всему народу.

2. Народная власть в Якутской области должна бороться с большевиками за восста­нов­ле­ние Родины в контакте с другими анти­боль­шевистскими Областными правитель­ствами.

3. До изгнания большевиков из Якут­ской области Якутское Областное народ­ное управление должно в самом непродол­жи­тельном времени созвать народное соб­рание, на основе всеобщего избирательного права, без участия коммунистов большевиков и их приспешников для выработки Конституции Областного самоуправления.

4. Население Якутской области в целях скорейшего и вернейшего изгнания большеви­ков из Якутской области должно сплотиться вокруг своей Областной власти, стоящей на принципе беспартийности.

5. Большевиков (коммунистов) рассматри­вать как государственных преступников, на­силь­­­ственно захвативших верховную власть Рос­сийского государства.

6. Не допускать насильственного захвата влас­ти одной какой-либо политической пар­тией, восстановить неприкосновенность лич­ности, иму­щества и обеспечить все граж­данские свободы».

Бу тускул саха бастаанньыстара Олунньу­тааҕы өрөбөлүүссүйэ уонна 1917-1919 сыл­лар­га саха үөрэхтээхтэрин түмпүт «Саха фе­де­ра­лис­тарын үлэһит сойуустара» партия идея­ларыгар ти­рэҕирбиттэрин бигэргэтэр. Итиэн­нэ, төһө да сэбиэскэй былаас өттүттэн, тастан да араас мө­рөйдөөһүн баарын үрдү­нэн, сепаратизм, ому­гумсуйуу тыына суоҕа хамсааһын баһылык­тара уһун-киэҥ санаа­лаах­тарын кэрэһилиир.

ВЯОНУ бэрэссэдээтэлинэн губревком чи­лиэ­­­нинэн олорон күрээбит, Саха АССР тэрил­лии­­ти­гэр үлэлэһэн испит Георгий Семено­вич Ефи­мов, бэрэссэдээтэли солбуйааччынан өрө­бөлүүс­сүйэ иннинээҕи саха үөрэнэр ычча­тын түмсүүтүн көхтөөх кыттыылааҕа, земствоҕа үлэлээбит Афана­сий Иннокентьевич Говоров–Ленскэй, чи­лиэн­­нэ­ринэн учуутал Михаил Дмитриевич Аза­ров, Дьокуускай уезд земскэй мунньаҕын бэ­рэ­с­сэдээтэлинэн талылла сылдьыбыт учуу­тал Матвей Матвеевич Сивцев–Маппыайа­быс, кор­нет Василий Коробейников, чилиэҥҥэ кан­ди­даттарынан кэлин литератор буолбут Петр Оро­син–Хайыкы, Охотскай үрүҥнэрин баһы­лы­га Алексей Семенович Сентяпов, сэкирэтээри­нэн аҕыйах сылынан Саха АССР совнаркомун сэки­рэтээринэн анаммыт Михаил Петрович Слепцов–Отоороп талыллыбыттар. Маны сэргэ, информациялыыр отдел начальнига Андрей Андреевич Новгородов уонна хааччыйыы отде­лын начальнига Иван Семенович Турантаев–Аадырыс Суруксут үлэлээбиттэрэ ахтыллар.

Бас­таанньыстар Норуот армията диэн ааттанар ба­йыаннай холбоһуктарын командующайы­нан съезд корнет Коробейниковы бигэргэппит. Кини көмө­лөһөөччүтүнэн Дьокуускайтан күрээ­бит эпи­сиэрдэртэн биирдэстэрэ прапорщик Иван Иванович Шипков, ыстаап начальнигы­нан гвардия капи­­тана Николай Владимирович Занфиров (Зем­фиров) анаммыттар. Норуот армиятын улахан бөлөх­төрүн уонна этэрээт­тэрин, аҕы­йах саха үөрэхтээҕин аахсыбатахха, сүнньүнэн, Коробейников­тыын Дьокуускайтан күрээбит, Алдаҥҥа гидрология экспедицияты­гар үлэ­лии сылдьан кинилэргэ холбоспут уонна Охот­скайтан көмөҕө кэлбит үрүҥ эписиэр­дэр хамаандалаабыттар. Ол эрээри, ыстаап начальнигынан эбэтэр үлэһитинэн, информа­торынан, силиэстийэлиир хамыыһыйа чи­лиэ­­нинэн хайаан да саха үөрэхтээхтэрэ киллэ­рил­­лэллэр эбит. Кинилэр норуот управлениетын политикатын тиэрдээччи буолалларын сэргэ, эписиэрдэр өттүлэриттэн тахсар үрүҥ террору утары турууласпыттар.

ВЯОНУ Дьокуускай уокурук иһигэр улуус уонна нэһилиэк таһымнаах салалтаны, нолуогу хомуйуу, мобилизацияны тэрийии тиһигин, суут­тары олохтообут. Кини ылсар-бэрсэр, үлэ­ни-хамнаһы тэрийэр баайынан-үбүнэн, ба­йыан­най түһээни (эт, арыы, көлө) аахпатахха, Лаамы кы­тылынааҕы портарга, Ньылхаҥҥа, Өй­мөкөөҥҥө түмүллүбүт, сүнньүнэн, «Холбос» кооператив­тар сойуустарыттан ылыллыбыт таһаҕас (бур­дук, чэй, табах, таҥас) уонна Дьаа­ҥы, Халыма уокуруктарыгар, Өймөкөөҥҥө түмүл­лүбүт күндү түүлээх уонна сэлии муоһа буолбуттар.

Саха сирин сэбиэскэй былааһы утарааччыла­ра – саха бастаанньыстара да, Охотскай үрүҥ­нэрэ да биир ситимнээхтэрэ. Ол курдук, атыы­һыт Петр Трофимович Павлов баһылыктаах Бү­лүү уокуругун бастаанньыстара, ини-бии Се­мен уонна Павел Трофимович Новгородовтар са­ла­йар Дьааҥы уокуругун үрүҥнэрин сорҕото ВЯОНУ-ну үрдүкү салалта быһыытынан ылы­­нан өйөөбүттэр. Оттон есаул (сороҕор полковник диил­лэр) Валериан Иванович Бочкарев (Озе­­ров), эсер Сентяпов, Өлүөхүмэттэн төрүттээх кап­итан Иван Николаевич Яны­­гин баһылыктаах Дьаа­ҥы сорҕотун, Халыма уон­на Охотскай уокурукта­рын үрүҥнэрэ күөнтэстэл­лэр да сибээһи туталлар эбит.

Ону таһынан, Приморье үрүҥнэрин – бастаан ини-бии Меркуловтар баһылыктаах Быстах кэмнээх Приамурскай бырабыыталыстыбаны, онтон М.К. Дитерихс генерал салайааччылаах Приамурскай земскэй кыраайы кытары сы­һыан олохтуурга дьулуспуттар. Холобура, 1921 сыл бүтүүтэ Маайатааҕы сэбиэскэйи утары этэрээттэн Куликовскай, 1922 сыл сааһы­гар ВЯОНУ бэрэстэбиитэлинэн Манньыаттаах Уолун итэҕэллээх киһитэ Семен Петрович Попов Владивостокка ыытыллыбыттар. Муус устар 6 күнүгэр Охотскайга баар дьоппуоннар араадьыйаларынан ВЯОНУ чилиэннэрэ Ефи­мов, Яковлев, Слепцов, Говоров, Рязанскай, Ксе­нофонтов ааттарыттан «аан дойду бары улуу державаларыгар» бассабыыктары утары охсуһууга саха норуотугар көмөлөһөргө ыҥыр­быт­тарын туһунан и.н.д. В.А. Демидов «Ок­тябрь и национальный вопрос в Сибири 1917-1923 гг.» диэн монографиятыгар суруйбут.

Ыам ыйын 4-10 күннэригэр Чурапчы сэ­лиэн­ньэтигэр ВЯОНУ суһал ыҥырыылаах съе­һи ыып­пыт. Саҥардыллыбыт састаапка бэрэс­сэдээтэ­линэн Ефимов хаалбыт, бэрэссэдээтэли солбуйааччы­нан Иван Федорович Афанасьев, чилиэннэринэн Говоров–Ленскэй, Азаров, Коро­бей­ни­ков, губ­ревкомҥа Саха күбүөрүнэтин чин­чийэр под­от­дел сэбиэдиссэйинэн үлэлии оло­рон репрессияттан куоппут Константин Васи­лье­вич Ксенофонтов, атыыһыт Иван Тимофеевич Пав­лов–Күтүөт Павлов, чилиэҥҥэ кан­ди­дат­та­рынан урукку Амма кулубата Афанасий Петрович Рязанскай, учуутал Василий Иванович Софронов, сэкирэтээринэн учуутал Василий Афанасьевич Слепцов талыллыбыттар. ВЯОНУ чилиэнэ Сивцев Охотскай муора кытылыгар Саха уобалаһын байыаннай уонна гражданскай дьыалаларыгар оһуобай боломуо­чунайа буо­лан командировкаламмыт. Онтон сэкирэтээр Слеп­цов–Отоороп Быстах кэмнээх уобаластааҕы силиэстийэлиир хамыыһыйа бэ­рэс­сэдээтэлинэн анаммыт.

Бэс ыйын 21 күнүнээҕи Никольскайдааҕы кыргыһыы кэнниттэн Саха сиригэр саҥа кэлбит 5-с армия 226-с Петроградтааҕы полкатын холбоһуктарыттан уонна олохтоох кыһыллартан таҥыллыбыт бөлөх Нам улууһугар түмсүбүт бастаанньыстар күүстэрин үрэйбит. Бэс ыйын 29 күнүгэр, Саха АССР сэбилэниилээх күүстэ­рин командующайа Карл Карлович Байкалов бирикээһинэн, Петроградтааҕы полк 3-с бата­льонун хамандыыра В. Ракитянскай 288 байыас­таах, алта бүлүмүөттээх этэрээтэ Дүпсүн улуу­һун бастаанньыстартан ыраастаан баран, Мүрү алааһынан Чурапчыны ылар сорудахтаах айаҥ­ҥа турбут. Ракитянскай этэрээтэ от ыйын 5 күнүгэр күнүс, утарылаһыыны көрсүбэккэ эрэ, түөрт ый устата Саха сирин бастаанньыстарын киинэ буолбут Чурапчы сэлиэнньэтигэр киир­бит. ВЯОНУ эрдэ Оросин–Хайыкы 200-чэкэ киһи­лээх этэрээтигэр харабыллатан Чөркөөххө көспүт, онтон Норуот армиятын ыстааба 350-чэкэ сэрииһиттээх «Коробейников гвардията» диэн сүрэхтэммит чулуу этэрээтигэр арыаллатан Аммаҕа чугуйбут этилэр. Бастаанньыстар быра­быыталыстыбалара Чөркөөхтөн Өймөкөөнүнэн Охотскайга айанныыр, онтон командующай Коробейников армиятын тобоҕун илдьэ Айаан пордугар түһэр. Кыһыллар эккирэтии тэрийэллэр да сиппэттэр.

Оччолорго Ефимов бэс ыйыгар ВЯОНУ оһуо­бай делегациятын салайан Айаан пордун нө­ҥүө Владивостокка айаннаабыт кэмэ эбит. Онон бэрэссэдээтэли Афанасьев солбуйан олор­­бут. Манна даҕатан эрдэлээн кэпсээтэх­хэ, Ефи­­мов салайааччылаах, Саха уобалаһын зем­­скэй быраабатын чилиэнинэн талылла сыл­дьыбыт «Холбос» үлэһитэ Петр Дмитриевич Яковлев уонна учуутал Василий Иннокентьевич Новгородов–Чинэкэ чилиэннэрдээх Оһуобай делегация балаҕан ыйыгар Приморьеҕа тиий­бит. Итиэннэ дьаалатынан олорбут Мер­ку­ловтар он­­нуларыгар былааска саҥа кэлбит генерал-лейтенант Михаил Константинович Дитерихси көрсүбүттэр. Ол түмүгэр балаҕан ыйын 17 кү­нүгэр Приамурскай земскэй кыраай правитела 41-с №-дээх ыйааҕынан ВЯОНУ официальнай­­дык билиммит.
Бу кэмҥэ Владивостокка тиийбит ВЯОНУ бэ­рэссэдээтэлэ Ефимов Саха сиригэр аттанаары тэринэр сотору Сибиирдээҕи доброволецтар дру­жи­налара диэн ааттаммыт байыаннай хол­боһук баһылыга генерал-лейтенант Анатолий Ни­ко­лаевич Пепеляевтыын көрсө сатаабыт да, Си­биир уобаластааҕы думатын осведомитель­най салаатын үлэһитин быһыытынан генералы кытта Саха сиригэр кэлсибит Герасим Павлович Грачев диэн киһи ахтарынан, ол Куликовскай «кыһам­ньытынан» сатамматах. Ол түмүгэр бу поход ВЯОНУ уонна өссө да саарбахтыы олорор олохтоохтор өйөбүллэрин ылбатах. Пепеляе­вы кытта кэпсэ­тии­ни эрдэ саха I гильдиялаах атыыһыта Гавриил Василье­вич Никифоров–Манньыаттаах Уола, Ньыл­ханнаа­ҕы мунньахтан боломуочуйалаах Кули­ковскай, ВЯОНУ бэрэстэ­биитэлэ Попов ыыппыттар.

ВЯОНУ Афанасьев салалтатынан ити сайын Охотскайга тиийэр. Кинилэри сэргэ, кыһыл террортан куоппут 600-чэкэ күрүөйэх саха Лаа­мы кытылыгар үктэммит. Манна эрдэ коман­дировкаламмыт оһуобай боломуо­чу­йа­лаах Сивцев уонна кэлин тиийбит ВЯОНУ чилиэнигэр кандидат Рязанскай, боломуочу­най Поликарп Иванович Слепцов–Ньоомньоон Уола Охотскай олохтоох былаастарын уонна күрүөйэхтэри аһынан-таҥаһынан хааччыйыы боппуруостарынан дьарыктаммыттар. Сибиир­дээҕи доброволецтар дружиналара кү­­һүн Айааҥҥа кэлбитигэр Пепеляевы ыҥы­­рыы­га сыһыаннаах бастаанньыстар быра­быы­та­лыс­тыбалара кыбытыкка түбэспит – ол кини­лэр этэ­рээти хааччыйыыга иэрэҥ хам­са­ныыларыт­тан, уота-төлөнө суох дьаһаныы­ларыттан көстөр. Ол курдук, ВЯОНУ бастаах­тарыттан Пепеляевка Андрей Новгородов уонна Семен Попов эрэ быһаччы кыттыспыттар.

1922 сыл ахсынньытыгар Оросин–Хайыкы этэрээтин кытта ВЯОНУ чилиэнэ Гово­ров Өймөкөөнтөн кэлсэн Баайаҕаҕа олохсу­йан бэрэс­тэбиитэлистибэ тэриммит. Бу бэ­рэс­тэ­­­бии­­тэ­лис­тибэ, сүнньүнэн, сэриигэ орооспокко, кэтээн кө­рөөччү оруолун ылбыт. Ол оннугар Саха автономиялаах өрөспүүбүлүкэтин са­лал­татын кытта тупсуу туһунан кэпсэтии­лэр ыытыллаллар. Онуоха бастаан сэбиэскэй бы­лаас эппиэт­тээх үлэһитэ Роман Федорович Ку­ла­­ковскай, онтон саха омук духуобунай лиде­рэ, суруйааччы Анемподист Иванович Софронов кыттан мэк­тиэ буолаллар. Ол түмү­гэр Сибиирдээҕи доб­ро­волецтар дру­жи­налара Билиистээхтэн чугуйбутун, Амманы төттөрү былдьаппытын кэннэ, 1923 сыл муус устар ыйын саҥатыгар, Говоров уонна Оросин–Ха­йыкы бөлөхтөрө Уолбаҕа киирэн бэринэн амнистияламмыттар.

Ыам ыйын 18 күнүгэр Айааҥҥа куотан кэлбит Пепеляев дружинатын Лаамы кытылыттан ил­дьээри ВЯОНУ чилиэннэригэр 250 тыһыынча солкуобайы баар гыналларыгар сорудахтыыр. Ити кэмҥэ Охотскайга уонна Айааҥҥа 400-чэкэ кэриҥэ саха күрүөйэхтэрэ бастаанньыстар бырабыыталыстыбаларын тула түмсэн сыл­дьара. Биир ыйынан кыһыл хамандыыр Степан Сергеевич Вострецов анал экспедициялыыр этэрээтэ кэлэн барар-кэлэр кыахтара бохсуллу­бут Сибиирдээҕи доброволецтар дружиналарын улахан утарсыыта суох бэриннэрбит.

Ити сайын Гражданскай сэрии дьалхааныгар оҕустаран Лаамы кытылыгар тиксибит сахалар үгүстэрэ дойдуларыгар төннүбүттэрэ. Ол иһигэр ВЯОНУ бас-көс дьоно Афанасьев, Азаров, Ря­занскай, Слепцов–Ньоомньоон Уола уо.д.а. эмиэ бааллара. Холобура, Охотскайтан кэлбит биир оннук бөлөҕү кэлин тыл үөрэхтээҕэ, суруйаач­чы буолбут үрүҥ хамандыыр Г.В. Баишев–Алтан Сарын салайан аҕалбыт.

Арай оччолорго ВЯОНУ баайын-дуолун хо­м­уйааччы уонна харайааччы диэн ураты боло­муочуйаҕа уонна биир оччо эппиэтинэстээх дуоһунаска тиксибит Матвей Сивцев уонна кини дьиэ кэргэнэ ыар дьылҕаламмыт. Ол барыта Гражданскай сэрии ытылҕаныгар түбэ­һэн кэрээннэриттэн тахсыбыт, ымсыы кэмэл­дьилэммит үрүҥ эписиэрдэрэ Булуҥтан, Дьаа­ҥыттан, Халыматтан, Өймөкөөнтөн түмүл­лүбүт ВЯОНУ күндү түүлээҕэр иҥсэрбит­тэриттэн төрүөт­тэммитэ. Матвей Матвеевич тус олоҕун уон­на дьиэ кэргэнин сырдык тыынын толук ууран туран бар дьон барҕа баайын кистээбит сирин адьырҕаларга ыйан биэрбэтэх… Кэлин ол баай Уһук Илин кыһылларыгар тиксибитин Максим Кирович Аммосов Сэбиэскэй былаас үрдүкү салалтатын нөҥүө туруорсан төннөттөрбүтэ уонна ССРС Наукаларын академиятын Саха АССР оҥорон таһаарар күүстэрин чинчийэр экспедицияны үбүлээбитэ биллэр.

ВЯОНУ Саха сиринээҕи историята итинэн түмүктэнэр. Онтон 1922 сыл күһүөрү сайыныгар Владивостокка тиийбит Георгий Ефимов са­ла­йааччылаах, Василий Новгородов–Чинэкэ уонна Петр Яковлев чилиэннэрдээх оһуо­бай деле­гация устунан Япония кытылыгар үктэм­мит. Манна кинилэр биир эргиэн тэрилтэтэ бастаанньыстары саанан-саадаҕынан, сэрии сэ­би­нэн-сэбиргэлинэн хааччыйыах буолан ба­ран мэлийэн хаалбытын ирдэһиэхтээхтэрэ. Си­биир областниктарын лидерэ Сазоновы кытта көмө оҥорторорго кэпсэтии ыыппыттар, сэрии сэбинэн хааччыйыах буолан баран балыйсар дьоппуон фирматын кытта суут­таһа сатаабыттар. Ол эрээри, суукка төһө да кыай­даллар, түүлээх төлөбүрэ төннүбэтэх. 1923 сыл саҥатыгар «Си­биир бырабыыталыстыбатабын» дэнэр Сазонов тугу да гынар кыаҕа суоҕун итэ­ҕэйбиттэр, онон ити сыл муус устарыттан Ефимов Токиоҕа Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы утары охсуһууга көмө көрдөһө барарын-кэлэрин сыыйа тох­топпут. Иокогама куоракка ВЯОНУ-га үлэ­лээ­бит Константин Ксенофонтовы, бэс ыйыгар Харбин­тан кэлбит Манньыаттаах Уолун кытта ба­ры дьиэ куортамнаан бииргэ олорбут­тар. Ба­лаҕан ыйын 1 күнүгэр Японияҕа буолбут улахан сир хам­сааһынын кэнниттэн эмигрант саха­лар бары үрүө-тараа ыһыллыбыттар, ким Кытайга, ким Эмиэрикэҕэ тиийбиттэр… Онон ВЯОНУ Япо­нияҕа бэрэстэбиитэлистибэтэ сылга тиийбэт кэм үлэлээбит.

Бу ВЯОНУ историятын туһунан суруйууну, сүнньүнэн, СГУ профессора Г.Г. Макаров уонна ХИФУ доцена В.И. Пестерев үлэлэригэр тирэҕирэн суруйдум. Оччотооҕу мүччүргэннээх, тыҥааһыннаах сылларга саха интеллигенцията өй уонна күүс кыаҕынан бар дьонун көҥүлүн көмүскээбит подвига, уустук кэм моһоллорун тө­һө сатанарынан кыра толугунан толуйа сатаа­быт үтүө дьулуура кэнчээри ыччакка умнуллуо суохтаах. Итиэннэ, кинилэр туруулаһыылара уонна төрүттээбит бырабыыталыстыбалара саха омук судаарыстыбаннаһын историятыгар биир бэлиэ кэрдиис быһыытынан киириэхтээх.