Перейти к содержимому

2023 cыл алтынньы 5 күнүгэр Дьокуускай куо­рат дьондойор саалыгар, долгуйар киинигэр, кырдьаҕас библиотека историческай саалаты­гар баппат элбэх киһи мустубута. Уһун ньолбу­һах мааны остуолу тула доруобуйа харыстабы­лын араас сыллардааҕы улахан салайааччылара, билим, култуура, суут-сокуон, айар-суруйар эйгэ биллэр-көстөр үлэһиттэрэ, кинигэ кыһатын бас үлэһиттэрэ, ааттаах-суоллаах быраастар олорбуттара. Саҥа кинигэ сүрэхтэниитигэр санааларын үллэстээри, уһулуччулаах сүрэх бырааһын илэ бэйэтин тылын-өһүн тутан олорон истээри тоҕо анньан кэлбит саха дьоно барахсаттар олбоххо тииһиммэккэ, таһыттан эбии олоппос киллэрэн, сааһылаһан-саамылаһан оннуларын булбуттара. Бу үгүс түмсүүнү тэрийбит уораҕайга маннык көстүү, арай, биир эмэ норуот суру­йааччытын улахан айымньытын айхаллыырга буолла ини, буол­бата ини?.. Өрө көтөҕүллүүлээхтик сүрэхтэнэр дьолломмут, буруолуу сылдьар «Сүрэх хирург хараҕынан» кинигэ ааптара, Россия Фе­де­рациятын уон­на Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүө­лээх бырааһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах олохтооҕо Петр Иванович Захаров: «Тыый, ханна-ханна кэлэн ­хааллым? Дэлби толлор, долгуйар эбиппин. Элбэх киһиэхэ саҥара үөрү­йэҕэ суохпун ээ. Хайдах эрэ куотан хаалыахпын баҕардым», – диэн симиттэ быһыытыйа миэхэ, бу тэрээһиҥҥэ киниэхэ өйөбүл буолар соруктаах киһиэхэ, сибис гынан ааспыта…

Ити курдук, Петр Иванович Захаров, төһө да килбиэннээх үлэтинэн албан аатырдар, ­чиэскэ-бочуокка сырыттар, сахалыы сэмэйин сүтэрбэтэх дьиҥнээх сүрэх эмчитэ уонна сүрэх сэһэнньитэ. Оттон сүрэх эпэрээссийэтин космос куйаарыгар көтүүгэ тэҥниир эбит буоллахха, Петр Иванович – саха омукка бастакы космонавка холоонноох. Кини ити ураты ирдэбиллээх уустук идэтигэр үһүс үтүмэн үүммүт сылыгар бигэтик үктэм­митэ. Ол курдук, бастакы Президеммит Михаил ­Ефи­мович Николаев 1999 cыл ахсынньыгар эм­читтэр XIV сийиэстэригэр дорҕоонноохтук биллэрбит «Доруобуйа харыстабылын сайын­на­рыы кэнсиэпсийэтин» биир кытаанах соруга бэрт суһаллык олоххо киирэн, 2000 cыл­лаахха Медицина национальнай кии­нигэр сү­рэх-тымыр хирургиятын салаата тэ­рил­ли­битэ. Салайааччынан тымыр хирургиятын от­де­лениетын сэбиэдиссэйэ, медицина би­ли­мин кандидата, олоҕун орто омурҕаныгар, күөгэйэр күнүгэр сылдьар, сиппит-хоппут хирург Петр Иванович Захаров анаммыта. Кини бас­­тыҥ көмөлөһөөччүлэринэн кардиология отделе­ние­тын сэбиэдиссэйэ Татьяна Юрьевна Том­кая, кардиореанимация отделениетын бастакы сэ­биэдиссэйэ Николай Николаевич Эверстов, бэйэтин оннугар хаалларбыт үөрэнээччитэ, ты­мыр хирургиятын отделениетын сэбиэдиссэйэ Александра Корниловна Федосеева буолбут­тара. Бастакы эпэрээссийэлэри Россия доруо­бу­йа харыстабылын миниистирэ, академик Юрий Лео­нидович Шевченко кэлэн оҥорсубута. 2003 сыллаахха академик Лео Антонович Бо­керия кыттыылаах оҕо кардиохирургиятын үлэтэ саҕаламмыта. Кинилэри кытта биир ос­туол­га туран үлэлиир хайдахтаах курдук эппиэ­тинэстээҕин тустаах дьон эрэ билэн эрдэхтэрэ. Аҥаардас сүрэх хирургията Саха сиригэр бул­гуч­чу баар буо­луохтааҕын уонна сайдыахтааҕын ту­руулаһан ситиспит, оннуттан хамсаппыт Ми­хаил Ефимович Николаев ити эпэрээс­сийэлэргэ тэбис-тэҥҥэ сылдьыспыта элбэҕи этэр. Бастакы сүрэх хирура Петр Иванович Захаров 23 төгүрүк сыл устатыгар уу кырбас кыһыл оҕотуттан саҕалаан сүүһүгэр чугаһаабыт аарыма кырдьаҕаһыгар тиийэ төһөлөөх эпэрээссийэни оҥорбута буо­луой? Кини эрэллээх уолаттарыныын саха­лыы мындыр толкуйунан эпэрээссийэ бары ньы­маларын олус түргэнник уонна ылбаҕайдык баһылаан, үгүс ыарахаттары эрдээхтик уйан, Саха сиригэр сүрэх хирургиятын бигэтик ата­ҕар туруорбута, үс көлүөнэ сүрэх хирурдарын иитэн-үөрэтэн таһаарбыта. 2018 cыллаахха от ыйын 6 күнүгэр саха хирурдара аан дойдуга сүрэх хирургиятын муҥутуур чыпчаалынан би­линиллэр сүрэҕи көһөрүү эпэрээссийэтин оҥор­буттара – өрөгөйдөөх кыайыы! Бу чаҕыл­хай көрдөрүүлэрдээх үлэлэр аныгы Сүрэх-тымыр киинэ тутулларыгар мэктиэ, тирэх суолталааах буолбуттарын туһунан бары даҕаны истэ-билэ сырыттахпыт. Оттон Петр Захаров хайдах уһаарыллан, буһан-хатан, сүрэх хирура уонна кэнники сылларга өссө сүрэх сэһэнньитэ буолбутун туһунан бэйэтин олоҕун номоҕун нөҥүө эрэ тыктаран көрүөхпүтүн сөп. Кини ол туһунан ыһа-тоҕо кэпсэммэт, онон, уочарка су­руллар сураҕын истэн, уруккуттан-хойуккуттан быһа тардан үллэстибит үөлээннээхтэригэр, до­ҕотторугар муҥура суох махтал!

***

Петр Иванович Захаров кэрэ кэскиллээх Кэ­бээйи улууһугар Кэбээйи уонна Тыайа нэһи­лиэктэрин икки ардыгар, Хаптаһыннаах диэн түөлбэҕэ күн сирин көрбүтэ. Төрөөбүт сирэ докумуоҥҥа Тыайанан суруллар.

Кэбээйи улууһа – Сахабыт сирин хаба ор­тотугар, хас эмэ улууһу, өрүһү холбоон, киэҥ­ник-куоҥнук тайаан сытара уонна сүрэх курдук быһыылааҕа ураты суолталаах курдук. Бу дьик­ти кэрэ, баай-талым, модун айылҕалаах сиргэ тиийдэххэ, туох эрэ ураты күүс биллэр.

Петр Иванович оҕо сааһа Кэбээйи нэһилиэ­гэр, оччотооҕу оройуон киинигэр, Барасыылап аатынан холкуос олоҕор ааспыта. Быраас буолар бигэ санааны ылынарыгар күн күбэй ийэтэ, сүрэх ыарыһах буолан, орто дойду олоҕуттан эрдэ күрэммит аһыыта сабыдыаллаабыта. Ки­ни букатын кыра эрдэҕинэ, 1953 cыллаахха, Ар­баҥда диэн үчүгэйкээн айылҕалаах сиргэ баар кырдьаҕас балыыһаҕа хирург Борис Александрович Знаменскай, кини кэргэнэ сэл­лик бырааһа Евгения Петровна Знаменская, кэргэнии Войцеховскайдар – педиатр Эльмарк Сергеевич, акушер-гинеколог Валентина Григо­рьевна, Евгений Яковлевич Куликов уо.д.а. дьон-сэргэ таҥара кэриэтэ ылыммыт, эмчит ыраас идеала буолан уос номоҕор хаалбыт үгүс ахсааннаах уһулуччулаах быраастар үлэлээн ааспыттара. 1950–1960-с сылларга Кэбээйи нэһилиэгиттэн эдэр кыргыттар күргүөмүнэн үөрэнэн, орто анал үөрэхтээх биэлсэр, акушер, сиэстэрэ дипломун ылан эргиллэн кэлэн, үйэлэрин тухары төрөөбүт түөлбэлэригэр, бас­такы көлүөнэ эмчиттэр дуо дэтэн, эҥкилэ суох үлэлээбиттэрэ. 1970-с сылларга диэри, бу сүүнэ улахан, лип-лап тутуулаах дьиэ аҥаары­гар сэллик ыарыылаахтар, аҥаарыгар көннөрү ыары­һахтар сытан эмтэнэллэрэ. Петя, ийэтэ сотору-сотору эмкэ киирэринэн, Арбаҥда ба­лыы­һатын, эмчиттэрин, кинилэр үлэлэрин-хам­настарын чугастан көрө-билэ улааппыта. Кыр­дьык даҕаны, Арбаҥда барахсан – улуус эмтиир эйгэтин эргийэр киинэ, бары салааларын түөрэ­ҕэ түспүт, силиһэ үүммүт ытык сирэ – оҕо киһиэхэ умуллубат кыымы сахпыта.

Захаровтар дьиэ кэргэн алта оҕолоруттан биэһэ атахтарыгар турбуттара. Кинилэр, аҕалара Иван Григорьевич, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, хоһуун үлэһит, булчут, балыксыт буолан, хоргуйуу диэни билбэккэ улааппыттара. Петя, аҕатын кутурук маһа буолан, дьиэ ис-тас үлэтигэр, окко-маска, булка-аска, сиргэ-уокка сылдьарга мунна эриллэн улааппыта. Ол да иһин, күүс-уох өттүнэн бэйэтин саас­тыы­лаахтарыт­тан лаппа кыахтааҕа. Өссө ха­йы­һарынан, буоксанан, тустуунан утумнаах­тык дьа­рыктанара. Оскуола­ҕа олус үчүгэйдик үөрэммитэ, ордук суот-ахсаан өттүгэр ураты дьо­ҕур­дааҕа, олимпиадаларга кыттара. Өй-са­наа өттүнэн сайдарыгар, олоххо дьулуурдаах, ылыммыт дьыалаҕа бэриниилээх буоларыгар улахан эдьиийэ, француз тылын учуутала Ак­синия Ивановна иитиитэ сүрдээх элбэҕи биэр­битэ. Кини РФ уонна СӨ үтүөлээх учуу­тала, «Учууталлар учууталлара» үрдүк ааты сүкпүт, бырааттарыгар, балыстарыгар күн-күбэй ийэлэ­рин солбуйбут үтүөкэннээх киһи этэ.

Петя, орто оскуоланы бүтэрэн баран, оччо­тооҕу ыччат сиэринэн, сопхуоска үлэлээбитэ. Сэбиэскэй Аармыйаҕа Томскай уобалас хоту эҥээригэр «ракетные войска стратегического назначения на Севере» диэн кистэлэҥ чаас­ка отделение хамандыырынан сулууспалаан, түө­һүгэр «За воинскую доблесть» мэтээллээх эргиллибитэ. Итиэннэ, үгүс дьону соһутан, бас­тыҥ ахсаанньыт уоллара 1971 cыллаахха Том­скай куоракка медицина институтугар туттар­­сан киир­битэ. Маҥнайгы куу­руска сахалар иккиэ эрэ этилэр. Оскуоланы саҥа бүтэрбит 16-лаах эрэ кыысчааҥҥа, Наташа Петроваҕа (Наталья Ивановна Васильеваҕа), аҕа саастаах Петя Захаров дурда-хахха, убай курдуга. «Мин кинини үрдүк уҥуохтаах, ис киирбэх номоҕон дьүһүн­нээх, сүрдээх дьуос­пуруннаахтык тутта-хапта сылдьар, сип­пит-хоппут улахан киһи курдук көрө­рүм. Уопса­йынан даҕаны, Петя, кууруспут 300 ус­ту­дьуонун ор­тотугар бэлиэ киһи этэ. Бас­такы кууруска бары даҕаны анатомияны олус ыарырҕаппыппыт. Хас уҥуох бары үүтүн-хайаҕаһын, иһин-таһын, уҥатын-хаҥаһын са­халыы өйдөөн, нууччалыы, латыынныы ааттарын өйбүтүгэр тутаары киэһэ хара­ҥа­рыар диэри анатомкаҕа олорорбут. Кэ­лин эрдийэн, өссө уҥуохтарбытын үллэстэн, суум­кабытыгар уктан, уопсайбытыгар аҕалан үөрэтэр буолбуппут. Араас көрүдьүөс элбэх буолара. Петя үөрэммитин устата биирдэ даҕаны “кутуруктамматаҕа”, экзамены, заче­ту кэмигэр туттаран иһэрэ. Кини холку, көнө майгылааҕа, ол эрээри бигэ, кытаанах сүрүннээҕэ биллэр этэ.

Сахалар олус түмсүүлээх буоларбыт. Петя­лаах Айта ыал буолан туспа барбыттарын кэннэ кинилэргэ ыалдьыттыы тиийэрбит. Мин үөрэм­митим тухары Петя эрэллээх эркиним этэ. Ал­тыс куурустан иккиэн хи­рурдар бөлөхтөрүгэр үөрэммиппит. Кэлин дойдубутугар эргиллэн хирурдуур кэммитигэр даҕаны өйөһөр эти­бит. Күн бүгүҥҥэ диэри хаххалаах курдук са­нанабын», – диэн истиҥ­ник ахтар Наталья Ива­новна Васильева, СӨ социальнай көмүскэлин үтүөлээх үлэһитэ, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна, СӨ I кы­лаас­таах судаарыстыбаннай сүбэһитэ.

Томскайдааҕы мединституту 1963 cыллаахха Петр Иванович ийэтинэн чугас аймаҕа хирург Иван Афанасьевич Полятинскай үөрэнэн бү­тэрбитэ. Кини устудьуоннуур сылларыгар ха­йыһарга чөмпүйүөннээбит хаартыската инсти­тукка көстүүлээх сиргэ ыйанан турара. Иван Афанасьевич санавиация хирура буолан, Кэбээ­йигэ ыҥырыыга кэллэҕинэ, Захаровтарга чэйдээн ааһара. Сороҕор эпэрээссийэлээбит ыарыһа­ҕар бэйэтин хаанын куттаран, эдьиийиттэн хо­муруллар буолара. Петр Иванович, талааннаах хирург таайын аатын түһэн биэрбэккэ, ин­ститукка чаҕылхайдык үөрэммитэ. Үөрэҕин быыһыгар, харчылаһаары, сиэмэннээх, таас чох­тоох вагоннары сүөкээһиҥҥэ куруусчуттуура. Бу олус быыллаах, кирдээх үлэҕэ оробуочайдар сөбүлэспэттэрэ, ол иһин уопсайга олорор усту­дьуоннары ыҥыраллара. Ити күүстээх үлэ кэн­ниттэн хас да күнү быһа хараҕар, айаҕар, тыынар уорганнаргар иҥэн хаалбыт быыл дэлби аалан эрэйдиирэ. Өссө күннээх Кубаттан кэлбит сүүнэ улахан, 120 киилэлээх саахары сүгэр-көтөҕөр олус ыарахан, илистиилээх буолара. Ол саахар, аара айаҥҥа сиигирэн, тааһыран, ыйааһына өссө эбиллэр быһыылааҕа.

Петр Ивановичтыын тэҥҥэ Томскайга үөрэнэ кэлбит ыччаттар ортолоругар политехническай институт устудьуоннара Андрей Саввич Савви­нов (кэнники физика, математика наукаларын кандидата, философия наукатын доктора, про­фессор), Николай Макарович Парников (кэн­ники сахалартан бастакы Россия бочуоттаах энергетигэ, өр сылларга «Вилюйский ГЭС-3» ААО уонна «Сахаэнерго» генеральнай дириэк­тэрэ, Ил Түмэн депутата), Николай Инно­кен­тьевич Слеп­цов–Сылык, космофизик, био­энергетик, чараас эйгэни чинчийээччи уо.д.а. бааллара. Билигин «томичтар» диэн ааттанар дьон ол саҕаттан арахсыспат атас, истиҥ доҕор буолбуттара.

***

Петр Ивановичтан кэскиллээх хирург тах­сар чинчитэ эрдэттэн биллибитэ. Томскайга үөрэнэр устудьуоннар ортолоругар «Захаров диэн са­ха уола биллиилээх профессор­дар эпэ­рээс­сийэлииллэригэр ассистенныыр үһү» диэн сурах дуорайара. Оччотооҕу ус­ту­дьуон доҕот­торо оччоттон баччаҕа диэри кини­нэн киэн туттал­лар. Холобур, Бүлүүттэн «томич», Арассыыйа үтүөлээх радиһа, инженер радиотехник Дмит­рий Тарасович Иванов саха саарынна­рын – ме­дицина наукатын доктора Петр Захаров уонна философия наукатын док­тора Андрей Савви­нов урут бэлэхтээбит хаар­тыскаларын булан ыыппыт уонна маннык анаа­рыыны суруйбут: «…Икки хаартысканы холбуу тутан, ортотугар бу­ру­һуунаҕа (пружина) майгынныыр уруһуй эбэн, “композиция” тол­куйдаатым. Андрей Сав­вич Томскайдааҕы су­даарыстыбаннай уни­верситет учуонайдарын бөлөҕөр кыттан, “тимир өйө” (“память металлов” тиэрми­ни сахалыы тылбаастаата М.П. Алек­сеев–Дап­сы) сплавы аан дойдуга бастакынан ай­быт­тара. Кардиохирурдар, ол иһигэр Петр Захаров “тимир өйө” сплавынан оҥоһуллубут буруһуунаны (стент) сүрэх тымырын иһигэр олордон, элбэх дьон оло­ҕун быыһаабыттара. Саҥа матырыйаалынан оҥо­­һул­лубут буруһуунаҕа сылаас дьайыытын уларытан, боробулуоха кур­дук чиккэччи тар­­дан баран, киһи тымырын устун зонд кө­мөтүнэн киллэрэн, туһааннаах миэс­тэтигэр хаалларан, зонду төттөрү хос­тоотохто­руна, чиккэйбит боробулуоха тымыр иһинээҕи сылаас дьайыытынан урукку бэйэтин көрүҥүн ылан, төттөрү буруһуунаҕа кубулуйар.

Хаартысканан композицияны быһаарар буол­лахха маннык: А.С. Саввинов хаартыска­тын “тимир өйүн” айбыт учуонайдар бө­лөхтөрүн уобараһын курдук көрөбүн. Оттон П.И. Захаров хаартыскатын саҥа айыл­лыбыт технологияны олоххо киллэрбит кар­диохирурдар уобарас­та­рын курдук көрө­бүн. Бу технологияны айарга биһиги бэйэбит са­хабыт уолаттара кыт­ты­гастаахтарын элбэх киһи билбэтэ буолуо диэн дьон-сэргэ киэҥ араҥатыгар таһаарбыт киһи диэн баҕа санааттан суруйдум».

Дьэ кырдьык, эрэ диибит. Билигин Саха сиригэр итинник «буруһууна» сылга тыһыын­чанан ыарыһахха туруоруллан, үгүс дьон олоҕун уһатар, олус киэҥник туттулар ньыма буолла.

***

Бары билэр киһибит, сахаҕа эмиэ биир ураты суоллаах-иистээх Николай Иннокентьевич Слеп­цов–Сылык доҕорун эдэркээн саастарын кэрэ кэмнэрин сэргэхтик арыйда: «…Оччолорго саха устудьуоннара соччо элбэҕэ суох этибит. Арааһа 80-ча буолуохпут эбитэ буолуо. Үөрэх­питин бүтэрэрбит саҕана 200-тэн тахса буолбуппут. Саха түмсүүтэ бэрт көхтөөхтүк үлэлиирэ. Ону үрдүкү куурус устудьуона та­лыллан салайара. Институттартан бэ­рэс­тэбиитэллэр сүбэ-кэмитиэт чилиэннэ­ри­нэн буолаллара. Онно Петя даҕаны, мин да ол сүбэҕэ талыллан элбэхтик бииргэ сүбэлэһэн үлэлээбиппит. Андрей Саввинов кэлин прези­деннээбитэ.

Хас субуота, өрөбүл аайы Заварзино диэн сиргэ балааккаларынан хоно сытан сын­ньа­нарбыт, футбол, волейбол, баскетбол оонньуурбут, саас аайы ыһыахтыырбыт. Ыһыах­ха институттарынан хамаанда тэри­нэн ити көрүҥнэргэ уонна хапсаҕайдаһан, сырсан, атах оонньоон күрэхтэһэрбит. Онно Петя медиктэр хамаандаларын биир сүрүн спортсменнара этэ. Кини тустууга, боксаҕа I разрядтаах, институт боксаҕа чемпиона, самбоҕа да институкка миэстэлэспит киһи буоллаҕа. Аттыбытыгар түһэн сынньанар казах устудьуоннарын кытта мэлдьи кү­рэхтэһэрбит. Биирдэ айылҕаҕа эрчиллэ тах­сы­быт Томскайдааҕы электролампа со­буотун футболга хамаандатын кыайаммыт соһу­тан турабыт, ол биһиги олус күүстээхтик сомоҕолоһон сылдьыбыппыт биир чаҕылхай бэлиэтэ дии саныыбын. Айылҕаҕа бэрээдэк чааһын кытаанахтык тутуһарбыт: мээнэ аһааһын-сиэһин, итирии-кутуруу суох буола­ра – онно чөл олоҕу тутуһа сатыырбыт. Оччотооҕу кэм сиэринэн, дойдубутуттан ыраах куоракка, Сойуус биир аатырбыт үрдүк үөрэх киинигэр кэлэн, бу казахтары да кытта алтыһа сылдьан, саха норуотун аатын түһэн биэрбэт гына үчүгэйдик үөрэнэргэ, бэйэ бодобутун көрүнэн сылдьарга улахан эппиэтинэстээх буоларбытын үчүгэйдик өй­дүүрбүт.

Ол да буоллар, сааһыран баран тугу кис­тэниллиэй, сороҕор төрөөбүт күннээн, до­ҕот­тор аҕыйах буолан мустан бэлиэтиир этибит. Онно Петя, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бэрээдэгэ мөлтөх буолан, комсомолга киир­бэтэҕин быктаран турар. Аармыйаҕа ра­кета чааһыгар сулууспалыы сылдьан, атын омук­тар атаҕастыы сатыылларын иһин, үгүс­түк да буолбатар, охсуһан, боксер буо­лам­мын, кэһэтэлиир этим диирэ. Бас­та­кы тре­нерин, ИДьМ генерала Виталий Кон­стантинович Измеровы куруук истиҥник ах­тара, кини тыйыс оскуолатын ааспытын кэпсиирэ. Мин Улан Удэ таһыгар Дивизионка диэн станцияҕа тааҥка чааһыгар тааҥка хамандыырынан сулууспалаабытым. Онно су­луус­палаабытым тухары ким да кими даҕаны атаҕастаабат этэ, биирдэ да охсуспатаҕым, охсуһалларын да көрбөтөҕүм. Оннук идеаль­най чааска сулууспалаабыт буоллаҕым дуу диэн кини кэпсээнин дьиктиргии истибитим, итэҕэйбэтэҕим. Арай биирдэ, уопсайга ким эрэ төрөөбүт күнүн бэлиэтии олордохпутуна, биир бөдөҥ-садаҥ көрүҥнээх нуучча уола киирэн арыгы көрдөөн киэптээтэ, оннук-маннык диэн үөхсэн киирэн барда. Петябыт оргуйан турда да, киһибитин “оннун булларан” кэбистэ. Дьэ онно көрөн соһуйбутум уонна итэҕэйбитим – кэпсиирэ мээнэ киһиргээһин, киэптээһин буол­батах, оруннаах эбит диэн.

Бастакы күһүммүтүгэр Заварзиноҕа Петя Айта диэн Өктөмтөн төрүттээх кыы­һы көрсөн, таптал кыыма саҕыл­лыбыта. Айта оччолорго университекка ме­ханика уонна математика факультетыгар, оскуоланы бүтэ­рээт үөрэххэ киирбит буолан, 4-с кууруска программист үөрэҕэр үөрэнэ сылдьара. Ити тапталлара күөдьүйэн, 1972 сыл сааһыгар ыал буолан, уруу малааһынын тэриммиттэрэ. Ол тапталлара уостубакка 52-с сылларын бииргэ олороллор. Уоллаах кыыс оҕолонон, сиэннэнэн, ийэ-аҕа, эбээ-эһээ буолар дьолун биллилэр.

Аны ол күһүн, ыал буолбуттарын бы­һыы­тынан, ханна, хайдах дьиэ булунан олох­суйар түбүгэ буолла. Оччолорго биһиги ба­ры даҕаны, кырыымчык олохтоох тыа ыалын оҕолоро буоларбыт быһыытынан, сти­пен­дия­бытыгар эрэ олорорбут. Төһө кыал­ларынан төрөппүттэрбитин түбүгүр­­дү­бэт буола сатыырбыт. Бэркэлээтэҕинэ, уһун өрөбүллэрбитигэр дойдубутугар ба­рар­­га-кэлэргэ айаммытын төлөһөр­­­гө эрэ кө­мө­лөһүннэрэрбит. Онон Захаровтар куо­рат кии­нигэр үчүгэй дьиэ дуу, хос дуу куор­­тамныыр кыахтара суох буолан, кы­тыы­га, Малокирпичнай диэн уулуссаҕа холомо (зем­лянка) дьиэни куортамныырга күһэл­либиттэрэ. Аайта бу дьиэтин ис бараанын киэргэтэн-тупсаран, ис киирбэх көрүҥнээн үтүөкэннээх хаһаайка буоларын тута көр­дөрбүтэ. Холомо иккис хоһун мединститут пе­диатрия факультетын устудьуона Радо­мир Александров (билигин медицина наукатын ­кандидата, РФ уонна СӨ үтүөлээх бырааһа, нео­натолог-педиатр, Медицина националь­най киинин неонатальнай блогун салайаач­чыта) куор­тамнаан, кинилэри кытта бииргэ олор­бута.

1973 сыл сайын Айта дипломун үлэтин ситиһиилээхтик көмүскээн үөрэҕин бүтэрби­тэ. Кини, ол да иһин, үлэ буларга кыһал­ҕа­ламматаҕа – университет иһинэн механи­ка, математика наукалыы-чинчийэр ин­сти­­ту­ту­гар алын наука сотруднигынан ыл­быт­та­ра. Онон, хамнастаах уонна биирэ сти­пендия­лаах буолан, өрө тыыммыттара. Эһиилигэр уол оҕолонон дьолломмуттара.

1975 сыллаахха маҥнай Петя аҕата Уйбаан кэлэн уолчааннарын ньээҥкэлэспитэ. Онтон Соня диэн эмээхсини булан наймыласпытта­ра. Хата, кинилэр дьоллоругар, наһаа кыһам­ньылаах үчүгэйкээн эмээхсин буолан биэр­битэ. Кинини «тетя Соня» диэн таптаан ааттыыллара. Онон Айта, үлэлиир кыахта­нан, РЭУ-га (Региональное энергетичес­кое управ­ление) үлэҕэ киирбитэ. Кэлэктиибэ олус үчүгэй буолан үөрдүбүтэ. Онон үчүгэй дьоҥ­ҥо наар үчүгэй тардыһар эбит диэн са­наа­ҕа кэлэҕин. Айта үлэтигэр билиитинэн-көрүүтүнэн, түргэнинэн-тарҕанынан олус сө­бүлэппитэ, улаханнык ытыктаммыта. Ол да иһин профком, уһаппакка хамыыһыйа тэрийэн, кини олорор дьиэтин-уотун кэлэн көрбүтэ. Холомоҕо олороллорун көрөн соһуйбуттара уонна профкомҥа эһиил квартира биэрэр гына быһаарбыттара.

Мин, 1976 сыл сайыныгар үөрэхпин бүтэ­рэн, дойдубар төннүбүтүм. Доҕотторум Заха­ров­тар, Петя институтун 6-с кууруһугар үөрэ­нэр буолан, холомолоругар олорон хаалбыттара.

Эһиилигэр Петя үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэр уонна дойдуларын ахтылҕана күүһэ бэрт буолан, квартира ылалларын кэтэспэккэ эрэ, дойдуларыгар көһөргө быһаарыналлар. Манна кэлэн 16 сыл устата экстреннэй хи­рург курдук ыарахан, аһара уустук идэҕэ үлэлээби­тэ. Араас уорганын эчэппит тыһыынчанан ки­һи олоҕун быыһаабыта, доруобуйатын ту­ругун тупсарбыта.

Дьэ Дьылҕа Хаан ыйааҕынан Петр Ива­но­вич дойдутугар кэлэн, олох ыарахат­тарын, моһоллорун этэҥҥэ туораан, саха норуо­тун дьолугар талаана арыллан балыс­хан ситиһиилэннэ! Саха сиригэр бастакы кар­диохирура тиийэ үүнэн, Россия Уһук Илиҥ­ҥи уокуругар бастакынан сүрэҕи донортан атын киһиэхэ көһөрүү эпэрээссийэтин оҥордо – Таҥара курдук көрөр киһибит буолла!

Арай, ол квартираҕа ымсыыран, Захаровтар Томскайга хаалбыт буоллуннар… Дьылҕа Хаан кинини төрөөбүт дойдугар тиийэн норуотуҥ туһугар үлэлээ диэн анаабыт курдук…».

Бу ахтыы Петр Иванович табыллар табыл­лыыта, олоҕун дьоло – өрүү өйдүүр, өйүүр аргы­һа Айталина Петровна эбитин өссө чиҥэтэн биэрдэ. Арай, кини бэйэтин тахсыылаах үлэтин өрө тутан, Томскайга олохсуйбут буоллуннар! Билигин, бука, Томскайдааҕы сүрэх киинигэр Петр Иванович Захаров диэн баай үөрүйэхтээх бы­раас баарын туһунан истиэхпит, билиэхпит, онно эмтэнэ бара сатыахпыт этэ. Оччотугар саха кардиохирургията хайдах буолуох эби­тин таайар уустук… 

***

Петр Иванович Дьокуускай куорат кли­никалыы балыыһатын хирургияҕа отде­ление­тын түбүктээх үлэтигэр оройунан түспүтэ. Су­һал көмөҕө наадыйааччылар кө­рүллүбүт 75 куойкаҕа баппаккалар, үксүгэр 90-тан тахса ыарыһах көрүдүөрүнэн кытта сыталлара. Дьу­һуурустубаҕа иккилии хирург турара.

– Биирдэ Петялыын дьуһуурустубалыы сыл­дьабыт, ыарыһах бөҕө киирдэ. Түүнү быһа утуу-субуу хас да эпэрээссийэни оҥордубут, сарсыарда «пятиминуткаҕа» (8 чаас 15 мүн. саҕаланар отделение дьуһуурустуба­ны туттарсар отчуоттуур мунньаҕар) кыа­йан бүтэн тахсыбатыбыт. Эпэрээссийэбит кэн­ниттэн сэбиэдиссэйгэ киирэн, кылгастык да­кылааттаан баран, эпэрээссийэбит бо­ро­токуолун суруйа учебнай хоско (хата усту­дьуоннар суохтар, иллэҥ эбит) бардыбыт. Онно хирург эпэрээссийэ боротокуолун ис­то­­рияҕа суруйар, ассистент хирург этэн биэриитинэн сурунаалга куоппуйа оҥорор. Икки хас боротокуолу син балачча түргэнник суруйдубут. Ассистеннаабыт киһи, суру­наал­га эпэрээссийэ боротокуолун куоппуйатын суруйа олорон, утуйан бара турар; хирург, саҥара олорор буолан, син сэргэх соҕус буо­лар. Сурунаалбытыгар ол-бу туора-маары бичик бөҕө тахсар. Туран сэргэхсийэ сатаан хамсанан, хааман ыла-ыла, күнүс үс чаас саҕана суруйан бүтэрдибит. Оннук көстүүлэр биһиги отделениебыт үлэтигэр олус сэдэҕэ суох буолаллара. Итинник түгэннэр саҥа са­ҕалаан эрэр дьон өйбүт-санаабыт олоҕун буларыгар, хирург быһыытынан буһан-ха­тан тахсарбытыгар туһалаабыттара ула­ханнык саарбахтаммата буолуо, – диэн ахтар Петр Иванович үөлээннээҕэ, торакальнай хирург Егор Иванович Макаров.

1982 сыл сааһыгар биир дьуһуурустуба кэ­мигэр үрдүк сололоох ыарыһах киирбитин көрсө министиэристибэ бас хирура, Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнэ Иван Ивано­вич Мох­начевскай кэлбитэ. Кини бу түүн хирург Егор Иванович Макаровтыын кэпсэтиитэ эдэр дьон дьылҕаларыгар быһаччы сабыдыаллаах буол­бута. Ол туһунан Егор Иванович сиһилии ман­нык кэпсиир:

– «Эһиил өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа үлэҕэ киириэхтээх, онно үлэлиэхтээх торакальнай хируру ординатураҕа ыытар былаан баар, сөбүлэһиэҥ этэ дуо?» диэн буолла. Уонна «ты­мыр хирургиятыгар ординатураҕа миэстэ көрдөөн олоробут, ким эдэр уолаттартан сөптөөх кандидат буолуо дии саныыгын?» диир. Мин «Захаров уонна Сивакозов диэн эдэр үчүгэй уолаттар бааллар, арааһа, Петя ордук буолуо» диэтим. Ол оннук ааста.

Арай от ыйын саҕана быһыылаах, «Мос­кваҕа икки ординатура миэстэтэ кэл­бит, Захаров­таах Макаровы ыытарга былаан­наабыттар, толкуйданан баран доруобуйа харыстабылын министиэрис­тибэ­тин бас хируругар биллэрэр үһүгүт» диэн сурах кэллэ. Биһиги иккиэн тиэ­рэ түһэн кэбисти­бит. Мин кэргэним Уля биэс ­ыйдаах уолбу­тун көрөн, үлэлээбэккэ олорор, оттон Петя кэргэнэ Айта (ол саҕана олох сэдэх идэ­лээх киһи – программист-математик) Наука ака­де­миятын филиалыгар кыра хамнаска лабо­рант дуоһунаһыгар үлэҕэ киирбит кэмэ. Бэйэбит икки ардыбытыгар, баҕар, тугу эмэ кэпсэппиппит буолуо да, умнуллубут. Ол гынан баран, моһуокпут маарыннаһар – иккилии кыра оҕолордоохпут, киһилии дьиэбит-­уоппут суох, икки сыл дьиэбититтэн тэлэһийдэхпитинэ, дьоммут олохторун ыарахаттара үксүүрүгэр тиийэр.

Онно Ольга Даниловна Тихонова, бииргэ үлэлиир кэллиэгэбит, стоматолог-хирург, олус дьаныһан туран, хайаан да үөрэнэ бар­даххытына табыллар диэн биирдиилээн ту­таттаан кэпсэтэн, өйдөтө сатаабыта. «Итиччэ үчүгэй миэстэлэри биэрэллэрин кэн­нэ, бу уолаттар хайдах буолаҕыт, ыт баһа кыһыл көмүс кытахтан төкүнүйбүтүгэр дылы», – диирин өйдөөн хаалбыппын. Ольга Даниловна кэргэттэрбитигэр – Айталаах Уляҕа тылын ылыннаран, куомуннаспыттар, биһиги «круговой прессиҥҥэ» түбэһэн, бэ­риннибит. Онон атырдьах ыйын бүтэһик күннэригэр «баспыт кыһыл көмүс кытахтан төкүнүйүмээри» Москваҕа аттанныбыт: Петя – А.Н. Бакулев аатынан сүрэх-тымыр хирургиятын институтугар, мин Бүтүн Со­йуустааҕы хирургия киинигэр. Иккиэн – ССРС Медицинаҕа академиятын институттара.

Москваҕа айаннаан тиийэн, институт­тар­бытыгар сылдьан, докумуоннарбытын тут­таран, олоруохтаах уопсайбытыгар анал сурук ылан баран, болдьоспуппут курдук Октябрь­скай метроҕа көрсөн, аллараа эскалаторынан түһэн иһэн: «Дьэ, московская бичевская жизнь началась», – диэбиппин са­наан, билиҥҥэ диэри күлсэбит.

Бастаан тиийэн баран, метро уонна куо­рат картатын булуннубут. Улахан куо­ракка сылдьа үөрэммэтэх дьоҥҥо, метрот­тан таҕыстахпытына, илиммитин-арҕаабытын да бы­һаарар уустуктуктардаах курдук этэ. Төһө да карталаах сырыттарбыт, көрдүүр аады­рыспытын була охсубакка, төт­төрү-таары хаамыы, мэскэйдэнии бөҕө. Үчү­гэй­дик «ориентировкаланаары» Москва киин өттүн атахпытынан хаама сылдьан кө­рөргө былааннанныбыт, ол саҕана хайабыт да хаамары баҕас улаханнык ыарырҕаппат эбиппит. Өрөбүл күннэрбитигэр – Кремль аттыттан саҕалаан, Бульварнай, Садовой кольцолары барытын – үлэ оҥостон хааман бүтэрдибит, кэм иннибитин-кэннибитин бы­һаарар буоллубут. ВДНХ-ҕа тиийэн бары аһа­ҕас павильоннары кэрийэн көрдүбүт. Москваны кытта билсиһиибит итинник саҕаланна.

Бастаан тиийэн баран, араас этээстэргэ түбэспиппит, биир-икки ыйынан иккиэн биир хоско олорор буолбуппут. Олорор уопсай дьиэ­бититтэн үөрэнэр сирбитигэр диэри 1,5 чаас курдук айанныыбыт. Мин үксүн биир куорпуска үөрэнэбин, онон ороҕум биир. Оттон Петя цикл аайы (сылга 10-тан тахса циклы барар этэ) аадырыһа уларыйан, саҥа маршрут оностор. Сарсыарда метро аттыгар «забегаловка» кафе баар, онно киирэн туох эмэ сылааһы аһаан ааһабыт. Куорат киинигэр диэри бииргэ айанныыбыт, онтон араас линияларга туораан арахсабыт. Үлэбит сарсыарда 8 аҥаар­тан саҕаланар, эпэрээссийэҕэ эбэтэр библиотекаҕа тардыллыбатахпытына, күнүс 4 чаас саҕана бүтэбит.

Үлэбит быыһыгар конференцияларга, сим­позиумнарга, Москва хирургияҕа общество­тын мунньахтарыгар сылдьабыт. Оннук түм­сүүлэргэ академиктар, Сойуус биллии­лээх профессордара кэлэллэр, сороҕор араас хайысхалаах оскуолалар дискуссияларыгар, бэ­йэлэрин көрүүлэрин көмүскээн, эт-хаан ба­ранар киирсиитэ буолар. Онно истэ олорон: «Бу учуонай сөпкө да этэр эбит», – дии саныы олордоххуна, атын профессор тахсан төрүт да атыннык этэн-тыынан бардаҕына: «Ээ, бу оскуола үөрэҕэ, арааһа, сөп быһыылаах», – диэн санааҥ адьас тиэрэ эргийэн хаалар да түгэн­нэрэ баар буолаллара. Ол курдук, ырыталлара киэҥэ, олохтооҕо, ырыҥалыыллара итэҕэтии­лээҕэ, киһиэхэ тиийимтиэ саҥалара – кырдьык да улахан билиилээх учуонайдар, киһи хараҕар ырылыччы көстөр дьоннор этилэр. Ол дьон ууларыгар-хаардарыгар киирэн, саҥаран-иҥэ­рэн бардахтарына, хайдах эрэ уҥуохтуун уһаабыт, улааппыт курдук буолан хаалаллара.

Үөрэхпит диэххэ дуу, үлэбит диэххэ дуу (би­һиги иккиэн хирурдаабыт ыстаастаах дьон клиникалыы ординатураҕа киирдэхпит дии) кэнниттэн, эбэтэр өрөбүл күннэрбитигэр дьиэбититтэн чугас баар «Баку» кинотеатр­га сылдьабыт, ол-бу күрэхтэһиилэргэ, кэн­сиэр­дэргэ сылдьа сатыыбыт. Ол эмиэ би­риэмэбититтэн уонна хармааммытыттан тутулуктаах.

Петя – наһаа кэпсэтинньэҥ, элэккэй, дьо­ну кытта кэпсэтии орто сүнньүн түргэнник булумтуо киһи. Хаһан да санаабатах, үөйбэ­тэх өттүттэн кими эрэ кытта көрсүбүтэ-билсибитэ баар буолар. Ол өттүнэн биһиги улаханнык уратылаһабыт дии саныыбын, нууччалыы эттэххэ «диаметрально противо­п­оложные» – мин билбэт дьоммор тоҥуй соҕуспун, мээнэ кэпсэтэн, саҥаран испэппин. Биирдэ Москва куорат боксаҕа чемпионатын көрө «Динамо» спорткомплекска тиийди­бит. 51 киилэҕэ биир Анатолий Филиппов (кэлин 1992 сыллаахха олимпиадаҕа кыттыбыта) диэн моторус курдук киппэ азиат уол баар, ЦСКА ха­маандатыттан. Арааһа, саха быһыы­лаах, эмиэ да бурят эбитэ дуу диэн мунаардыбыт. Петя «разведкаҕа» барар буолла, мин үөһээ миэстэбэр хааллым. Биир хапсыһыы кэннит­тэн уолбут тахсан иһэр. Көрдөхпүнэ, Петя аллара түстэ, уол аттынан ааһан истэҕинэ, киһитэ чинэрис гына түстэ, эргилиннэ, тохтуу тү­һэн кэпсэттилэр, Петя эҕэрдэлээтэ, саҥа­лара иһиллибэт. Киһим санаата көтөҕүллэн кэллэ: «Аттыгар чугаһаан иһэн сахалыы «сахаҕын дуо?» диэбиппэр, киһим соһуйда, эҕэрдэлээтим», – диир. Биир дойдулаахпытын булан көрсөн, киһибитигэр ыалдьан ыһыы-хаһыы үксээтэ, судьуйаны «на мыло!» хаста да ыыттыбыт, көрдөрөн туран балыйаары гынар ээ. Финалга маастарга түбэстибит, рефери аһаҕас бэрчээккэнэн охсоҕун диэн сэрэтэн, биһиги уолбутун устаары гынар (су­дьуйа маастарга ыалдьа турара көстөр). Хата, ону бас судьуйа (Валерий дуу, Евгений дуу Фролов этэ) уһултарбата, мега­фонунан «пусть продолжают бой» диэтэ. Кыайан чөмпүйүөн буоллубут, уолбутун илии тутуһан эҕэрдэлээтибит.

Сийиэстэр Дыбарыастарыгар испэктээк­кэ сылдьан, тохтобул кэмигэр Петя 1964 сыллааҕы Токиотааҕы олимпиада буоксаҕа 63,5 киилэ ыйааһыҥҥа үрүҥ көмүс призерэ Виликтон Баранниковы булан билистибит, адьас биир дойдулаахтар курдук көрүстү­бүт. Дьиҥэр, биһиги урут кинини хаһыаттан, араадьыйаттан эрэ билэр киһибит буоллаҕа, ол саҕана телевизор суоҕа. Онно Петя оскуо­лаҕа бэйэтин кэмигэр аатырбыт генерал В.К. Измеров үөрэнээччитэбин диэн кэпсээн, Баранниковы сүрдээҕин сэргэхсиппитэ. Том­скайга студенныы сылдьан, боксаҕа бииргэ дьарыктаммыт бурят табаарыстарын ту­һунан кэпсээн, чемпиону кытта өссө күүскэ чугаһастыбыт. Киһибит, ким эрэ атаҕас­таа­ры гынар буоллаҕына, миэхэ эрийээриҥ диэн телефонун суруйан биэрбитэ, ону Петя блок­нотугар куруук илдьэ сылдьар буолара. Ол эрээри икки сыл уопсайга олорорбуппут тухары ким да биһигини тыыппатаҕа, төт­төрүтүн Петя, элбэх табаарыстаах буо­лан, кинилэри батыһыннара сылдьан улахан бырааһынньыктарга «бэрээдэк» олох­туурун өйдүүбүн. Оччотооҕу тиэрмининэн эттэххэ, «кинини утары ким да көрбөт» этэ. Оччотоо­ҕуга мин саахымакка оонньуурбун сөбүлүүр этим, биир да киһиэхэ кыайтарбатаҕым. Петя онтон астынан: «Сахалар өйбүтүнэн да, күүспүтүнэн да барыларын баһыйа сыл­дьабыт», – дии-дии күлэр-үөрэр этэ.

1982 дуу, 1983 дуу сыллаахха ЦСКА спорт­комплекска ССРС саахымакка чемпио­на­тын көрө бардыбыт. Ол саҕанааҕы Сэбиэс­кэй Сойуус биллэр гроссмейстердарын бары­ларын илэ, уу харахпытынан көрөн, оон­ньуу­ларыгар улаханнык наадыйбатарбыт, сэҥээрбэтэрбит да, астынан кэллибит. Ал­лараа оонньуур сирдэригэр киллэрбэттэр эбит, үөһээ трибунаҕа олорон көрөбүт. Са­быылаах манежка элбэх баҕайы саахымат остуола тардыллыбыт, ааттара-суоллара, спортивнай чыыннара-хааннара ыйыллыбыт таблицалардаах, турнир таблицата ту­та толоруллан иһэр. Онно хаартыскаҕа тү­һэрэр, автограф ылар эҥин туһунан санаа охсуллубатах эбит. Син оччо мустан баран, пресс-конференцияны, ыалдьааччылары кыт­та көрсүһүүнү тэрийдэхтэрэ дии.

Иккис сылбытыгар, дьуһуурустубалаан ба­ран, үлэбиттэн эрдэ соҕус кэллим. Киирэн вах­та аттынан ааһан истэхпинэ, дьуһуурунай: «Как чувствует твой сосед?» – диэн ыйытар. «А что случилось с ним, я с дежурства при­шел», – диэтим. «Вчера на трех машинах скорой помощи в предсмертных судорогах на носилках увезли, куда не сказали, у скорой свое какое-то распределение», – диэни истэн сүрэҕим парк гынна, уолаттары көрдөөбүтүм, ким да кэлэ илик. Секциябар киирдим, киргиис ыалбыт кыыс баар эбит. «За стенку упирался, сильные судороги были, даже кричал», – диэн кэпсээтэ.

Суһал көмөҕө эрийэн, суол-иис минис­тиэ­ристибэтин балыыһатыгар инфекция отде­лениетыгар илдьибиттэрин биллим, ол ба­лыыһа справочнайыттан чуолкайдастым, «тихий час» кэнниттэн кэлэн билсиэххин сөп диэн буолла. Онно тиийбитим, көрсүһүн­нэ­р­бэттэр эбит. Сытар палаататын этти­лэр. «Билигин капельницаҕа сытар, ол кэнниттэн “внутренняй” төлөпүөнүнэн ыҥыттараар», – диэтилэр, «Боржоми» илдьибиппин ыллылар. Чаас курдугунан эрийбиппэр, киһибин ыҥыр­дылар, онуоха, балачча буолан баран, тө­лөпүөҥҥэ кэллэ. Киһим саҥата мөлтөөбүт, ол гынан баран күлэр: «Ыыһаммыт балыкка сүһүрэммин, өлө сыстым. Билигин судорогам ааста», – диир. Киэһэ уолаттары буллум, ким да ыалдьыбатах, бары үчүгэйдэр. Киһим балыыһаттан тахсыбытын кэннэ хайдах эн эрэ сүһүрдүҥ диэн ыйытабын. Онуоха: «Ээ, ол дьон биһиги ыыһаммыт күндүөпкэбитин ба­рытын хайгыы-хайгыы сиэбиттэрэ. Мин кинилэр сазан диэн ыыһаммыт балыктарын, собоҕо маарыннатан, үрдүгэр түһэн иэдэй­дим быһыылаах», – диир. Онон кэбээйилэр ба­лык­ка ботуруйуоттуу сыһыаммыт буората сыспыттаах…

«Дьэ ити курдук икки сыл ааһа охсон, үлэ­битин-үөрэхпитин түмүктээн, дипломнар­бытын илиибитигэр тутан, ССКП икки ге­не­раль­най сэ­кирэтээрин көмөллөрүн көрөн, дойдубутугар 1984 сыл сайыныгар этэҥҥэ эрги­йэн кэлли­бит», – диэн Егор Иванович кэпсээ­нин түмүктүүр.

Манна эбэн эттэххэ, Петр Иванович саҥар­дыы атаҕар уйуттаатын кытта кэргэнэ сүрэҕи­нэн ыалдьан балыыһаҕа киирбитин туһунан тэлэгирээмэ тирилээн кэлбит. Кырачаан оҕо­лорун эдьиийдэрэ көрө ылбыт. Ыран аҥаара хаалбыт, кумааҕы курдук кубарыйбыт ыал аҕата Айтатын ыарыылыы Дьокуускайга көтөр. Күн ахсын балыыһаҕа ас таһар. Эргэ баҕайы сылы­тар-сылыппат билиитэҕэ, эт-тирии баранан, үс чаа­һы быһа кэтэһэн миин буһарар.

«Абаланан, билиитэбин түҥнэри тэбэн түһэриэхпин баҕа­рабын. Хата, мин дьолбор, доҕорум, хи­рург Валерий Сергеевич Петров, ити кэмҥэ гаастаах кыбартыыраҕа көһөр буолан, буор босхо “Мечта” оһоҕун биэрэн абыраабыта. Ону күн бүгүҥҥэ диэри наһаа истиҥник махтана саныыбын. Айтабын ата­ҕар туруоран баран, хайыахпыный, эмиэ соҕо­тохтуу хаалларан, сал­гыы үөрэнэ барбы­тым», – диир Петр Иванович.

Дьэ мүччүргэннээх сырыылаах ординатура диэтэҕиҥ! Сүрэхпит хируруттан букатын да­ҕа­ны ытыспытын сотто матан хаалыахпытын, сап са­ҕаттан салҕанан, олох суола иннин хоту дьулурутан истэҕэ…

***

1984 cыллаахха академик А.Н. Бакулев ааты­нан Сүрэх-тымыр хирургиятын институтугар клиникалыы ординатураны бүтэрэн, Петр Ива­нович Өрөспүүбүлүкэ клиникалыы балыы­һа­тыгар кэлэр. Онно кини өссө биир эрэллээх доҕорун, күн бүгүҥҥэ диэри сарын-сарынтан өйөһөн үлэлиир киһитин – анестезиолог-реа­ниматолог Кузьма Ильич Колосовтыын көр­сөр. Кузьма Ильич доҕорун туһунан сэһэр­гиирэ элбэх. Холобур, кини олус кыахтааҕын, дьээбэҕэ-хообоҕо хардаран, биир биллиилээх бырааһы өрө көтөҕөн ылан, холкутук хааман тиийэн, халаат ыйыыр ыскаап үрдүгэр олордон кэбиһэн, профессор Петр Николаевич Бушковы улахан­нык соһуппутун күлэ-үөрэ ахтар. Аны тулуура диэн сүрдээх. Биэс-алта чааһы быһа дьирэччи тэбинэн эпэрээссийэҕэ туран баран, түүн төннөн кэлэн, ыарыһаҕын көрөн-билсэн барарын сө­ҕөр. Дьиҥнээх эр киһилии киэҥ көҕүстээҕин, хаһан да ыгылыйа, тырытта сылдьыбатын, кэп­сэтинньэҥин, эйэҕэһин, көрү-көрүдьүөһү өрө тутарын, куруук үчүгэйи ыралыыр мааны май­гылааҕын, ханнык да ыарахан түгэҥҥэ санаатын түһэрэн, самнан хаалбатын бэлиэтиир. «Иҥнэн-толлон турбакка, тоҕоостоох түгэҥҥэ, хо­мус­туон, ыллыан, алгыстыан да сөп. Сиргэ-уокка сылдьарын, бултуурун-алтыырын, ордук дойдутугар Кэбээйигэ муҥхалыырын сөбүлүүр. Кини айылҕаттан кыраҕы харахтаах, мындыр тарбахтаах буолан, ханнык баҕарар үлэни эҥкилэ суох толорор: массыынаны талбыт өрөмүөннүүр, дьиэни да тутар, миэбэли да чөлүгэр түһэрэр. Ол эрээри, кини сүрүн са­та­была, муҥура суох таптыыр идэтэ – кар­диохирургия», – диэн түмүктүүр СӨ үтүөлээх бырааһа Кузьма Ильич Колосов.

1992 cыллаахха «австрийскай» эмтиир киин, билиҥ­ҥинэн, М.Е. Николаев аатынан Медицина национальнай киинэ арыллан, Петр Ивано­вич тымыр отделениетын сэбиэдиссэйинэн анам­мыта. Сотору кэминэн медицина билимин кан­дидатын истиэпэнин көмүскээбитэ. Онтон аҕыс сылынан, кардиохирургия отделениета арыллан, тигинэччи үлэлээбитинэн барбыта. 2014 сыллаахха үөрэм­мит А.Н. Бакулев ааты­нан Сүрэх-тымыр наукалыы киинигэр доктордыы диссертациятын чаҕылхайдык көмүскээбитэ.

СӨ үтүөлээх бырааһа, Медицина нацио­наль­най киинин 2 №-дээх хирур­гия отделениетын үрдүк категориялаах хирура, медицина билимин кандидата Валерий Дидимович Слепцов эн-мин дэһэр доҕорун кыт­та эдэр саастарыттан бииргэ үлэлииллэр: «Олох­пут хас биирдии түһүмэ­ҕэр норуот махталлаах өйүгэр-сүрэҕэр үйэлэргэ уйаланар дьоруойдар төрүүллэр. Ол курдук, Петр Иванович Захаров саха омукка Сергей Зверев, Гаврил Колесов, Роман Дмитриев курдук уһулуччу талааннаах дьон кэккэтигэр киирсэр дии саныыбын. Кини эмтиир эйгэ сайдыытыгар кылаата сөҕүмэр улахан. Дьиҥ-чахчы кырдьыктаахтык, Россия хирургиятын биир тумус туттар киһитин быһыытынан билиниини ылыан ылла.

Биһиги интернатура саҕаттан билси­бип­пит. Арай биирдэ практикабыт кэмигэр оҕуруот аһын харайар сылаас ыскылаат туттубут. Онно кини бөдөҥ баҕайы бэрэби­нэлэри бэрт чэпчэкитик үөһэ анньан биэрэрин көрөн саллыбыппытын өйдүүбүн. Ол туох да киһиргэһэ суох, буолар буолуохтааҕын курдук этэ.

Икки кыра оҕолоох, кырдьаҕас аҕалаах киһи, ханнык да үлэттэн толлубакка иннинэн сыл­дьара. Хара маҥнайгыттан үчүгэй хирург быһыытынан биллэн-көстөн барбыта. Эл­бэхтик оройуоннарга ыҥырыыга көтөрө. Биирдэ туохтан эрэ иҥнэн хаалан, Петя айаннаабат буолбутугар, кини оннугар Орто Халымаҕа тиийбитим. Бары нэһилиэктэртэн варикозтаах ыарыһахтар кэтэһэн олорор этилэр. Инньэ гынан, үс хонук иһигэр 18 киһи­ни эпэрээссийэлээбитим. Кыһалҕалаах дьоҥҥо барыларыгар көмөлөстүм диэн астынан аҕай төннүбүтүм даҕаны, Дьокуускайга кэлбиппэр санитария ирдэбилин кэспиккин диэн мөхпүт­тэрин өйдүүбүн.

Петр Иванович, бэйэтэ бас билэр муннуга суох буолан, дьиэттэн дьиэҕэ, куортамтан куортамҥа көһө сылдьара. Ол эрээри, хаһан даҕаны онтон санаатын түһэрбэтэҕэ, ор­то дойдуга кини саҕа дьоллоох киһи суох курдуга. Кэлин иккиэн утуу-субуу кыбартыыра ыламмыт, көһөрбүтүгэр хардарыта көмөлө­һүс­пүппүт. Үлэбитигэр эмиэ оччоттон бач­чаҕа диэри бэйэ-бэйэбитин өйөһөбүт.

Петр Иванович Москваҕа ординатураҕа үөрэ­нэр кэмигэр профессордар сөбүлүүр, киэн туттар киһилэрэ этэ. Биир тапталлаах про­фессора А.В. Покровскай кинини кытта анаан-минээн түспүт хаартыската Б.В. Петровскай аатынан хирургия киинин музейыгар бас­тыҥ, көстүүлээх сиргэ ыйаммыта. Бу музейга хирургия улахан ситиһиилэрэ уонна олус суол­талаах сэдэх экспонаттар көрдөрүүгэ ту­раллар. Холобур, 1828 cыллаахха тахсыбыт И.В. Буяльскай анатомияҕа атлаһа баар. Аны, худуоһунньук А.И. Самсонова–Сууралдьы­ма дипломун көмүскүүрүгэр Петр Иванович мэтириэтин уруһуйдаабыт хартыыната ту­та Россия таһымыгар харахха быраҕыллан, Токиоҕа быыстапкаҕа ыытыллыбыта. Ити дьиктилээх түгэннэри мин дьылҕа бэлиэлэрэ дии саныыбын.

Петр Иванович хаһан даҕаны чэпчэки суол­лары көрдөөбөтөҕө. Ол иһин даҕаны сү­рэх хирургиятын таллаҕа. Кини улууканнаах учуу­талларын – В.В. Пекарскай, А.В. Покров­скай, Л.А. Бокерия, Ю.Л. Шевченко курдук ака­де­миктар эрэллэрин, итэҕэллэрин толордо. Санаабар, доҕорум салайар кардиохирургия отделениетыгар киирдэхпинэ, салгынныын атыҥҥа диэри. Манна ураты истиҥ, сайаҕас, истиҥ сыһыан, бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыл баара биллэр. Сэбиэдиссэй аптарытыата олус үр­дүк. Үлэһиттэрэ бары – эрэллээх үөрэнээччи­лэрэ, солбуллубат көмөлөһөөччүлэрэ. Петр Иванович – норуотун билиниитин ылбыт эм­чит буоларыгар тус бэйэтин өҥөтө баһаам. Ол – кини бары ыарахаттары эрдээхтик уйуу­та, үөрүнньэҥ, аламаҕай майгытын, ис кыаҕын, үтүө санаатын, тулуурун, дьулуурун – дьиҥнээх киһи киһитин бастыҥ өрүттэрин өрө тута сылдьыбыта буолар».

***

Эмтиир эйгэҕэ саха тыла көйгөтүллэр дьыл­ҕатын, быраас уонна ыарыһах алтыһыы­ларын суолтатын туһунан өссө 1935 cыллаахха Суо­рун Омоллоон «Бэйэтэ эмтиэкэ» кэпсээнигэр таба этэн турар. Омос аахтахха, ньүдьү-балай Ма­каары элэктиир курдук көрдөөх-күлүүлээх ­айымньы иһэ истээх, түгэхтээх, өтө көрөр күүстээх эбит. Холобур, Макаартан аатын ыйы­тарыгар нууччатымсыйбыт сиэстэрэ кыыс, кө­нөтүнэн «аатыҥ кимий» диэбэккэ, «киминэн ыҥырыллаҕын» диэн олуонатык ыйытан ууга-уок­ка түһэрэр. Билигин даҕаны тыа сириттэн көр­дөрүнэ кэлэр, эмкэ киирэр дьон ол кэп­сээҥҥэ курдук «биир кэм көп-көбүөхтэс, кып-кыймаҥнас, лоп-лоһурҕас, кып-кыычырҕас, туп-туртаҥнас, күп-күлүмнэс» килиэ-халаа баараҕай балыыһа аанын аһаат, ол Макардыы төһөлөөх долгуйууну, толлууну, ­мучумааны ааһаллара буолуой? Ордук түгэх тыа сирин от оттуур, оһох оттор, сүөһү-ас тутар дьоно, үлэҕэ үтүрүй­тэ­рэн көрдөрүммэккэ, би­лиммэккэ сылдьан ба­ран, сүрэхтэрэ улаханнык эмсэҕэлээбитин, эпэрээссийэлэнэр турукка киир­биттэрин эмис­кэ билэр түгэннэрэ баар. Онуо­ха куорат сиргэ, ула­хан эмтиир кииҥҥэ, кардиохирургия отде­ле­ниетыгар Петр Иванович уу сахалыы быһаа­рыытын истэн, ылынан, санаалара бөҕө­ргөөн, ыарыыны кытта туруулаһар турукка киирэллэ­рэ туохха да тэҥнэммэт. Эмчит киһини, бука, ­ыарыһахтарын кытта күннэтэ ылахтаһан, ил­дьиритэн кэпсэтэр идэтэ сахалыы сурукка сир­дээн аҕаллаҕа. Петр Иванович дьоҥҥо өйдө­нүмтүө, туһалаах буол­лун диэн, уустугу судургутутан, нууччалыыны, латыынныыны са­хатытан, үгүс тиэрминнэри бэ­йэтэ тобулан, хайдах сатанарынан айан, сүрэх эмчититтэн сүрэх сэһэнньитин уустук суолун, эмиэ бас­такынан, солоотоҕо. Маныаха кини төрөөбүт төрүт тылын дэгэтин дириҥник баһылаабыта туһалыыр. «Сүрэх хирург хараҕынан» кинигэ би­һирэмигэр Петр Иванович оскуолаҕа үөрэп­пит учууталыгар Егор Егорович Эверстовка дириҥ­ник махтаммыта. Егор Егорович, оҕо­лор тиэмэлэрин билбэтэхтэринэ, киэһэ хойукка диэри кылааска хаалларан үөрэтэр эбит. Ол кур­дук, саха тылыгар уонна уран суругар уһу­луччу бэриниилээх учуутал уһуйуутун, кытаанах кыһатын ааһан, ийэ тылга уҕараабат тапталы этигэр-хааныгар иҥэриммитэ номнуо иккис сахалыы кинигэтэ буолан то­ҕо тэбэн таҕыстаҕа. «Айар» кинигэ кыһатын эрэ­дээктэрэ Надежда Андро­сова этэринэн, 2000 ахсаанынан тахсыбыт ки­нигэ кылгас кэм иһигэр атыыланан, номнуо бүтэн эрэр. Ол аата, сүрэх сэһэнньитин киэҥ ис хоһоонноох суруйуута – норуотун сүрэҕэр истиҥ уонна чугас буоллаҕа! Сүгүрүйэр эмчиппит айар аартыга арыллан, өссө да саҥа кинигэлэринэн үөрдүө диэн эрэнэбит.

Мария Алексеева – Арылы Дуйдаах

«Чолбон» сурунаал 2023 сыл, №1