Анна Колосова айымньытын ааҕар Дайаана Максимова, Дьокуускай куорат Саха гимназиятын 3-с «а» кылааһын үөрэнээччитэ. Салайааччылар: Попова Мария Петровна, Максимова Вероника Гаврильевна.

Анна Колосова айымньытын ааҕар Дайаана Максимова, Дьокуускай куорат Саха гимназиятын 3-с «а» кылааһын үөрэнээччитэ. Салайааччылар: Попова Мария Петровна, Максимова Вероника Гаврильевна.
Уйаҕастык ахтар-саныыр салайааччыбыт биһиги ортобутуттан барбыта номнуо сылы чугаһатта. Редакциябыт ытык киһитин кэриэһигэр отут тоҕус сыл эрэллээхтик, иллээхтик бииргэ тутуһан олорбут доҕорун, тапталлаах кэргэнин М.И. Петрованы сэһэргэһиигэ ыҥырдыбыт.
– Матрена Ивановна, саха ааҕааччыта эн кэргэҥҥин, суруйааччы Петр Аввакумовы дириҥник ытыктыыр, талааныгар сүгүрүйэр. Олорон ааспыт олоҕо «Окко түспүт оҥоһуу» диэн сэһэнигэр, «Улуу Сыһыы», «Өлбүт өтөхтөр», «Күннэр-дьыллар» романнарыгар кэпсэнэн ааһар. Онон ааҕааччы кинини били төрүт өбүгэлэрэ олохсуйбут сирдэриттэн, оҕустаах сыарҕанан атын сиргэ көһөн күккүрээн кэлбит кэмнэриттэн билэр. Үстээх-түөртээх Бүөтүр уол оҕустан түһэн саҥа сиргэ, олоруохтаах балаҕаннарыгар бэйэтин кыаҕар сөп түбэһэр малы-салы кытаахтаан ыла-ыла таһыспытын харахпытыгар ойуулаан көрөбүт. Оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр Петя Аввакумов удаарынньыктаан харандаас, тэтэрээт бириэмийэ тутара, сэрии кэмин оҕото холкуоска көмөтө, армияҕа барыыта, этэҥҥэ сулууспалаан кэлэн холкуоска үлэлээһинэ, үөрэххэ киириитэ, үлэһит буолуута… Ити барыта – айымньыларыгар баар.
Суруйааччы ордук эбэтин, ийэтин уйаҕастык, сылаас тылынан ахтарын бэлиэтии көрөбүт. Эн кырдьаҕастар баалларыгар кийиит буолан киирдэҕиҥ дии.
– Оннук. Ийэтэ Маарыйа, аҕата Дэниис баалларына, 1966 с. ыал буолбуппут. Хотунум Маарыйа Михайловна кыра уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, үчүгэй баҕайытык туттан-хаптан сылдьар ыраас, чэнчис бэйэлээх эмээхсин этэ. Киһини кытары кэпсэтэригэр уун-утары, истиҥ баҕайытык көрөн олорон кэпсэтэрэ. Эбэбит тикпит куобах суорҕана билигин да баар. Тойонум Дэниис Петрович сүрдээх үлэһит, түргэн туттуулаах-хаптыылаах, лоп-бааччы саҥарар, кыраттан да үөрүнньэҥ оҕонньор этэ. Уолун Бүөтүрү наһаа таптыыра. Миигин да сирбэт этэ. Сылга иккитэ-хаста тыаттан кэһии бөҕөтүн сүгэн-көтөҕөн кэлээхтиирэ. Сиэннэрин таптаан, сыллаан сылаанньыйан барара.
Бииргэ төрөөбүт үс уол уонна балтылара бэйэ-бэйэлэригэр олус истиҥ сыһыаннаахтара. Убайа Иннокентий биллэр суруналыыс, партийнай үлэлэргэ сылдьыбыта. Настаатынаан түөрт оҕону төрөппүттэрэ. Балта Балбаара Харытыанынаан икки оҕолоохтор. Ити ааттаталаабыт дьонум билигин биһиги ортобутугар суохтар. Быраата Уйбаан Денисович уордьаннаах тракторист. Кэргэнэ – Людмила Ефремовна математика учуутала. Куорат кыыһа тыа сиригэр анатан тиийэн кийиит буолан хаалбыта. Үс оҕолоохтор, Бүөтүр диэн сиэннээхтэр. Нэһилиэккэ улаханнык ытыктанар ыаллар. Кырдьаҕастарбытын кинилэр көрөн-харайан олорбуттара, онон кэргэним Петр Денисович кинилэргэ өрүү махтана саныыра.
– Петр Аввакумов ойуун төрүттээҕин кинигэлэртэн эрэ буолбакка, дьон сэһэргиириттэн эмиэ билэбит.
– Эһэтэ ойуун эбитэ үһү, тоҕус уон сэттэтигэр өлбүт. Уоттааҕынан тобулу көрбүт, уһун маҥан баттахтаах, салтайбыт удьурҕай хамсалаах оҕонньор эбитэ үһү. Сайылыгар туспа уһанар хоспохтоох, тимиринэн быһах охсор, ол-бу тэрили иһэрдэр идэлээҕэ диэн «Өлбүт өтөхтөр» романыгар Бүөтүр суруйбута. Звеноҕа оттуу бараары, өйүөтүн укта турар уолга аҕата: «Эһэҕин кытта бырастыылас», – диэн соруйбутугар уһугулаан сытар эһэтин диэки хардыылаабыт. Үөс курдугунан күтүр баҕайытык дьүккүччү көрбүт оҕонньор салҕалас илиитин ууммут, өгдөҥнөөн барбыт. Бүөтүр көрдөҕүнэ, санаатыгар ол түгэҥҥэ ойуун оҕонньору тула ирбинньиктэнэр абааһылар көстө түһүөхтэрин курдук санаа төбөтүгэр охсуллубут. Салҕалас илиини таарыйа-таарыйымыахча, ис хоһооно суох тугу эрэ «ньаах» диэт, таһырдьа куоппут.
Аҕата оҕонньор этэринэн, уол сайылык толоонун ситэ туоруу илигинэ ойуун оҕонньор тыына быстан налыс гыммыт. Тыл хомуһуна иҥиитэ, ол идэлээх оҕонньортон бэриллибит буолуон сөп.
– Эн бэйэҥ хайа дойдуттан төрүттээххиний?
– Ньурбабын. Хатыҥ Сыһыы нэһилиэгиттэн. Ийэбит Дьэбдьиэй үстээхпэр өлбүтэ. Улаханнык өйдөөбөппүн даҕаны. Түөрт оҕону аҕабыт Иван Филиппович Петров соҕотоҕун ииппитэ. Билигин иккиэ хааллыбыт.
– Суруйааччылар олохторун сэһэргиир хаартыскаҕыт да үгүс эбит. Сорохторун букатын саҥа көрөбүн.
– Дьэ ити, бэлиэ түгэннэри эккирэтиһэн түһэрэр үгэстээх, Ньурбаҕа милиция музейын олохтообут, милиция майора убайым Револий Афанасьевич Иванов бэлэхтэрэ. Абаҕам кыыһын уола, чугас аймаҕым. Сааһынан аҕа эрээри, миигин өрүү эдьиийим диирэ. Музейын экспозициятын сүкпүтүнэн оройуоннарынан командировкаҕа сылдьара. Быыс булан милиция ветераннарын түмэн сэһэргэһэрэ, докумуон, матырыйаал хомуһара. «Оҕонньоттор эрэйдээхтэр үөрдүлэр-көттүлэр, кэрэхсээн көрдүлэр», – диэн астынан кэлэрэ.
Ньурбам сонунун сэһэргиирэ. Дойдуларын туһугар туһалааҕы оҥоро, туруорса сатыыр дьону ордук сыаналыыра, кинилэри сэһэргииригэр сирэйдиин сырдыыра. Хомойуох иһин, убайым Револий олоҕун саамай күөгэйэр күнүгэр олохтон барбыта. Төрөөбүт нэһилиэгин биир уулуссатыгар кини аатын иҥэрбиттэрин үөрэ, махтана истэбин.
– Матрена Ивановна, Петр Денисович киэҥ билиигэ-көрүүгэ тардыспытын бу дьиэтээҕи библиотеката сэһэргиир. Даачанан, дьиэнэн дьэ элбэх кинигэ! Уолгут Тимир өссө оҕо сылдьан энциклопедиялары хасыһан ааҕарын Савва Тарасовтан истибитим.
– Аҕабыт кинигэни сүдү баай курдук көрөрө. Төрөөбүт нэһилиэгин библиотекатыгар бэлэхтиирэ. Оҕолор кыраларыгар остуоруйалардаах пластинка, эҥинэ дьэрэкээн ойуулардаах кинигэлэри аҕалара. Сиэннэригэр билиҥҥи оҕолорго бестселлер тэҥэ буолбут «Гарри Поттер» кинигэни мунньара.
Устудьуоннуу сылдьан, харчылара суох буолан, дойдуларыгар куораттан сатыы түһүнэн кэбиһэллэр эбит. Онно кэһиитэ – эмиэ кинигэ.
– Сахалыы кинигэни оҕолоргут ааҕаллар дуо?
– Саха тыла атарахсатылла сылдьыбыт кэмигэр төрөөтөхтөрө. Оччолорго куорат оҕото барыта даҕаны оҕо саадыгар барыахтарыгар диэри эрэ дьиэ иһигэр төрөөбүт тылларынан саҥараллара. Сахалыы оҕо саада, оскуола суоҕун тэҥэ этэ буоллаҕа. Онон баҕарбатаргын да, оҕо судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ нууччатыйан хаалар. Политика сабыдыала. Аҕабыт дьиэҕэ-уокка кинилэри кытта булгуччу сахалыы кэпсэтэрэ.
– Петр Денисовичка төрүттэриттэн уус идэтэ бэрилиннэҕэ буолуо…
– Кини сатаабатаҕа суох. Улахан уус ирээтигэр киирсибэтэр да, Сэргэлээхтээҕи даачатын бэйэтэ туппута. Ону атыылаан баран Покровскай суолугар туттарбыппыт. Ол күүлэтин, атын да ситэрэр үлэтин бүтүннүү бэйэтэ былааннаан оҥорбута. «Күн аайы өтүйэ тыаһа тоһургуур, ити туох ааттааҕы өрүү уһанарый?» – диэн ыалларым ыйытааччылар.
Дьиэҕэ-уокка бүгүрү. Дьахтар киһи эбээһинэһэ диэн араарбат. Оҕоһут бөҕө. Улахан сиэнин Денииһи кыратыттан көрбүтэ-харайбыта. Билигин тохсуска үөрэнэр, кыра сиэнэ Ваня бэһис кылааһы бүтэрэр. Хос сиэннэри көтөҕөр сааспар тиийдэрбин диирэ.
– Петр Денисович оҕолоругар, сиэннэригэр сыһыанын «Тимка улаатар», «Балыс», «Дэниискэ» диэн кэпсээннэриттэн билэбит. Маай параадыгар кырачаан Туйааратын санныгар олордон, күнү утары күөрэччи көтөхпүтүн, онно оҕо үлүскэн үөрүүтүн ойуулаабытын олус сылаастык ылыммытым. Хайа, тиэргэҥҥэ тыллан турар таҥара кийиитэ сибэккини дьүһүйбүтэ үчүгэйэ бэрдэ.
– Кэрэни олус кэрэхсиирэ. Сир-дойду, от-мас көҕөрөн, тыллан турарын долгуйа, үөрэ көрөрө. Хонуу сибэккилэрин түөрэн аҕалан олордоро, кэпсээнигэр киирбит таҥара кийиитин бэйэтэ аҕалбыта. Ол эһиилигэр тыллан кэлбитигэр үөрдэ да этэ. Оннук чараас, уйан, нарын дууһалааҕа. Даачатыгар ыам ыйын ортотуттан алтынньы саҥатыгар диэри олороро. Чуумпуга иһийэн олорон элбэҕи айдаҕа, суруйдаҕа. Үлүһүйэн үлэлиир кэмигэр аһыырын, сынньанарын да умнара.
– Биир дойдулааҕа, суруйааччы Софрон Данилов уонтан тахса кинигэтин көрөн-истэн, редакциялаан үгүс сыратын биэрбитин, кини аатын үйэтитиигэ бэриниилээхтик үлэлээбитин ким да мэлдьэһиэ суоҕа, бука.
– Оннук. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри сыраласпыта. «Эн бу хаһан сынньанар киһигиний?» – диэтэхпинэ, «Чэ бээ, сынньаныллыа буоллаҕа син хаһан эмэ…» – диирэ. Үлэни үҥэр таҥара оҥосторо. Маҕаһыын үлэтиттэн сылаарҕаан: «Айыкка, бу үлэттэн уурайыахха, сынньаныахха», – диэтэхпинэ, «Үлэлээ-үлэлээ. Үлэ – дьол», – диэбиттээҕэ, суруйарын быыһыгар. Ол кэннэ атын быһаарыы суох.
– Ээ дьэ, үлэһит бөҕө киһи буоллаҕа. «Өлбүт өтөхтөр» романыгар: «Тыыннаах киһи анала – үлэ. Ис сүрэҕиттэн кыһанан үлэлиир-хамныыр киһи өлөн-охтон биэрбэт. Кини тоҕор көлөһүнэ, кэлин уһугар син биир тиллэр, үтүө өрүттэринэн дьону-сэргэни үөрдэн өрө көбөн кэлэр», – диэн ийэтинэн этиппит тыллара баар.
Матрена Ивановна, Петр Денисович айар үлэтигэр ханнык улахан былааннардааҕай?
– «Одурууннаах орто дойдуга» романын өссө ситэрэр, салгыы суруйар санаалааҕа. Бу архыыбын бэрийэ олорон булбатыбыт дии. Ол аата үгэһинэн, төбөтүгэр буһара, илдьиритэ сылдьыбыт эбит буоллаҕа. Ону бэйэтин кытта илдьэ бардаҕа.
Доҕорум Бүөтүр саха литературатыгар киллэрсибит кылаата кырата суох, төрөөбүт сахатын норуота өй-санаа өттүнэн үрдүүрүгэр сабыдыаллаах буолуо диэн эрэнэбин. Кини олоҕу, дьону олустук таптыыра. Бу сиргэ үтүө санаа, сырдык, кырдьык эрэ баһылыан баҕарара.
Анна Варламова-Айысхаана
Чолбон. – 2006. – 5№
Холкуос пиэрмэтин сайылыга ураты кэрэ айылҕалаах сиргэ турара. Илин диэки көрдөххө, күөх мыраан өрө өҥөйөн олорор. Мыраан аннын кыйа биир көлүөнэ хатыҥнар наҥнарыһа кэчигирээбиттэр. Кинилэр үрүҥ сотолорун арҕаа мырааҥҥа тэмтэйэ олорор күн өргө диэри одуулуур, кыыһар сардаҥаларынан имэрийэ угуттуур. Онон да буолуо, ити сиргэ хатыҥнар ордук кэрэтик силигилии үүнэллэр.
Сайылыкка кинилэрдиин дьүөрэлэһиэх, кинилэргэ ханыылаһыах эдэркээн ыанньыксыттар бааллара. Мэлдьи көхтөөх, күлэ-үөрэ сылдьар барахсаттар этэ. Мин, ыаллыы сайылыктан хоноһолуу кэлэр оҕо, кинилэри сонургуу, кэрэхсии көрөрүм. Олортон мин тоҕо эрэ Ылдьаананы ордорорум. Бу саҥата-иҥэтэ суох, өрүү мунчаарбыттыы туттубут дьахтар тоҕо, туохтан мин болҕомтобун ордук тарпытын билигин да кыайан өйдөөбөппүн. Маккырыыта диэн аймаҕым кыыстыын Ылдьаана хоһун ааныгар кэлэн көрө-истэ, сонургуу кылахачыһан турарбыт бу баар. Баттах быыһынан көрөн сэрбэллэн турар кыргыттары биир-биир ыҥыран ылан тарыыра. Уунан илитэн, икки гына тэрэччи өрөрө. Таҥас сыыһынан баанчыктаталаан кэбиһэрэ. Ол олорон мэлдьи: «Эһиги курдук кыыс оҕолооҕум буоллар ньии», – диэн баран, оройбутуттан имэрийтэлээн ылара. Биһиги көрөрбүтүгэр, кини олорор хоһо ураты сырдыкка дылыта. Түннүк анныгар турар өйөнөрдөөх оронун нууччалыы хомуйара (урут саха дьоно таҥаһы сөрөөн эрэ кэбиһэр буолаллара). Кыһыл таҥас үрдүнэн үрүҥ түүлүнэн бүрүйэрэ. Көпсөччү ууруллубут сыттыктар илии өрүүтэ куруһуба хаймыылаахтара. Бэл, орон туорайдарыгар ыйаталаабыт чохуоллара туус маҥан куруһуба байбаралаахтара. Биһиги орон атаҕар сытар быысыпкалаах, куруһуба киэргэллээх кып-кыра сыттыкчааны таптыы көрөрбүт. «Көрүүй, ол улахан сыттыктарга оҕолоро курдук дии…», «Кыратыын, итини хойут оҕотугар биэриэ дуу?» дэһэн, оргууй сипсиһэр буоларбыт. Ылдьаана ыамҥа сылдьар кэмигэр сарыы түүппүлэбит тумсунан дугунан киирэн, бу мааны орону сэрэниин-сэрэнэн сөмүйэбитинэн баттыалаан көрөрбүт.
Сырдык хос үп-үрүҥ мааны оронун хаһаайката Ылдьаана көлүччэ ыраас уутунан кычыгыраччы сууммут уһун суһуоҕун бүөбэйдии тутан, өр тараан намылытарын одуулаан турарбыт. Улахан дьон кэпсэтиититтэн одоҥ-додоҥ иһиттэххэ, кини аатыгар «огдообо» диэн дьикти тылы самсыы туталлара. Огдообо. Алталаах-сэттэлээх дьон ити тыл ис хоһоонун билбэт этибит. Ол эрээри туох эрэ курус ис хоһооннооҕун сэрэйэ саныырбыт.
Ол сайын этэ. Биирдэ элэмэс аты ыҥыырдаммыт акыҥнаабыт билбэт киһибит кэлэн, сэргэҕэ атын баайда. Тирии бэрэмэдэйин түһэрдэ, дэйбииринэн сапсынна. Дьоммутугар кэпсии охсоору дьиэҕэ элэстэннибит. Өр буолбата, иҥнэл-таҥнал түспүт эргэ хаптаһын ааннардаах пиэрмэ уопсайын чуоҥаах хосторун тилийэ хайалара, хантан туох-ханнык сорукка кэлбитэ чуолкайдана оҕуста. Өрө көтөхтөххө эрэ арыллар-сабыллар моһуоктаах аантан Маппайа диэн быыкаайык соҕотох эмээхсин таҕыста. Кыра уолун эмтэрэ олорор саҥаспар Өкүлүүгэ киирэн:
– Мэҥэттэн ойох көрөөччү кэлбит, – эр киһилии сөҥ куолаһынан сибигинэйэ дуомнаабытын туос хаҕылыы олорор оҕолор биир да тылы тэһиппэккэ араара иһиттибит.
– Ээ, били Маайыс эмээхсин Ылдьаанаҕа дуруускалаабыт киһитэ кэллэҕэ.
Саҥаспыт биһиэхэ саҥа буспут иэдьэгэйдээх халаачыктары туттартаан баран оонньото ыытта. Көҥүл ылбыт дьон күлүмнэс күн күлүгүн көрүнэ оонньуур көлүччэтин диэки тэбиннибит. Дуоһуйуохпутугар диэри умсаахтыы оонньоотубут, көлүччэни тула сииктээх кумаҕынан уһун титииктэрдээх саҥа сайылыгы кэчигирэтэ туттубут.
– Оҕолоор, түөртүүр ыам чугаһаабыт, дьоҥҥут күүттэхтэрэ буолуо, тахсыҥ! – пиэрмэ бостууга ааһан иһэн ат үрдүттэн үөгүлээтэ.
– Уой дыы, ийэм таһыйара буолуо дьэ! – оҕо көрөрдөөҕүн өйдөөн, Маккырыыта өрө татакалыы түстэ. Таҥна охсоот, ким-хайа иннигэр тилэҕэ хараарда.
Тиийбиппит, түгэххэ Ылдьаана хоһугар дьон мустубут. Остуолу тула сэлэлии олорбуттар. Маайыс эмээхсин чөкөллөн туран, ыпсарыылаах баҕайытык тыл этэн чаҥыйар. Аан таһыгар мустубут оҕолорго минньигэс саайканы кытта сыттык кэмпиэттэри туттардылар.
Ыалдьыт киһи Ылдьаана барахсан уҥа өттүгэр сэргэстэһэн кэбиспит. Ылдьаана таҥара кийиитэ сибэккилэрдээх солко ырбаахытын кэппит. Кыараҕас буолан баран, уһун кыламаннардаах ыйаастыгас харахтарын умса туттубут. Маҥан, кэтит сирэйин имнэрэ тэтэрэн, иннигэр түһэриммит суһуоҕун туппахтыы олорор. Эмээхситтэр тоҕо эрэ саҥалара олус элбээбит. Күтүөт буолуох киһиэхэ тугу эрэ сэрэтэр, сүбэлиир курдук үрүт-үөһэ хобдьоороллор. Ылдьаанаҕа ханан да тэҥэ суох, оттомо суоҕунан көрөн-истэн дьэргэлдьиппит сулардыы бытыктаах киһи онуоха барытын ылынан тоҥолдьуйар. Тула олорооччулар үрүүмкэлэрин диэки субу-субу кэриччи, элэкис-мэлэкис көрөн ылаттыыр. Кэнникинэн ыалдьыт саҥата хойдон барда, тиһэҕэр барыларын баһыйда. Ол быыһыгар сотору-сотору: «Ылдьаанаҕытын солкоҕо суулуом…» – диир саҥатын чопчу өйдөөн хаалбыппын. Эрбэх саҕа өрбөх куукулабытыгар кыра да солко кырадаһына баҕалаах дьон ону олус дьиктиргээн, Маккырыыталыын сөрү диэн сөхпүт харахтарбытынан утары көрсүһэбит. Биһиги харахпытыгар Ылдьаана солкоҕо сөрөнөн баран таах олорор. Ынах ыабат, уу баспат. Олорор… Олорор солкоҕо сууланан.
Ити кэнниттэн аҕыйах хонон баран, кэпсэтиитэ табыллыбыт ыалдьыт Ылдьаананы көһөрө, тэлиэгэлээх атынан кэллэ. Биһиги көрөрбүтүгэр Ылдьаана барсыан баҕарбатахтыы туттар. Дьүөгэлэрэ хоһугар киирэн, оргууй ботугураһан кэпсэтэллэр. Эмээхситтэр күөйэ тутан ылыннара сатыырдыы мөҕө-этэ саҥараллар. Икки чанчыгар тирии тутаахтаах мас дьааһыгын, атын да малын тэлиэгэҕэ таһааран бобо кэлгийтэлээтилэр. Ылдьаана хос-хос төннөн киирэн, хоһун ааныгар турбахтаата. Баар дьону кытта саҥата суох быраһаайдаста. Эмээхситтэр тугу эрэ этэллэрин быыһыгар ыраах айаҥҥа аттанар Ылдьаанаҕа тэлиэгэ үрдүгэр олбох бэлэмнээн ньамалаһаллар. Ылдьаананы сүгүннэрэн барааччы өр хомунууну сөбүлээбэтэхтии: «Чэ, чэ! Сөп буолуо!» – диэбит хаҕыс тыла ураты тымныытык иһилиннэ.
Тэлиэгэлээх ат айан суолунан тус хоту, Мэҥэ сирин диэки лүһүгүрүү турбута. Сайылык кэрэ симэхтэрэ, ыанньыксыт кыргыттар, туспа сиргэ сүктэн баран эрэр дьүөгэлэрин батыһа көрө, далбаатыы хаалбыттара. Кинилэр туттууларыгар-хаптыыларыгар Ылдьаананы аһыныы, кини салҕаныахтаах олоҕор саарбахтааһын көстөн ааһарга дылыта. Эмдэй-сэмдэй бытырыыс оҕолор аппаҕа диэри атаарсар санаанан тэлиэгэ кэнниттэн тилэх үктээн дыдыгыраспыппыт. Ылдьаана дьааһык кэтэҕэр олорон ытыыр быһыылааҕа. Мыраан аннынааҕы кыыс кэрэ хатыҥнардаах чараҥы, кылгастык да буоллар Мэхээлэтиниин дьоллоохтук олорон ааспыт ыал ампаара дьиэлэрин, киһи уҥуохтаах тумулу көрө-көрө, былаатын тумсунан кистээн хараҕын уутун сотторо.
Ити курдук Дьылҕа Хаан сиргэ хаалбыты олох олорорго күһэйэр күүһүнэн, Ылдьаана туора улууска сүктэн барбыта. Кини туус маҥан былаата көстүбэт буолуор диэри биһиги сапсыйа хаалбыппыт.
***
Кыс ортото Ылдьаана эрэйдээхтик олорорун, дьонноох-сэргэлээх буоллаҕына кырыктаах киһиттэн өрүһүйдэллэр диэн амарах санаалаахтартан илдьит кэлбитэ үһү. Абаҕата тиийэн Ылдьаана олоҕун-дьаһаҕын илэ көрөн, быһаҕаһа эрэ хаалбыт сиэн балтын көрө аһынан, төнүннэрэр толкуйдаммыт. Түҥнэри сүргүөх си дьүгээр буолуо суоҕун сэрэйэн, холкуос хоһуун уолаттарын ханыыланан айдааннаахтык арааран аҕалбыттар.
Анна Варламова-Айысхаана, 1990
Чолбон. – 2023. – № 9
«… Мин Горнай оройуона диэн төрөөбүт дойдулаахпынан астынабын, биһикпин ыйаабыт ийэ сирим бу буолар диэн киэн туттабын. Төрөөбүт дойду ахтылҕана, өйдөбүлэ мин олохпор өрүү күүс-уох биэрэр, үрдүк үтүө санааларга кынаттыыр, өрө күүрдэр, инникибэр эрэли саҕар, бэйэм киһи буолар аналбын санатан эрчимирдэр, барҕа баҕа санаанан байытар. Дойдулаах дьонноох буолар – улуу дьол»
П.Д. Аввакумов
Бөдөҥ суруйааччы, прозаик, литературнай кириитик, тылбаасчыт, Горнай улууһун бочуоттаах гражданина, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, ССРС Бэчээтин туйгуна, «Чолбон» сурунаал кылаабынай редакторынан үлэлээбит Петр Денисович Аввакумов төрөөбүтэ 90 сылыгар аналлаах «Аввакумов ааҕыылара» өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай конференция муус устар 18 күнүгэр суруйааччы төрөөбүт Горнай улууһугар Күөрэлээх бөһүөлэгэр С.Г. Ковров аатынан орто оскуола, улуустааҕы үөрэх управлениета, Горнайдааҕы кииннэммит библиотека ситимэ тэрийиилэринэн ааста. Бу ааҕыылары суруйааччы кийиитэ Людмила Ефремовна Аввакумова 2019 сылтан көҕүлээн ыытар.
П.Д. Аввакумов үгүс элбэх кэпсээн, «Киһи суола», «Улахан да, кыра да» сэһэннэр, «Улуу Сыһыы», «Өлбүт өтөхтөр», «Күннэр-дьыллар», «Одуруннаах Орто дойдуга» романнар ааптардара. Саха литературатын ситиһиилэрин сырдатыыга хорутулаахтык үлэлээбитэ, радионан уонна телевидениенэн биэриилэргэ элбэхтик кыттан, демократияны, Саха сирин социальнай уонна экономическай суверенитетын сырдатыыга элбэх сыратын биэрбитэ, ону таһынан норуот суруйааччылара Семен уонна Софрон Даниловтар сырдык ааттарын үйэтитиинэн дьарыктаммыта. Петр Денисович нуучча ааптардарын уонна хоту дойду суруйааччыларын айымньыларын сахалыы тылбаастаабыта, Библия Кэс тылын тылбаастыыр үлэҕэ кыттыбыта.
Петр Денисович үгүс өрүттээх, киэҥ далааһыннаах үлэтин үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдиигэ туһуламмыт ааҕыылар алта секциянан бардылар. Дьүүллүүр сүбэҕэ Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатыттан Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, В.К. Арсеньев аатынан «Уһук Илин» конкурс кыайыылааҕа поэт, прозаик Анатолий Слепцов, «Чолбон» сурунаалтан прозаик, Россия уонна Саха сирин суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Анна Варламова-Айысхаана, Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, прозаик, СӨ бэчээтин уонна култууратын туйгуна Иван Осипов-Ойуур уонна сурунаал эппиэтиир сэкирэтээрэ, СӨ култууратын туйгуна Туяра Павлова үлэлээтилэр. Ааҕыыларга Булун, Бүлүү, Кэбээйи, Горнай улуустарын оскуолаларын үөрэнээччилэрэ кытыннылар.
Тэрээһин чэрчитинэн, суруйааччыга 2017 сыллаахха анаан туруоруллубут өйдөбүнньүк мэҥэ тааска тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн ууруу уонна «Киһи дьоло – бар дьон дьоло» ахтыы киэһэтэ буоллулар. Ахтыы киэһэтин П.Д.Аввакумов аатынан Улуустааҕы Киин библиотека иилээн-саҕалаан ыытта. «Чолбон» сурунаал бэтэрээннэрэ А.Е. Варламова-Айысхаана уонна И.И. Осипов-Ойуур: «Петр Денисовичтыын бииргэ үлэлээбит дьоллоохпут, кини үрдүк култууралаах, олус бэриниилээх, ирдэбиллээх киһи этэ. Софрон Данилов айымньыларын, үлэлэрин 10 тома бэчээттэнэн тахсыыларыгар редакциялыыр үлэҕэ элбэх сыратын уурбута», – диэн кэпсээтилэр. Анна Егоровна: «Петр Денисович олорон ааспыт олоҕун уонна литература кириитигин быһыытынан үлэлэрин түмэн «Сырдыгы, кырдьыгы тутуспут доҕорбут «(2009) уонна «Кыраҕы харах көрүүтүнэн» (2008) диэн кинигэлэри таһаартарбытым. Билигин критикаҕа ыстатыйаларын салгыы таһаарыыга улуус салалтатыттан өйөбүл көрдүүбүн, — диэбитин улуус баһылыга Н. В. Андреев ылынан, суруйааччы үбүлүөйдээх сылыгар кинигэ тахсарыгар күүс-көмө буолуоҕун мэктиэлээтэ уонна П.Д. Аввакумов аатынан олус көхтөөх үлэлээх улуустааҕы киин библиотека бу үлэҕэ көмө буоларыгар сорудахтаата. Соругу үөрүүнэн ылыммыт П.Д. Аввакумов аатынан Улуустааҕы Киин библиотека директора А.В. Иванова суруйааччы олоҕор уонна айар үлэтигэр аналлаах ыйынньыгы бэлэмнээн, бу сыл иккис аҥаарыгар тарҕаныаҕын иһитиннэрдэ. Нэһилиэк баһылыга А.С. Петров Дьокуускай куоракка ыытыллар үбүлүөйдээх тэрээһиннэргэ — муус устар 25 күнүгэр 10 чаастан суруйааччы олорбут Бестужев-Марлинскай уулуссатын 9 нүөмэрдээх дьиэтигэр мэҥэ тааска тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурууга, муус устар 26 күнүгэр 11 чаастан П.А. Ойуунускай аатынан Литература музейыгар 11 чаастан кинигэ быыстапкалаах «Үйэлээх үлэлээх, үрдүк аналлаах» ахтыы тэрээһинигэр кыттыыны ыларга ыҥырда.
Саха биир биллэр улахан суруйааччыта П.Д.Аввакумов аатын үйэтитиигэ инникигэ былааннардаах үтүө тэрээһин түмүктэннэ.
«Чолбон» сурунаал эрэдээксийэтэ
Кинилэр уота суох охсуһууга охтубуттара.
Норуоттарын иһин охсуһууга, кини тупсарын, туругурарын туһугар!
Далан
Олохторун тиһэх күннэригэр диэри убайдарбын Сэмэн уонна Соппуруон Даниловтары кытары алтыспыт түгэннэрбин саас-сааһынан наардаан, сылларынан араартаан суруйан хаалларарга сананным.
«Үлэбиттэн үүрдүлэр, дьиэбиттэн уулуссаҕа быраҕылынным…». 50-с сыллар
1952 сыллаахха мин бэһис кылааска үөрэнэрим. Саха суруйааччыларын, кинилэр айымньыларын туһунан учууталларбыт уруоктарга биирдэ эмэ сырдатан ааһаллара, үксүн кинигэлэртэн дорҕоонноохтук ааҕарбыт уонна тугу өйдөөбүппүтүн кэпсиирбитинэн уруок түмүктэнэрэ. Ол да буоллар, биир түгэн өйбүтүгэр кытаанахтык хатаммыта: учууталларбыт революция иннинээҕи үс суруйааччы — А. Кулаковскай, А. Софронов, Н. Неустроев кинигэлэрин, кинилэр айымньылара киирбит учебниктара «баайдыы санаалаах норуот өстөөхтөрүн кинигэлэрэ» диэн, биир үтүө күн оскуола тэлгэһэтигэр таһааран уматтарбыттара. Кутааны тула туран олус хараастыбыппыт, оччолорго кинигэ ыал аайы баар буолбатах этэ. Ол иһин наһаа харыһыйбыппыт. Бу туһунан үрдүк үөрэххэ үөрэнэ сылдьан, убайбар Семен Петровичка кэпсээбиппэр: «Оччо харыһыйа-харыһыйа саатар биир эмэ кинигэни кистээн кэбиспэтэххит, билигин ол олус наада буолуо этэ», – диэбитэ. Ону баара оччолорго кырабыт да бэрт буолан уонна дириэктэрбит: «Куораттан сорудах кэллэ. Күн бүгүн бу суруйааччылар кинигэлэрин суох гынар үһүбүт», – диэн кытаанахтык эппитэ.
Саха сиригэр интеллигенцияны национализмҥа буруйдуур үҥсүүлэр соҕуруунан-хотунан күүһүрбүттэрэ. ССКП Киин Кэмитиэтин уонна обкомун уураахтара хобу-сиби тарҕатааччыларга, үөхсээччилэргэ тирэх буолбута. Кинилэри утары саха норуотун бастыҥ интеллигенцията туруулаһан туран утарыласпыта. Төрөөбүт литературабытын төрүттээбит улуу дьоммут айымньыларын, нууччалыы тылбаастатан улуу нуучча норуотун, атын араас омуктар билиилэригэр таһаарыы утарсарга сүрүн күүс буолбута. Ини-бии Семен, Софрон Даниловтар маннык ыарахан кэмҥэ, инники кирбиигэ сылдьыбыттара. Ол түмүгэр, 50-с сыллар уонна 60-с сыллар бастакы аҥаардара олохторугар, айар үлэлэригэр ыараханнык ааспыта.
Балаһыанньа олус кытааппытыттан доруобуйалара мөлтөөн уонна айар үлэнэн дьарыктанаары Грузияҕа «сынньана» диэн барбыттар. Тус-туспа санаторийдарга сытан баран, төннөллөрүгэр биир сөмөлүөтүнэн Москвалаабыттар. Сөмөлүөттэн түһээт, Семен Петрович: «Москвам барахсан үчүгэйин, чуумпутун, сынньана түһэн баран барыам», – диэбитигэр Софрон Петрович ыксатарын санаппыт. Онуоха убайа: «Үлэбиттэн үүрдүлэр, олорор дьиэбиттэн уулуссаҕа быраҕылынным, айымньыларбын бэчээттээбэттэр, дьон-сэргэ аанньа ахсан кэпсэппэт буолла, хаайылларым эрэ хаалла. Туохха ыксаан барыахпыный», – диэхтээбит. Софрон Петрович дойдулуур, Семен Петрович кыратык хаалан, айар үлэнэн дьарыктанар.
Бу кэмҥэ «Нууччалыы мин билиим» диэн хоһооно суруллар. Хоһоону Михаил Львов нууччалыы тылбаастаан, 1954 сыллаахха буолбут ССРС Суруйааччыларын II съеһигэр академик В. Виноградов дакылаатыгар улаханнык хайҕанар. Оччотооҕу 15 сойуустаах өрөспүүбүлүкэҕэ киирэр сэбиэскэй дьон киэн тутта ааҕар айымньылара буолбута. В. Маяковскай «Стихи о советском паспорте» хоһоонун оччолорго үрдүк күүрүүлээхтик өйтөн ааҕаллара, ол курдук Семен Данилов «Мой русский язык» хоһооно эмиэ түргэнник тарҕаммыта.
Оччотооҕу кэмнэр тустарынан саха норуодунай поэта Савва Тарасов маннык кэпсээбитэ: «Семен Данилов 1953 сыллаахха „Нууччалыы мин билиим” диэн хоһоонун маҥнай бэйэтэ нууччалыы тылбаастаан баран, дойду саамай биллэр бөдөҥ „Литературная газета” хаһыатыгар ыытар. Редакторынан Константин Симонов үлэлиирэ. Кини, хоһоону ааҕаат, М. Львовка өссө чуолкайдык тылбаастата биэрэр. Дьэ, бу кэнниттэн хоһоон оччотооҕу саха литературатын саҥа кэрдиис кэмҥэ үктэннэрэр. „Своим суровым оппонентам я решил ответить стихом, и в том же 53-м году написал стихотворение „Мой русский язык”, – диэн Семен Данилов оччотооҕу утарсааччыларыгар эппиэттээбитэ».
1954 сыллаахха Бор детдома сабыллар. Холбоһуктааһын туһунан боппуруос турбутугар, «Правда» уонна «Ворошилов» холкуостаахтара биир куолаһынан кыайан, нэһилиэк киининэн Дьиикимдэ буолбута. Бор кураанахсыйбыта. Үгүстэр дьиэлэрин көһөрбүттэрэ. Арай мин дьонум дьиэтэ Былларааттаахха 60-с сылларга диэри турбута. Ити саҕана Семен Данилов биһиэхэ хаста да кэлэ сылдьыбыта. Ону Эбэ алааһын ортотугар, дьиэбит тэлгэһэтигэр халаачык үтэр оһохпут таһыгар дьоммун бөдөҥ кус уонна собо тутуурдаах түһэрбит хаартыскалара (бэйэтэ эмиэ түһүспүт) туоһулууллар. Билигин санаан көрдөххө, ити саҕана литература нэһилиэстибэтин боппуруостара сытыытык турбут кэмнэрэ эбит. Үлэтиттэн, олорор дьиэтиттэн үүрүү уонна да атын хааччахтааһыннар төһөлөөх ыараханнык дьайбыттара буолуой?! Ити туһунан хаһан да тугу да кэпсээбэтэ. Биир кэм холку, сэмэй, күлэ-үөрэ сылдьар этэ. Кэллэҕинэ бултаан тахсара уонна сэһэнэ наар булт туһунан буолара.
Бэрдьигэстээх орто оскуолатыгар үөрэнэ сырыттахпына, 1957 сыллаахха кулун тутар саҥатыгар эдэр суруйааччылар бэһиэ-алтыа буолан кэлэн нэһилиэнньэни кытта көрсүбүттэрэ. Убайым миигин көрдөөн булан, остолобуойга аһаппытыгар, элбэх сэһэннээх саҥарбыт-иҥэрбит, күлбүт-үөрбүт дьонтон кыбыстан, аанньа аһаабатаҕым, үчүгэйдик ирэ-хоро кэпсэппэккэ сэмэлэммитим.
Оскуоланы бүтэрэн комсомол путевкатынан Ленин аатынан холкуоска үлэлии тахсыам иннинэ доруобуйабын көрдөрүнэ уонна дьоммун билсэ куоракка киирбитим. Инники хаһан да куоракка сылдьыбатаҕым. Семен Петровичтаах Белинскэй уулуссаҕа турар икки квартиралаах мас дьиэ аҥаарыгар олороллоро. Сэргэлээх даачатыгар бэс чагда тыа саҕатыгар ырааһыйаҕа 7×8 дьиэлэнэн, саас аайы эрдэ онно көһөллөрө. Тэлгэһэлэрин күөх бэстэр, хатыҥнар, тирэхтэр, тэтиҥнэр киэргэтэллэрэ. Күһүн хойукка диэри олороллоро. Түннүктэрин анныгар үүммүт тэтиҥнэрэ, тирэхтэрэ түргэнник саһараллара уонна оннук түргэнник маҥнайгы тымныы тыалтан сэбирдэхтэрэ эмискэ суйданан хаалара. Ону поэт «Балаҕан ыйын курус тыала» диэн хоһоонугар сыгынньах дьахтарга маарыннатан хоһуйар. Семен Петрович ити саҕана хаартыскаҕа түһэриинэн үлүһүйэрэ. Кырачаан Семка (таайым Лэгиэнтэй кыра уолун ылан ииппиттэрэ) мин илиибиттэн түспэт этэ, элбэхтик хаартыскаҕа түһэрбит. Убайым уолун атаахтатара. Ыраахтан кэллэҕинэ, уолугар эрэ саба түһэрэ. Куоракка тэһийбэтэҕим, көрдөрөн бүтээт, нэдиэлэ эрэ курдук буолан баран, Семканы ытаппытынан дойдулаабытым. Бу сырыыбар хайаатар да үрдүк үөрэххэ туттарсан үөрэнэрбэр убайым сүбэлээбитэ.
Даниловтар ииппит кыыстара Варя, онуһу бүтэрэн баран, кылааһынан саҥа тутуллан эрэр Мииринэйгэ барбыттара. Варя бу куоракка букатыннаахтык хаалбыта. Олоҕун олоччу алмаас промышленноһын сайдыытыгар анаабыта. Варяны, ийэлэрэ Маарыйа бииргэ төрөөбүт сурдьун Судургу Уйбаан кыра кыыһын, тоҕус саастааҕар Семен Петровичтаах иитэ ылбыттара.
Ийэм бииргэ төрөөбүттэрэ бэһиэлэр: улаханнара Лэгиэнтэй, Даниловтар ийэлэрэ Маарыйа, үһүс – мин ийэм Маарыйа, Судургу Уйбаан уонна кыралара – Ыстапыай. Ийэм сурдьун Судургу Уйбаан туһунан элбэҕи кэпсиирэ. Отутус сыллар бүтүүлэригэр икки суолга буруйдааннар: бастакыта – конфедералистарга (оччотооҕуга бандьыыттар диэн ааттыыллара) суруксуттаабыт, иккиһэ – табанан таһаҕас таһа сылдьан, аара суолга табаларын аһатаары хонон ааһар, биэс оҕолоох сутаан олорор дьадаҥы ыалга, ыарыһах оҕолорун аһынан, кыра бурдук сыыһа уонна үс куһуок саахары биэрбит. Ити буруйдарын иһин куоракка тутан киллэрбиттэринэн сураҕа суох сүппүт. Кэлин Лэгиэнтэй сураһан билбитэ, хаайыыга сытан ыалдьан өлбүт.
Ийэлэрэ аҕалара тутуллан бараатын кытта эмискэ ыалдьан өлөр. Биэс оҕо тулаайах хаалар, икки кыра кыыһы Даниловтар иитэ ылаллар: Варяны Сэмэннээх, Аняны Бүөтүстээх Маарыйа. Үс обургу оҕо хаалан, аймахтарынан сылдьан, үлэһит дьон буола улааталлар. Олортон кыра уол Март Тимофеев – хоһоонньут, «Бэрдьигэстээх барахсан» ырыа ааптара. Улахан кыыс Маарыйа Ленин аатынан холкуос чулуу үлэһитэ, Москваҕа сүөһү үлэһиттэрин мунньаҕын делегата, Семен Данилов «Ферма кыргыттара» диэн ырыа буолбут хоһоонугар хоһуллубут «биэс бэһиэлэй кыргыттартан» биирдэстэрэ. Убайдара Потап – майгылаах бастыҥа, үлэһит үтүөтэ, дьон убаастабылын ылбыт киһи этэ. Варвара Семеновна – «Бочуот знага» уордьаннаах алмаас промышленноһын бэтэрээнэ.
Софрон Петрович дьоно Бордооҕу саҥа дьиэлэрин ампаардары атыылаан, Мария Егоровна төрөппүттэрэ соҕотох оҕолорун туһугар сүөһүлэрин барытын туттан, икки өттүттэн куолаан, Маяковскай уулуссаҕа турар киэҥ олбуордаах дьиэни атыылаһан, оҕолоругар биэрэллэр уонна бэйэлэрэ дьукаах олороллор. 50-с сыллартан саҕалаан Софрон Данилов үлэ үөһүгэр түспүтэ: Саха театрыгар, радиокомитекка, «Кыым» хаһыат эрэдээксийэтигэр, кинигэ издательствотыгар үлэлээбитэ. Сүрүн үлэлэрин таһынан айар үлэнэн таһаарыылаахтык дьарыктаммыта: ыстатыйалары, кэпсээннэри, уочаркалары, рецензиялары сурунаалларга, хаһыаттарга чаастатык бэчээттэтэрэ. 1958 сыллаахха бэйэтин бириэмэтигэр улаханнык аатырбыт «Сахалар ааттарыттан» диэн драманы суруйбута, тыа кулууптарын сыаналарыгар, театрга туруоруллан, көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыта.
Софрон Петрович төрөөбүт Боругар бэрт сэдэхтик сылдьара. Үлэтэ үгүһэ, айар үлэнэн үлүһүйүүтэ, дьиэ кэргэнин эбиллиитэ: түөрт кырдьаҕаһы кытары алта оҕо (биэс кыыс, биир уол) элбэх көрүүнү-истиини эрэйэрэ. Бүөтүстээх Маарыйа сылга биирдэ (ордук кыһын дохуот үллэстиитин саҕана) дойдуларыгар тахсан, эт-арыы хомуйан киирэллэрэ. Мин, куоракка үөрэнэ сылдьан, Софрон Петровичтаахха биирдэ да сылдьыбатаҕым, убайым үксүн соҕуруу айар дьиэлэргэ үлэлии баран суох буолара. Кэлин 60-с сыллартан биһиэхэ чаастатык тахса сылдьыаҕыттан чугаһаспыппыт. Ити кэмтэн ыла кини истиҥ, иһирэх, эйэҕэс майгытын сөбүлээбитим, ыраата бардаҕына, эҕэрдэ открытка, сурук ыытара күндү буолара.
Софрон Петрович убайыттан уратыта диэн, литератураҕа хоһоонунан киирбитэ. Хоһооннорун хомуурунньуга икки төгүллээн: 1979, 2004 сыллардаахха кинигэнэн тахсыбыта. Манна олоххо буолар тыын боппуруостары таарыйар. Кыра формалаах кэпсээннэрэ эмиэ ити хоһооннорун курдуктар. Холобура, алталаах уолчаан убайын батыһан оскуолаҕа тиийэн, оһох кэннигэр саһан туран ымсыырбыт баҕа санаата, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри убайа Семен Петрович быраатыгар суолдьут сулус буолбута хоһуйуллар.
Күүс-уох, сэниэ ылына кэлэрэ. 60-с сыллар
Холкуоска үс сыл үлэлээн баран, Саха судаарыстыбаннай университетыгар туттарсан, саха салаатыгар үөрэххэ киирбитим. Уопсайга хостоох этим да, Семен Петровичтаах дьиэлэрэ иккис дьиэм буолбута. Орджоникидзе болуоссатын таһыгар турар түөрт этээстээх дьиэҕэ олороллоро. Ийэлэрэ Маарыйа эмээхсин кинилэргэ баара, ыарытыйара. Семен соҕуруу чаастатык сылдьара, дьиэтигэр үксүн суох буолара. Ол иһин саҥаспар Анна Семеновнаҕа көмөлөһөрүм, доҕор буоларым. 1961 сыллаахха Семен Петрович Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Революция иннинээҕи суруйааччылар олохторун, айымньыларын сыныйан үөрэппитэ. Үс реалист суруйааччыны сырдаппыт Г.П. Башарины көмүскээбитэ. Кулаковскай, Софронов, Неустроев айымньыларын тилиннэриигэ кытаанахтык киирсибитэ. Ол түмүгэр 1952 сыллаах ССКП обкомун уурааҕа киэр эһиллибитэ, классиктар, саха бөдөҥ суруйааччыларын, норуот тылынан уус-уран айымньылара нууччалыы тылбаастанан, Сэбиэскэй Сойуус биллиилээх дьонун интэриэһиргэппитэ.
Туох өйдөөх-санаалаах, туох толкуйдаах устудьуоннар үөрэнэ сылдьарбытын, преподавателлэр саха литературатын туһунан ааҕар лекцияларын интэриэһиргиирэ. Семен Петрович командировкаларга туох сыаллаах сылдьарын сэрэйэр этим. Сорох сырыыларыттан үөрэн-көтөн, санаата көтөҕүллэн кэллэҕинэ, дьыалата табыллыбыт дии саныырым. Кини ордук соҕуруу командировкалартан үксүн табыллан кэлэрэ.
Сэдэхтик да буоллар, көрсө түһэн истиҥник сэһэргэһэрбит. Ардыгар араас боппуруостары биэрэн, маны эн хайдах саныыгын диэн ыйытан соһутара. Миигин кытары биир кууруска Дмитрий Дыдаев (ити саҕана саҥа бэчээттэнэн эрэр эдэр поэт) үөрэммитэ. Киһилии үтүө майгылаах, эйэҕэс уолу соччо сэргээбэт этибит. Ордук кыргыттар. Ити саҕана кини айар үлэ абылаҥар саҥа холонон эрэр кэмэ быһыылааҕа. Киһиэхэ тиийимтиэ, ис киирбэх хоһооннору суруйан аҕалан, лекция кэмигэр кистээн көрдөрөрө уонна санаабын ыйытара. Мин Даниловтар чугас аймахтара буоларбын ким да билбэт этэ. Бастакы, иккис сылларга кууруспут иһинэн араас дискуссиялар, мөккүөрдэр, ырытыылар буолаллара. Кураторбыт Василий Никитич Протодьяконов киэн-холку куолаһынан мөккүөрбүтүн быһаарара.
Софрон Петрович бу сылларга суруйуунан харса суох дьарыктаммыта. Суруйбутун утары бэчээттэтэн иһэрэ. «Төрөөбүт алааска», «Дьону үөрдэ сырыттарбын», «Мин эйиэхэ кэпсиим» диэн дьоҕус кинигэлэрэ тахсыталаабыттара. Биһиги куурус устудьуоннара «Сахалар ааттарыттан» спектаклы ырытарбыт, группанан театрга баран көрөрбүт. Араас оройуоннартан сылдьар буоламмыт, бэйэбит оройуоммутугар сыһыаннаах суруйааччылары, кинилэр айымньыларын ырытыыга харса суох киирсэрбит. Итинник киирсиилэргэ Дмитрий Дыдаев үксүн мин диэки буолара, тоҕо диэтэххэ, Даниловтары олус убаастыыра. Кини биһигиттэн барыбытыттан уурбут-туппут курдук, өйдөнүмтүө саҥалааҕа. Ардыгар биирдии сытыы этиилэринэн саҥата суох ыыталыыра. Оччоҕо мин киниэхэ испэр махтана саныырым. Атын уолаттардааҕар мөлтөх таҥастааҕа-саптааҕа, занятиеларга үксүн хойутаан кэлэрэ да, преподавателлэр кыһаммат этилэр.
Көрдөөх устудьуон олоҕор икки сыл эрэ буолбутум. Араас түмсүүлэргэ кыттыспатым, хаһаайыстыбалаах киһи быһыытынан дьиэбэр ыксыырым. 1963 сыллаахха куоракка олохтоох кытай уолугар кэргэн тахсан, Даркылаах диэки бэйэбит дьиэлэнэн, туспа ыал буолан олус үчүгэйдик олорбуппут. Саахсаланнахпыт күн Семен Петровичтаах үөрэ-көтө эҕэрдэлээн бэлиэтээбиттэрэ. Юрабын олус сөбүлээбиттэрэ, убайым олоҕун тиһэх күннэригэр диэри көрүстэр эрэ сэргии түһэрэ, сэһэннэрэ-сэппэннэрэ аан дойдуну түгэҕинэн эргийэрэ. Күлэ-үөрэ балыыҥкалаһан, убайым дуоһуйа сынньанара. Өр кэмҥэ кэлэ сылдьыбатахпытына, ыҥыртаан ылара. Ардыгар бириэмэлэннэхтэринэ, бэйэлэрин массыыналарынан кэлэ сылдьаллара (быраатынаан Софроннуун биирдии бэйэлэрэ «Волга» массыыналаахтара).
Дипломнай үлэбэр Г.Р. Кардашевскай Аҕа дойду Улуу сэриитигэр баран өлбүт, үүнэн испит эдэр, талааннаах прозаик суруйааччы Дьүөгэ Ааныстыырабы ыйан биэрбитэ. Олох билбэт тиэмэм этэ. Семен Петровичка эппиппэр, Григорий Нынныырабы (оччолорго «Кыым» хаһыакка үлэлиирэ) ыйан биэрэн, улаханнык көмөлөспүтэ. Дипломмун бастакынан 4-кэ көмүскээбитим. Кууруһум оҕолоруттан бүтэһик сылбар букатыннаахтык тэйбитим, аҕыйах кыыһы кытары билсэрим. Дмитрий Дыдаевы сүтэрбитим, дойдубар кэлэн оскуолаҕа үлэлии сырыттахпына, «Хара быраат хара убайыгар суруга» хоһоонугар омугумсуйуу боппуруоһугар эриллэн, эмиэ 50-с сыллар курдук, кинигэлэрин уматар туһунан уураах кэлбитэ. Софрон Петрович Дыдаевы талааннаах, үчүгэй поэт тахсыаҕын сарбыйдылар диэн кэлэ сылдьан кэпсиирэ. Талыллыбыт айымньыларыттан көрдөххө, сүбэлээн-амалаан, санаатын көтөҕөн суругунан сибээстэһэллэр эбит.
1966 сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн, Аммаҕа икки сыл дуогабарынан барарбытын убайым сөбүлээбэтэҕэ. Миигин «Хотугу сулуска», Юраны Суруйааччылар сойуустарыгар суоппарынан хаалларар санаалаах этэ. Юрам төрөөбүт дойдутугар таласпыта.
1967 сыллаахха Семен Данилов 50 сааһыгар ини-биилэр иккиэйэҕин эрэ кэлэн, дойдуларын дьоннорун кытары көрсүһэн баралларыгар Анисия Ивановна Кириллина кинилэр тустарынан дакылааттаабытын олус болҕойон истэн, астынан тиийбиттэр этэ. Бу түгэни хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ музейга баар.
Үтүөкэн дьонноох аатырбыт Аммаҕа икки сыл буолааппытын кытары мин дьонум төрөөбүт Мытаахпар көһөрөн аҕалбыттара. Дойдубар кэлбиппин Даниловтар улаханнык сөбүлээбиттэрэ. Кэлээт дьиэ-уот туттан, сүөһүлэнэн-астанан, быр-бааччы олорбуппут. Семен Петрович Анна Семеновналыын чаастатык кэлэр буолбуттара. Кэллэхтэрин аайы хайаан да Борбутугар бара сылдьарбыт. Ардыгар Софрон Петровичтыын кэлэн хонон-өрөөн бараллара. Убайдарым кэлиилэрэ биһиги дьиэ кэргэҥҥэ бырааһынньык курдук буолара.
Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун салайыаҕыттан ыла, Семен Данилов төрөөбүт литературата сайдарын туһугар туох баар кыаҕын, талаанын ууран үлэлээбитэ. Сотору-сотору соҕуруунан-хотунан чаастатык көтүүлэр доруобуйаҕа буортулаахтарын туһунан этэн туран, кырдьаҕас суруйааччылар сэрэттэхтэринэ мичээрдээн эрэ кэбиһэрэ үһү (Күннүк Уурастыырап ахтыытыттан). «Сарсын-өйүүн соҕуруу көтөбүн, дойдубар күүс-уох, сэниэ ылына кэллим», – диэхтиирэ кини, мантан тиийээт соҕуруу көппүтүн туһунан истэрбит.
1952 сыллаах айдааннаах уураах 1962 сыллаахха ССКП Киин кэмитиэтин көмөтүнэн көннөрүллүбүт курдук этэ да, утарылаһар дьайыытын тохтоппотоҕо. Ол Семен Петрович салайар үлэтигэр мэһэйдэри үөскэтэрэ, ол да буоллар Сэбиэскэй Сойуус биллиилээх суруйааччылара өйөөннөр, көмөлөһөннөр, саха суруйааччыларын айымньылара чаастатык бэчээттэнэн, тылбаастанан, сэбиэскэй норуокка киэҥник биллибиттэрэ. Софрон Петрович бу сылларга айар үлэнэн таһаарыылаахтык дьарыктанан, саҥаттан саҥа айымньылара бэчээттэммиттэрэ, араас үлэлэргэ үлэлээбитэ. «Айар үлэнэн үлүһүйүү – түүннэри утуйбакка олоруу түмүгэ», – диэн ахтар Мария Егоровна. Соҕуруу айар дьиэлэргэ баран, ыйы-ыйынан үлэлээн кэлэрэ. Ол түмүгэр 60-с сылларга «Манчаары», «Эһэ, кыыс уонна эргэ чабычах» оҕолорго аналлаах, о.д.а. кэпсээннэрин кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэрэ. Аатырбыт «Сүрэх тэбэрин тухары» романын саҕалаабыта. «Хотугу сулуска» дьон кэтэһэр айымньыта буолбута. Ити курдук, ини-бии Даниловтар сыралаах салайар уонна айар үлэлэринэн алта уонус сылларга саха литературата сайдарыгар улахан олугу уурбуттара.
Талааннаах суруйааччы, салайааччы быһыытынан билиммиттэрэ. 70-с сыллар
Бу сыллар Даниловтар айар үлэлэригэр, олохторугар былыта суох чаҕылыччы тыгар күннээх ыраас халлаан курдук ааспатаҕа. «Саха уус-уран литературатын сайдыытыгар уһулуччу үтүөлээх бырааттыы Семен уонна Софрон Даниловтары эккирэтиһии, кинилэргэ тэрээһиннээх саба түһүүлэр биһиги харахпыт ортотугар ааспыттара», – диэн ахтар саха норуодунай поэта Савва Тарасов. Маннык ыарахан кэмнэригэр дойдуларыгар кэлиилэрэ үксээбитэ. Чуумпутук, биллибэккэ-көстүбэккэ тапталлаах Бордоругар сынньанан, сэниэлэнэн бараллара. Семен Петрович доруобуйата бу сылларга мөлтөөн иһэр курдуга. Суоппара, «суол хоһуун таҥарата» Сэмэн Соловьев Анна Семеновналыын көрөн-истэн, бүөбэйдээн арыаллыыллара. Савва Тарасов Даниловтары тиһэх күннэригэр диэри араҥаччылыы сылдьыбыта. Биһиги киниттэн куорат сонунун истэрбит. Биирдэ Савва Иванович Семен Петровичка эппэккэ эрэ эмискэ дойдулаабытыгар: «Доҕоор, ити тоҕо үнүр эппэккэ бардыҥ, дьоммутугар тугу эмит ыытыа этибит буоллаҕа», – диэбит этэ.
Савва Иванович тапталлаах эдьиийэ Анисия Ивановна нуучча тылын, литературатын учуутала, биһиги нэһилиэкпитигэр 50-с сыллартан үлэлээбитэ. Мытаах ыччата саамай убаастыыр учууталбыт этэ. Кийиит буолан, оҕолонон-урууланан, Дьиикимдэ сэлиэнньэтин сис ыала дэтэн олороллоругар Савва чаастатык кэлэрэ. Учууталбынаан биир уулуссаҕа утарыта ыаллыы олорорбут. Бор, Бэрдьигэстээх оскуолаларыгар учууталлыыр кэмигэр, балыстара Анялыын дьүөгэлии буоламмыт, мин кинилэртэн арахпатаҕым. Онуһу ситиһиилээхтик бүтэрэрбэр уонна салгыы үрдүк үөрэххэ киирэрбэр Анисия Ивановна барахсан улаханнык көмөлөспүтэ. Холкуоска үс сыл үлэлээбит кэммэр кини ыал буолбута уонна биһиги дьиэбит таһыгар дьиэ туттан олорбуттара.
70-с сыллар саҕаланыыларыгар Семен Петрович олоҕун орто омурҕанын ааһан эрэр кэмэ этэ. Араас мунньахтар, көрсүһүүлэр, былааннаммыт күннэр, сындааһыннаах айаннар – бу барыта кини үрдүнэн ааһаллара. Оттон доруобуйата улам мөлтөөн иһэрэ. Ол да буоллар кини айар, салайар да үлэтин тохтоппотоҕо. Хаһыаттарга литература сайдыытыгар аналлаах ыстатыйалары суруйара. Эдэр суруйааччылар үүнэн тахсалларыгар сүрүн болҕомтотун уурара. «Эдэр суруйааччыта суох литература – кэскилэ суох литература», – диирэ кини. Ол иһин суруйааччылар IX съезтэрин көрсө итиниэхэ аналлаах ыстатыйа суруйбута. Оччотооҕуга эдэр, күн бүгүн сааһырбыт, аҕамсыйан эрэр суруйааччылар ону Семен Данилов 100 сааһын туолар күннэригэр дириҥ убаастабылынан, махталынан ахталлар.
Биһиги дьиэ кэргэн олохпутугар убайым Семен оҥорбут үтүөтэ туохха да кэмнэммэт. 1976 сыллаахха аҕабыт Юрий Иванович эмискэ улаханнык ыалдьан, үтүөрэр эрэлэ суох буолбутугар Иннокентий Иннокентьевич Петров көмөтүнэн куораттаппыттара. Биһиги турукпутун билбэккэ олордохторуна, мин балыыһаттан ытаабытынан даачаҕа тиийбитим. Бу күннэргэ Дьокуускайга саха литературатын күннэрэ буола турара. Тиийбитим, киһи бөҕөтө мустан, бырааһынньыктыы олороллоро. Киирээт, саҥарар да кыаҕа суох ытаан бардым. Бары соһуйдулар. Онтон истэн-билэн баран, сүбэлэһэн айманан турдулар уонна сити күн киэһэтигэр «өлбөт мэҥэ уутугар» тэҥнээх күндү эми баар оҥордулар. Быраастар улаханнык соһуйбуттара. Туох да улахан албан аата, партията суох боростуой тыа үлэһит киһитигэр улахан болҕомто ууруллубута. Ону таһынан Семен Петрович соло буллар эрэ кэлэ сылдьара. Күн аайы ыйыталаһара. Бастакы ыарахан күннэрбитигэр обком биир үлэһитин быраастары кытары сибээстэһиннэрэн, ыарыһах туругун биллэрэ туралларыгар сорудахтаабыт этилэр. Ити иннинэ син биир киһи буолбат диэн, медперсонал сыһыана мөлтөх этэ. Бу ыарыыттан 100 киһиттэн биир-икки киһи тыыннаах хаалыан сөп дииллэрэ. Күүстээх эмп уонна быраастар көмөлөрүнэн, көрүү-истии үчүгэйинэн, бытааннык да буоллар, күн-түүн бэттэхтээн испиппит. Дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо: «Эһиги аймахтаргыт чыычаах үүтүн да булар кыахтаахтар эбит», – диэн. Онон аҕабыт сайыны, күһүнү быһа дьаныардаахтык эмтэнэн үтүөрэн, инники туругуттан итэҕэһэ суох доруобуйаланан баран, кэлин быстах өлүүгэ былдьаммыта.
Москва балыыһаларыгар уһуннук сытан эмтэнэн, Семен Петрович ама соҕус буоллаҕына, Переделкиноҕа айар дьиэҕэ уһуннук олорон саха суруйааччыларын айымньылара бэчээттэнэллэрин, тылбаастаналларын туһугар үлэлэһэрэ. Билигин улахан салайааччылар араас ыстатыйалары, этиилэри, дакылааттары чаҕардарыгар суруттаран ылаллар. Оттон кини маны барытын бэйэтэ толороро. Тус бэйэтин айар үлэтигэр тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Ити кэмҥэ литература сайдыытыгар, дьоҥҥо, обществоҕа, олоххо мэһэйдэһэ сатааччылар поэт тус олоҕор, айар, салайар үлэтигэр даҕаны араастаан саба түһэллэрэ, холуннараллара биирдиилээн да буоллар баар этэ. Ол да буоллар, араас омук суруйааччылара, кириитиктэрэ, ааҕааччылара Семен Даниловы талааннаах салайааччы, суруйааччы быһыытынан билиммиттэрэ. Кини күн бүгүҥҥэ да диэри бар дьонугар мэлдьи тыыннаах. Ону биһиги поэт 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиирбитигэр биллибит. Поэт «Алааскар эн мас үүннэрэн хааллардаххына» диэн кэс тылын эппит хоһоонунуу күн сирин таптаан ыллаабыта, төрөөбүт тылыгар тапталы туойбута, өбүгэлэрин кэриэстэрин үрдүктүк туппута, бар дьонун туһугар олорбута. Киһи, суруйааччы, салайааччы буолар чиэһин ыраас суобастаахтык толорбута. «Россияҕа биэс улуу поэт баар буоллаҕына, олортон биирдэстэрэ – Семен Данилов», – диэн оччолорго мээнэҕэ даҕаны эппэтэхтэрэ.
Биһиги, биир дойдулаахтара, аймахтара, дойдутугар бииргэ сылдьыһар кэммитигэр, хайдахтаах курдук түһүүлээх-тахсыылаах олоҕу олорорун толору өйдөөбөт эбиппит. Билигин ону санаан көрдөхпүтүнэ, кыбыстыах курдукпут. Кини үксүн хайдах-туох сылдьан үлэтигэр ситиһиилэммитин үөрэ-көтө кэпсиирэ, оттон доруобуйата мөлтүүрүн, атааннаахтар айдааннарын, ордугурҕааччылар утарсыыларын тустарынан биир да тылы быктарбата. Бука, барытын ыарыһах сүрэҕэр сөҥөрдө сылдьаахтаабыта эбитэ буолуо.
«Хотугу сулус» сурунаалга Семен Петрович Саха сирин суруйааччылара дойду атын суруйааччыларын кытары айар сибээстэрин олохтоору, «Литературалар доҕордоһуулара – норуоттар доҕордоһуулара» диэн рубриканы киллэрбитэ. Ол түмүгэр атын омук суруйааччылара, сахалыы тылбаастанан, бэйэлэрин дойдуларын, норуоттарын билиһиннэрбиттэрэ. Ону таһынан суруйааччылар бэйэлэринэн ыалдьыттыы кэлиилэрэ, биһиги суруйааччыларбыт делегациянан атын дойдуларга сылдьыылара үксээбитэ. 1975 сыллаахха Москваҕа РСФСР Суруйааччыларын сойууһун VI пленумугар саха литературатын дириҥник ырытыы буолбута. Бу дьүүллэһии түмүгэр биһиги литературабыт сайдыыта түргэтээбитэ. Казахстаҥҥа Мухтар Ауэзов музейыгар сылдьан табаарыстарыгар: «Тоҕо биһиги Ойуунускайбытыгар маннык музейы тэрийбэппитий?» – диэбит уонна дойдутугар кэлээт сонно тута Платон Ойуунускайга аналлаах литература музейын тэрийтэрэр. Маны таһынан кини интернационалист суруйааччы уонна салайааччы этэ. Атын улуу омуктар суруйааччыларыгар, кинилэр айымньыларыгар сүгүрүйэрэ уонна саха норуодунай суруйааччыларын кинилэр кэккэлэригэр таһаарарга дьулуһара. Семен Данилов үлэлиир кэмигэр Саха сирин суруйааччыларын съезтэрэ үрдүк таһымнаахтык, эйэ дэмнээхтик ыытыллар буолбуттара.
Семен Петрович доруобуйатын харыстаммакка, мөлтөөн иһэрин аахсыбакка, харса суох үлэлиирэ. 1978 сыллаахха сэтинньи 27 күнэ биһиги олохпутугар суоһар этиҥ буолан сууллубута. Үлэлии, кэлэ-бара, айа-тута сылдьыбыт убайбыт эмискэччи суох буолбута олус соһуччу этэ. Кэргэмминээн Юралыын тиһэх суолугар атаара куоракка киирбиппит. Политикалыы сырдатыы дьиэтин киэҥ саалатыгар дьон бөҕө мустубута, бырастыылаһааччылар быыстала суох субуллубуттара. Кырдьаҕас баҕайы нуучча эмээхситтэрэ, оҕонньотторо (тайаҕынан сылдьааччылар да бааллара), ытаһа-ытаһа, кэлэн бырастыылаһан бараллара. Куорат олохтоохторун араас араҥатын, кырдьаҕаһыттан-эдэриттэн тутулуга суох, дьон убаастабыла дириҥин манна туран сөҕө көрбүтүм.
Тиһэх суолугар атаарыыга кутурҕаннаах тыллары үгүс киһи эппитэ. Сэбиэскэй Сойуус араас муннуктарыттан атаарса кэлбиттэрэ, политикалыы сырдатыы дьиэтиттэн Киров уулуссанан Лермонтовка тахсыыга дьон толору этэ. Семен Петрович, алта уонун эрэ туолаат, салайар, айар үлэлэрин чыпчаалыгар сылдьан, хомолтолоохтук барбыта. Аны биһиэхэ, төрөөбүт күндү дойдутугар, аймахтарыгар, кэлэн үөрэ-көтө кэпсэтэрэ, күлэрэ-оонньуура суох буолбута саныахха ыарахан этэ. Убайбын кытары кылгас кэмҥэ алтыһан ааспыт түгэннэрим үтүө өйдөбүл буолан дууһабар, өйбөр-санаабар хааллахтара. Ол да буоллар, кини норуотун туһугар олорбут чаҕылхай, ыраас, чиэһинэй олоҕо, күүрээннээх үлэтэ суолдьут сулус буолан, киэҥ халлаантан тырымныы, умайа туруоҕа диэн бигэ эрэллээхпин.
Саха АССР обкомун I сэкирэтээрэ Г.И. Чиряев Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн Софрон Петрович Даниловы анаттарбыта. Сорохтор сөбүлээбэтэхтэрэ да буоллар, суруйааччылар үгүс өттүлэрэ өйөөбүтэ. Семен Петрович олорбут олоҕун кылгас кэмигэр саха литературатын киэҥ эйгэҕэ таһаарбытын быраата Софрон Петрович салгыы сайыннарар сыаллаах үлэтин саҕалаабыта. Убайым Семен Петрович суох буолбутун да кэннэ, төрөөбүт нэһилиэгэр кэлии-барыы мөлтөөбөтөҕө. Огдообото Анна Семеновна чаастатык кэлэ тураахтыыра. «Манна кэллэхпинэ, Семенум төрөөбүт дойдутугар сырыттахпына, бэйэтин көрсүбүт курдук сананабын», – диэхтиирэ. Музей тэриллибитин кэннэ, төһө киһи сылдьыбытын, тугу суруйан хаалларбыттарын, музей ырааһын, бэрээдэгин бэрэбиэркэлиир буолара.
Сорох ордугурҕааччылар, бэрт былдьаһааччылар убайбын кылгас үйэтигэр сордообуттара, ону биһиги бэйэтиттэн буолбакка, сылдьар ыалдьыттартан, хонор хоноһолортон истэ-билэ олорбуппут. Софрон Петрович эмиэ итинник балаһыанньаҕа салайан, үлэлээн ааспыта. Биһиги, Даниловтар аймахтара, боростуой тыа дьоно, Семен Петровиһы өһүөннээхтэрэ эрдэлэппиттэрин сэрэйэр этибит. Кинини солбуйбут быраата Софрон Данилов убайыгар охсуулары тэҥҥэ үллэстэн, доруобуйата мөлтөх этэ. Күндү киһитэ, чугас доҕоро, көмөлөһөөччүтэ, олоҕун аргыһа Мария Егоровна уонна оҕолоро кини ыарахан үлэтигэр бөҕө тирэх буолбуттара.
Софрон Петрович, сааһыран баран, дойдутугар сотору-сотору кэлэр буолбута уонна төрөөбүт Боругар хайаатар да тиийэ сылдьара. «Горнай» сопхуос салалтата, кэргэним Юрий Иванович, убайым Семен Степанович көмүлүөк оһохтоох бэртээхэй дьоҕус балаҕаны тутаннар, күнү-күннүктээн сытан сынньанар, ардыгар табаарыһыныын Василий Федотович Филипповтыын хонон-өрөөн барар буолбуттара. Савва Иванович Тарасовтыын, бииргэ үлэлиир буолан, ардыгар иккиэн кэлэллэрэ. Хайдах үлэлээн-хамнаан сылдьалларын, хас биирдии суруйааччылар тустарынан Савва Иванович бэйэ икки ардыгар үгүһү кэпсиирэ. Софрон Петрович кэллэҕин аайы сылайбыт-элэйбит, санааҕа баттаппыт дьүһүнүн көрдөхпүнэ, санаам түһэрэ.
Ини-бии Даниловтар үтүө санаалаах, ыраас суобастаах, сэмэй, сүрэх этэринэн олорбут, бар дьон тапталын, убаастабылын ылбыт дьон буолалларын тэрийбит музейбар үлэлиир сылларбар билбитим. Күн бүгүнүгэр диэри ыраах, чиэски сир диэбэккэ, сүүһүнэн, тыһыынчанан дьон сылдьан, үтүө өйдөбүлү суруйан, этэн хааллараллара салҕанан бара турар. Кинилэри общественнай деятеллэр быһыытынан үрдүктүк сыаналыыллара, ордук президеннэр М.Е. Николаев, В.А. Штыров, Е.А. Борисов суруйан, этэн хаалларбыттарын сылдьааччылар биһирииллэр. Софрон Данилов саха учуонайдарын А.Е. Мординовы, В.Н. Иванову, Е.Е. Алексеевы, В.П. Ларионовы, Д.Д. Саввиновы, К.Е. Кононовы, В.В. Филипповы олус убаастыыра, кинилэр дириҥ өйдөрүгэр, билиилэригэр сүгүрүйэрэ.
Семен Петрович тиһэх сылларыгар быраата «Хотугу сулус» сурунаал эрэдээксийэтигэр үлэлиирэ. Оччотооҕу биир сомоҕо, доҕордуу коллектив туһунан кэлин Далан астына ахтара. Кини Софрон Петровиһы дириҥ өйдөөх, дуоспуруннаах, салайааччы буоларыгар саамай сөптөөх киһинэн ааҕара. Убайын солообут суолун өссө кэҥэтэн, саха литературата, төрөөбүт норуота сайдарын туһугар кимиилээхтик үлэлииригэр эрэллээҕэ. Улахан суруйааччы, биллиилээх деятель Саха сирин үгүс оройуоннарын кэрийэн, ааҕааччыларын кытары көрсүһэрэ, кини кэлэрин дьон кэтэһэрэ.
Уурбут-туппут курдук тылларынан кэпсээтэҕинэ, истээччилэр болҕомтолорун олус тардара. Бэйэтин үлэлиир коллективыгар чугастык сыһыаннаһара, улахан мунньахтарга тыл этиэн иннинэ, кинилэри мунньан туох санаалаахтарын, этиилэрин истэрэ. Тылбаас боппуруоһун салгыы сайыннарбыта. Ол курдук, биллиилээх суруйааччылар айымньыларын нууччалыы тылбаастатарга үлэлэспитэ. Софрон Петрович бииргэ үлэлиир дьонун кыһалҕатын кыһалҕа, норуотун дьылҕатын дьылҕа оҥостубута. Ону биһиги суох буолбутун кэннэ, ахтыылартан өссө кэҥэтэн өйдүүбүт. Софрон Петрович «Сүрэх тэбэрин тухары» романа ааҕааччылар биһирэбиллэриттэн өссө да уоста илигинэ, 1975 сыллаахха «Киһи биирдэ олорор» диэн аатырбыт романа тахсан, Саха сирин комсомолун бириэмийэтин ылбыта. Ол «Красавица Амга» диэн аатынан нууччалыы тылбаастанан, Сэбиэскэй Сойуус ааҕааччыларыгар тиийбитэ.
Софрон Петрович убайын Семен Петрович суолун батыһан, литератураҕа уонна искусствоҕа сыһыаннаах талааннаах эдэр дьону өйүүрэ, кинилэр тустарыгар кыһаллара, суругунан, истиҥ сүбэтинэн элбэҕи көмөлөһөрө. Литератураҕа уонна искусствоҕа туох эмэ үчүгэй баар буоллаҕына, онтон олус үөрэрэ. Саха норуота омук быһыытынан, атын аан дойду сайдыылаах омуктарыттан итэҕэһэ суох буоларыгар кыһаллара.
Үтүө дьону, сырдык өйдөбүлү үйэтитээри. 80-с сыллар
Улуу убайдарым Семен уонна Софрон Даниловтар орто дойдуга бэриллибит кылгас олохтон тоҕо маннык соһуччутук эмискэ туораатылар? Үлэ үөһүгэр, айар үлэ чыпчаалыгар, төрөөбүт норуоттарын сайдыытын түстэһэ сылдьан? Былыр-былыргыттан этэллэринэн, суруйалларынан, улуу худуоһунньуктар киистэнэн бокуонньук мэтириэтин уруһуйдуулларыгар үтүө майгылаах, ыраас суобастаах киһи туох да марайа суох, сонно тута ыраас холустаҕа илэ бэйэтинэн тахсан кэлэрэ үһү. Аатырбыт биир дойдулаахпыт, норуот худуоһунньуга Афанасий Осипов Семен уонна Софрон Даниловтар мэтириэттэрин биирдии түүн иһигэр уруһуйдаталаабыта соһуччу этэ. Убайдарым барахсаттар үтүө, истиҥ, эйэҕэс майгылара тас көстүүлэригэр аһаҕастык биллэр буолан, киһи дууһатын, болҕомтотун улаханнык тардаллара.
Софрон Петрович Суруйааччылар сойуустарын салайан олорор кэмигэр айар үлэтин таһынан, саха норуота норуот быһыытынан бэйэтин аатын үрдүктүк тутан олороругар, сайдарыгар үгүс үлэни ыыппыта. 1982 сыллаахха нууччалыы тылбаастаммыт «Киһи биирдэ олорор» романа сойуус бары муннуктарыгар тиийбитэ. Кыыча уонна Томмот уобарастара оччотооҕу эдэр ыччат өйүгэр-санаатыгар дириҥник киирбитэ. Суруйааччы айымньыларын геройдара, олох уларыйыытын дьиҥнээх туоһулара буолан, ааҕааччы болҕомтотун тардаллара.
Семен Петрович ыараханнык ыалдьа да сылдьан, Алексей Кулаковскай 100 сааһын туолуутун дьоһуннаахтык бэлиэтиир туһугар, харса суох турууласпыта. Кини хоһооннорун уонна поэмаларын С. Поделковка, В. Солоухиҥҥа нууччалыы тылбаастатан, «Песни якута» диэн кинигэни таһаартарбыта. Оттон Софрон Петрович Өксөкүлээх «Саха интеллигенциятыгар суруга» бэчээккэ тахсан тарҕаныытыгар улахан оруоллаах. Мантан көстөр, ини-бии Даниловтар классиктарбыт айымньылара тиллэллэрин туһугар оҥорбут үтүөлэрэ. Софрон Петрович ордук Анемподист Софронов айымньыларыгар, олоҕун дьылҕатыгар ыалдьара. Кини эрэйдээх дьылҕатын, доруобуйата мөлтөҕүнэн эрэйдэнэрин, олоҕор табыллыбатаҕын аһына ылынара уонна Алампа туһунан улахан айымньы суруйар былааннааҕа. Хомойуох иһин, кэм уонна олох сокуона ону толотторботоҕо.
Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар кабинетынан үлэлээһин боппуруоһа турбута. Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр дьоннордоох, баай историялаах Мытаах нэһилиэгин оскуолатыттан ирдэбил улахан этэ, кэлээччи-барааччы үксээбитэ. Өрөспүүбүлүкэ салалтатыттан, атын да дойдуттан кэлэр дьону бастаан Мытаахха таһаараллара (күн бүгүнүгэр диэри оннук). Онон маҥнай саха тылын уонна литературатын хоһун тэрийэн улууска бастаабыппыт. Нөҥүө сылыгар өрөспүүбүлүкэҕэ иккис миэстэ буолбуппут. Салгыы итини таһынан Литература хоһо баар буолбута. Суруйааччыларбыт – ини-бии Даниловтар, Савва Тарасов, Григорий Данилов, Прокопий Григорьев кинигэлэринэн, өбүгэлэрбит туттар сэптэринэн, туой, туос иһиттэр арааһынан, нэһилиэк историятын көрдөрөр матырыйаалларынан, худуоһунньук Афанасий Осипов 11 хартыынатынан кэҥэс хоспутун толорбуппут. Нэһилиэк биллиилээх дьонун туһунан планшеттар истиэнэлэри толору ыйаммыттара. Ардыгар уруоктарбын бу хоспор ыытарым. Дьэ бу хос тэриллиэҕиттэн кэлии-барыы өссө үксээбитэ.
Кэлин райком сэкирэтээрэ П.С. Иванов кэлэн көрөн баран, хоһу кэҥэтэр туһунан боппуруоһу туруорбута: «Маннык биллиилээх дьоннордоох, киэҥ историялаах нэһилиэк, оскуола инникитин толкуйданнаххытына сатаныыһы», – диэбитэ. Оскуола дириэктэрэ Семен Федотович Филиппов, «Литература в школе» сурунаалга Пушкинскай ааҕыылары ыыталларын туһунан ааҕан баран, Даниловскай ааҕыылары тэрийэр туһунан сорудах биэрбитэ.
1987 сыллаахха муус устар 13-гэр, сааскы ыраас чаҕылхай күн, саха норуодунай поэта, биллиилээх общественнай деятелэ Семен Петрович Даниловка аналлаах литература музейа арыллыбыта. «Бу музейы Саха сиригэр эрэ буолбакка, урукку Сэбиэскэй Сойуус киэҥ иэнигэр, аныгы Россия усталаах-туоратыгар үчүгэйдик билэллэр», – диэн саха норуодунай поэта Савва Тарасов 1992 сыллаахха музей төрүттэммитэ биэс сылыгар кэлэ сылдьан эппитэ. Бастакы уон сылга дьон сылдьыыта балысхан этэ. Польшаттан, Чехословакияттан, Японияттан, Кытайтан, Америкаттан делегациялар кэлитэлээбиттэрэ, бэйэлэрин тылларынан санааларын суруйан хааллараллара. Сүүһүнэн сылдьааччылар кэлэн ахтан-санаан, этэн-тыынан баралларыттан убайым Семен Даниловынан киэн туттуум өссө улаатара. Билбэтэхпин билэрим, истибэтэхпин истэрим, ыраас, чаҕылхай, чиэһинэй кылгас олоҕо өссө дириҥник арыллара. «Улуу олоҥхоҕо „тоҕус суол түмсэр тоҕойо, аҕыс суол алтыһар аартыга” диэн этии баар буолааччы. Билигин бу Дьиикимдэҕэ, Мытаах нэһилиэгэр, тиксиһэр тиргил суоллар, аасыһар аараан аартыктар элбэхтэр. Ол үрдүнэн Семен Даниловка аналлаах бу музей аһылыннаҕына, ол суоллар-иистэр, ол аараан аартыктар Аан дойду бары муннугуттан тиксиэхтэрэ-тиргиллиэхтэрэ диэн бигэтик эрэнэбит», – диэн эппитэ биир дойдулаахпыт норуот поэта Савва Тарасов.
Музейы тэрийии туһунан өй-санаа миэхэ өссө 70-с сыллартан киирбитэ. Саха сирин историктарын, чинчийээччилэрин, учуонайдарын, суруйааччыларын айымньыларыгар, ахтыыларыгар, публицистикалыы ыстатыйаларыгар Мытаах нэһилиэгин сирэ-уота, дьоно-сэргэтэ үгүстүк ахтыллар. Манна төрөөн-үөскээн олорон ааспыттара – олоҥхоһуттар, остуоруйаһыттар, кус быһыйдар, ат бөҕөлөр, айылҕаттан айдарыылаах эмчиттэр, ичээннэр, сэрэбиэйдьиттэр, ойууттар уонна отоһуттар. Мытаах нэһилиэгин баай историята – Гражданскай сэрии, холкуостары тэрийии, бастакы оскуола аһыллыыта, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ тулаайах хаалбыт оҕолорго өрөспүүбүлүкэтээҕи детдому арыйыы – бу барыта Бор алааһын иһигэр буолбут событиелар. Бор – ураты айылгылаах дойду, атын сиртэн айаннаан алааскар киирдэххинэ, тыынарга чэпчэки – сэниэлэнэ түһэҕин, сынньанан улахан дуоһуйууну ылаҕын. Манна былаас уларыйыытын сылларыгар утарылаһааччы күүстэр тохтоон түмсэн сүбэлэһэн, мунньахтаан ааһар кииннэрэ буолбута. Ини-бии норуодунай суруйааччы Даниловтар оҕо, эдэр саастара ааспыт Бордорун айымньыларыгар сүрүн герой оҥостоллор. Кый ыраах сирдэринэн, араас дойдуларынан сылдьан ахтар, саныыр түөлбэлэрэ – алаастара – үөрүүлэрин, хомолтолорун үллэстэ өрүү кэлэ тураллара…
1982 сыл, бэс ыйа. Сир-дойду аттаах да киһи сылдьыбат буола килиэр халаан. Софрон Петрович 60 сааһын бэлиэтии Борбутугар танкетканан тиийдибит. Суруйааччылартан Петр Аввакумов, Савва Тарасов бааллара. Анна Семеновна, Мария Егоровна Софрон Петровиһы арыаллаан кэлбиттэрэ. Райком бастакы сэкирэтээрэ М.Е. Лукин, «Горнай» сопхуос дириэктэрэ П.П. Бурнашев, партком сэкирэтээрэ В.И. Алексеев уонна чугас аймахтар баарбыт. Аҕыйах мас хаххалаан үүммүт Былларааттааҕар тахсан төрөөбүт өтөҕүн оннун көрбүтэ, сэргэтигэр өйөнөн тура түспүтэ. Бу өтөххө саҥа төрөөбүт Софрону аҕыйах хоннороот, дьоно Саппыйаҕа эһэтэ Дьаакып дьиэтигэр көспүттэр, саҥа дьиэ туттан киириэхтэригэр диэри онно олорбуттар.
Убайым сүргэтэ көтөҕүллэн, хаамара-сиимэрэ түргэтээн, сирэйэ-хараҕа сырдаан дуоһуйбут көрүҥнээҕэ. Өтөҕүн сэргэтин үтүгүннэрэн эт илиитинэн суоран, нарылаан, буорун хаһан, олорбут дьиэтин тэлгэһэтигэр сэргэ түһэрэн барбыта. Оччотооҕу суруйааччылар сойуустарын үлэтин-хамнаһын, өрөспүүбүлүкэбит балаһыанньатын, о.д.а. сонуннары кэпсээбитэ. Оонньоон-көрүлээн, ыллаан-туойан, оҕо сааһын ахтан, Эбэ алааһыгар киирэн хаартыскаҕа түһэн күн биллибэккэ ааспыта. Аттанаары туран маннык эппитэ: «Ийэ сир диэн өйдөбүлгэ төрөөбүт-үөскээбит дойдуҥ, ол дойдуга олорор, үлэлиир дьонуҥ-сэргэҥ былыргы дьыллар мындааларыттан күн бүгүҥҥэ диэри историята бүтүннүүтэ түмүллэн этиллэр». Сынньанан, дуоһуйан, сэниэлэнэн салгыы салайарга, айарга сүргэтэ көтөҕүллэн барбыта. Бу сырыытын кэнниттэн дойдутугар кэлэрэ чаастатыйбыта. Биир кэмҥэ доҕоро Василий Федотович Филипповтыын, ССКП райкомун пропагандаҕа отделын сэбиэдиссэйинээн, Бордоругар саҥа тутуллубут балаҕаҥҥа үс хоммуттара, кэпсэтэ-кэпсэтэ аа-дьуо хаамсан дуоһуйа сынньаммыттара. Сир аһа силигилээн турар кэмэ этэ – алаас тула дьэдьэн, хаптаҕас, моонньоҕон үүнэрэ.
Суруйааччы геройдара олоххо баар дьон. Ол курдук, «Бааһына» сэһэҥҥэ кэпсэнэр холкуос бэрэссэдээтэлэ Хабырыыс уобараһа Мытаах нэһилиэгин кырдьаҕаһа Баһылай Уйбаанабыс Тимофеев олорбут олоҕор сөп түбэһэр. Сэрии ыар сылларыгар кини, оччоҕо эдэр уол, холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан, кыаммат аччык дьоҥҥо үстүү киилэ сиэмэ бурдугу түҥэппитин иһин устаабы кэстэ диэн Сиинэҕэ оттуу сырыттаҕына тутан, Борго дьиэтигэр да таарыппакка, быһа куоракка илдьэн оччотооҕу кытаанах сокуонунан хаайаллар. Софрон Данилов «Бааһынатыгар» Хабырыыс барахсан суорума суолланар, оттон Баһылайы Сэмэн Данилов дьыалатын хат көрдөрөн, киин салалтаҕа ааһынан, болдьоҕун иннинэ босхолотор. Баһылай Уйбаанабыс кэргэнэ эрдэ өлөн, биэс кыракый оҕотун бэйэтэ көрөн-харайан атахтарыгар туруорарыгар, сэрии кэннинээҕи да ыарахан сылларга элбэх эрэйи көрсүбүтэ. Кини бар дьон туһугар оҥорбут үтүөтэ Софрон Данилов биһирэмнээх геройа буоларыгар тиэрдибитэ диэххэ сөп.
Семен Петрович суох буолбутун кэннэ, өрөспүүбүлүкэҕэ араас утарсыылар күөдьүйэн барбыттара. Софрон Петрович ыытар үлэтигэр ол улаханнык мэһэйдиирэ. Ол да буоллар, кини ити сылларга айар үлэтин мөлтөппөтөҕө. «Ийэ буор» сэһэннэр, «Күн сырдыга» кэпсээннэр хомуурунньуктара, «Барымаҥ даа, кубалар» роман, «Самаан сайын саҕана» сэһэн, араас публицистыы ыстатыйалара тахсыталаабыттара. 1982 сыллаахха Арҕаа Сибиирдээҕи кинигэ издательствотыгар «Красавица Амга» романа бэчээттэнэн, ааҕааччылар болҕомтолоро өссө улааппыта, айымньыны сөбүлээбиттэрин туһунан махтанар суруктар тиһигин быспакка кэлэллэрэ.
1986 сыл муус устардааҕы ыччаттар айдааннара эмиэ Софрон Петрович үрдүнэн барбыта. Оччотооҕу обком салалтата балаһыанньаны билэр эрээри, буруйдаахтары буолбакка, буруйа суохтары түбэһиннэрбиттэрин туһунан биһиги музейбытыгар кэлэ сылдьыбыт ийэлэр, аҕалар муҥатыйыыларыттан хойутаан билбиппит. Тимир сыабынан, тимир курбуунан, төбөтүгэр эрэһиинэ болчуоктаах бирээдьинэ быанан сэбилэнэн оҥостон кэлбит 50-ча ыччат эйэ дэмнээхтик хаҥкылыы сылдьар устудьуоннары кыа хаанынан уһуннарбыттарын туһунан сурах бүтүн сойууһу тилийэ көппүтэ. Саха норуота омугумсуйууга күтүрэммитэ. Софрон Данилов сахатын норуотун, кини ыччатын туруулаһан туран көмүскэспитэ. Оччолорго сойууска буолар пленумнарга, съезтэргэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи мунньахтарга сытыы ис хоһоонноох тыллары этэрин туһунан кэпсииллэрэ. Кэлин Софрон Петрович чиэһинэй суобаһын этиитинэн киирсэн, түмүгэр кыайыылаах тахсыбытын туһунан махтанар тыллары суруйан хаалларбыттара Мытаахтааҕы музейга хараллан сыталлар.
Музей арыллыбытын нөҥүө сылыгар Софрон Петрович соҕотоҕун кэлэ сылдьыбыта. Хоно сытан музейы үчүгэйдик сирийэн көрбүтэ. Санаабар эбитэ дуу, олус хотторбут көрүҥнээҕэ, доруобуйата да мөлтөҕө, санаа-оноо да баттааһына көстөрө, сибигинэйэн кэриэтэ чуумпутук эппитин күн бүгүнүгэр диэри кэриэс курдук саныыбын: «Лиза, мин суох буоллахпына, эмиэ маннык тэрийээр». Дьэ бу кэнниттэн, ама, хайдах убайдарым кэриэстэрин толоруом суоҕай! Ама, бу тэриллиигэ эппиэттээбэт дьон буолуохтара дуо, ини-бии Семен уонна Софрон Даниловтар – өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ общественнай деятеллэрэ, сойууска, Россияҕа улаханнык биллибит суруйааччылар, саха омук киэн тутта ааттыыр дьоно.
1987 сыл бэс ыйа мин тус олохпор алдьархайы аҕалбыта – тапталлаах аҕабыт Юрий Иванович Максимов түөрт оҕотун, миигин хаалларан соһуччу орто дойдуттан барбыта. Ыарахан күннэрбэр убайым Софрон Петрович барахсан кэлэн аһыыбытын тэҥҥэ үллэстибитэ. Дьиктитэ диэн кэргэним суох буолаатын кытары дьиэбит таһынааҕы улахан күөлгэ соҕотох куба баар буолбута. Төбөтүн умса туттан, үс хонугу быһа биһиги анныбытынан уста сылдьыбыта, ардыгар тохтоон тумсун кытылга анньан баран олорорун дьон соһуйа көрөрө. Юрабын таһаардахпыт күн киэһэтигэр суох буолбут этэ. Софрон Петрович ыалбыт оҕонньору кытары киирэн, чугастан көрөн, улаханнык дьиибэргээбитэ уонна «Аҥардас куба» диэн дьоҕус кэпсээни Юра кэриэһигэр анаан суруйбута. Кэлин Даниловскай ааҕыыларга ити кэпсээни аахтахтарына, кэргэммин Юраны, убайбын Софрону санаан өрүү хараастабын.
Көрдөххө тыйыс соҕус, аҕыйах саҥалаах, тоҥкуруун курдук гынан баран, кини саҕа эйэҕэс, аһаҕас, аһыныгас дууһалаах киһи аҕыйаҕа буолуо. Ол иһин эр дьон аймахтарбыттан Софрон Петровиһы дууһабар, сүрэхпэр чугастык ылынарым, кини дуоспуруннаах сүбэтэ-амата, истиҥ, чугас сыһыана огдообо олохпун чэпчэтэрэ. Убайбыт кэлэн барара биһиги аймахха үөрүү, бырааһынньык курдук буолара. «Лиза, тоойуом, хайа хайдаххытый, хайдах олордугут?» – диэбитинэн киирэн кэлэрэ күндү да буолара.
Төһө да олохпор ыарахаттары көрүстэрбин, норуот поэта Семен Данилов аатынан музей-библиотека (маҥнай итинник ааттаммыта) аата өрөспүүбүлүкэҕэ, сойууска, омук сирдэригэр киэҥник биллэн барыытыгар, туох баар сырабын, дьоҕурбун уурбутум. 80-с сыллар бүтүүлэригэр дьон сылдьыыта муҥутуурдук үрдээбитэ, убайдарым тустарынан үтүө өйдөбүлү суруйан хааллараллара саныахха олус үчүгэйэ, ону билигин киэн тутта уонна махтана саныыбын.
Убайдарбынан киэн туттабын. 90-с сыллар
Мин бу ыстатыйаны суруйбут кэмим устата уонна онно эрэ буолуо дуо, биир боппуруос өйбүн-санаабын, дууһабын моруу гынар. Ол ити инники эппитим курдук, убайдарым эмискэ суох буолуулара… Хайдах киһи итинник соһуччу олохтон барыан сөбүй? Онтон сыта-тура сыымайдаан, толкуйдаан көрдөхпүнэ, бастакытынан – эдэр саастан ыарыы ыаллаһыыта, иккиһинэн – олох очурдарыгар оҕустарыы (бэрт былдьаһааччылар, ордугурҕааччылар сонордоон үйэлэрин кылгаппыттара), үсүһүнэн – общественнай деятель быһыытынан төрөөбүт норуоттарын туһугар үгүстүк туруулаһыылара. Бу туһунан саха норуодунай суруйааччыта Далан маннык ахтыбыта: «Мин санаабар, убай-аҕа туттубут дьоннорум кэмнэрин иннинэ бу дойдуттан барбыттара. Өссө даҕаны норуоттарын, дьоннорун туһугар үгүһү оҥоруохтара хааллаҕа… Ону Софрон Петрович кэнники кэмнээҕи тиһэх күннэринээҕи санаалара, үлэтэ-хамнаһа толору туоһулууллар… Кинилэр уота суох охсуһууга охтубуттара. Норуоттарын иһин охсуһууга. Кини тупсарын, туругурарын туһугар. Өр сыллаах эккирэтии, үҥсүү кинилэри суох гыммыта. Моральнай террордааһын» («Софрон Данилов туһунан ахтыылар», 1996 с., 91 стр.).
80-с сыллар бүтүүлэригэр Софрон Петрович элбэхтик хотунан-соҕуруунан балыыһаларга сытан, кэнникинэн доруобуйата ама курдук буолбута. Үгүс публицистикалыы ыстатыйалары суруйталаабыта: «Дойдум дьоно» (кылаас таһынааҕы ааҕыыга көмө), «П.А. Ойуунускай – саха норуотун чулуу уола» уонна саамай киэн туттарбыт – Саха омук бастакы конгреһыгар оҥорбут дакылаата – «Саха норуота барҕарыы суолунан». Орто дойду олоҕуттан арахсар тиһэх күнүгэр Дагестан норуодунай поэтыгар Расул Гамзатовка киэҥ ис хоһоонноох суругу ыытан баран, кини туһунан ыстатыйа суруйбута, ол тиһэх суолугар атаарыы кутурҕаннаах күнүгэр «Кыым» хаһыакка тахсыбыта. Ити курдук, Софрон Петрович олоҕо быстыан тиһэх мүнүүтэтигэр диэри айа, суруйа, үлэлии сылдьыбыта.
1992 сыл күһүнэ. Атырдьах ыйын бүтэһик күннэрэ. Софрон Петрович кэргэнинээн Мария Егоровналыын уонна Савва Тарасов буолан кэлбиттэрэ. Убайбын көрөөт «сык» гына түспүтүм. Олус сылайбыт, ыалдьыбыт көрүҥнээҕэ. Убайдарым туох да биллэриитэ, айгыстыыта суох соһуччу кэлэр үгэстээхтэрэ. Улаханнык сылайан-элэйэн, доруобуйалара мөлтөөрү гыннаҕына, Бордоругар кэлэн эмтэнэн, күүс-уох ылан бараллара. Бу да сырыыга кыратык сытан сынньана түспүтүн кэннэ Борбутугар барбыппыт. Булт-алт көҥүллэммитин да иһин, биһиги аймахха эр дьоммут олохтон туораан, аспыт-үөлбүт мөлтөһүөр этэ. Дьон бэрсибит кыра соботун буһаран илдьибитим. Бэрдьигэстээхтэн оройуон баһылыга Иван Герасимович Дьяконов, Мытаах баһылыга Егор Петрович Кириллин сылдьыспыттара. Өрөспүүбүлүкэ, Суруйааччылар сойуустарын сонуннарын үксүн Савва Иванович кэпсээбитэ. Ол курдук, президент Михаил Ефимович Николаев үлэ чааһын саҕаланыытыгар күн аайы Софрон Петровичка телефоннаан, үлэтигэр-хамнаһыгар сүбэ-ама ылан көмөлөһүннэрэрин туһунан иһитиннэрбитигэр биһиги сөҕө, киэн тутта санаабыппыт.
Балаҕаммыт тэлгэһэтигэр олорон үксэ оҕо, эдэр саас сылларын туһунан Софрон Петрович ахтыбыта. Убайын Сэмэни истиҥник да саныыра, онно-манна бардаҕына кэһиитин кинигэ аҕалара үһү, олору хат-хат ааҕан, сорохторун нойосуус да кэриэтэ билбитин санаан, кыратык мүчүйэн ылбыта: «Айымньыларым геройдарыгар киирэн, кинилэр курдук буолан хааларым уонна оннук өйдөөх-санаалаах сылдьан, дьиэ ис-тас үлэтигэр, окко-маска аҕабар, эһэбэр көмөлөһөрүм. Убайым Сэмэн соло буллар эрэ, булдунан, хаартыскаҕа түһэриинэн дьарыктанара. Кини баарыгар эдэр уолаттар, кыргыттар чаастатык сылдьаллара, арааһы кэпсэтэллэрэ, ыллыыллара-туойаллара, хоһоон ааҕаллара, кинигэ уларсан бараллара. Ардыгар убайым хастыы эмэ хонукка бултуу баран кэлэрэ. Кини баарына үксүн булт этинэн олорорбут», – диэн оҕо, эдэр сааһын ахтан аһарбыта. Софрон Петрович дойдутугар кэллэҕинэ, мэлдьи арыаллыыр дьонуттан арахсан, соҕотоҕун алааһын эргийэн, күн сирин көрбүт Былларааттааҕынан эһэтин өтөҕөр баран кэлэрэ. Сис туттан баран аа-дьуо хаамара. Бүгүн эмиэ ити барбыт кэмигэр төгүрүччү олорон, Савва Иванович үтүө да, мөкү да сонуннары кэпсиирин истибиппит.
Бу сырыыга Софрон Петрович сирэйэ сырдаан дуоһуйбут көрүҥнээҕэ, хаамара-сиимэрэ түргэтээн, саҥаран-инэрэн, күлэн-үөрэн барбыта. Атаара батыһа көрөн хаалбытым, хайдах эрэ дууһабар олус ыарахан этэ. Убайым барахсан тиһэх сырыыта буоларын сүрэҕим сэрэйбитэ эбитэ дуу?
1992 сыл күһүнүттэн сиэннэр ыраах дойдуларга үөрэнэр буоланнар, оҕолор бэйэлэрэ тус-туспа дьиэлэнэн-уоттанан, «ат эккирэтэр» улахан дьиэҕэ оҕонньордоох эмээхсин бэйэлэрэ эрэ хаалан, Софрон Петрович туспа киэҥ үлэлиир хостонон, чуумпуран уонна доруобуйата да мөлтөөн, соҕуруу айар дьиэлэргэ барара тохтообута.
Саха омук бастакы конгреһын тэрийэр туһунан уонна онно сүрүн дакылааты Софрон Петрович оҥороругар дьаһал тахсыбыта. Онон айар үлэтин тохтотон туран, «Саха норуота барҕарыы суолунан» диэн ааттаах дакылааты бэлэмнээбитэ. Конгресс 1992 сыллаахха ахсынньы 15 күнүгэр Опера уонна балет судаарыстыбаннай театрын дьиэтигэр буолбута. Конгресс буолбута үйэ чиэппэрин ааһан эрэр, ол тухары үгүс этиилэр, ахтыылар бэчээттэннилэр, барыларын ис хоһооно биир – саха норуотун кэскилин түстээһин.
1993 сыл балаҕан ыйын 6 күнэ. Софрон Данилов эмискэ суох буолбутун туһунан сурах, эмиэ убайа Семен курдук, олус соһумардык иһиллибитэ. Сатаан санаабаппын хайдах итинник дьылҕалаах дьонуй?! Савва Иванович солбуйааччынан үлэлии сырыттаҕына сэрэппиттэр этэ: «Киһиҥ ресурсата олох бүппүт, сэрэнэн сырыт». Дьэ ити курдук тиһэх тыыннарыгар диэри үлэлии-хамныы сылдьыбыттар. Сааһы, сайыны быһа ыалдьыбыта, ордук кэнники ыйдарга олус мөлтөөбүтэ, үксүн балыыһа киһитэ буолбута. Хомойуох иһин, ити сайын суруйааччыларга ыараханнык ааспыта. Софрон Данилов саамай дурда-хахха оҥостор, сөбүлүүр доҕотторо – Кулантай, Болот Боотур, Реас Кулаковскай утуу-субуу олохтон туораабыттара. Үһүөннэрин тиһэх суолларыгар кыайан атаарбатаҕа, доруобуйата оннук улаханнык мөлтөөбүтэ. Ону кэтэх санаалаахтар соруйан сылдьыбатын курдук сураҕы ыыталлара…
Балаҕан ыйын 9 күнүгэр Опера уонна балет судаарыстыбаннай театрыгар буолбут бырастыылаһыыга норуот поэта Савва Тарасов кутурҕаннаах этиитэ мустубут дьону харааһыннарбыта, Софрон Петрович үтүө буолан иһэн, эмискэччи суох буолуутугар буруйдаахтары ааттарын аатталаабатар да, кимнээх буолалларын билэн туран, кытаанах тыллары эппитэ мустубут дьоҥҥо абарыыны үөскэппитэ. Тиһэх суолугар атаарыыга үгүс киһи мустубута, ытааччылар да бааллара. Соһуччута бэрдиттэн бөтө бэрдэрэн, харах уута мэһэйдээн, холку тыллар кыайан этиллибэтэхтэрэ, олор кэлин сурукка тиһиллэн ахтыыларга сурулуннахтара.
Убайбын тиһэх суолугар атаара киирэрбэр күн сирин көрбүт төрөөбүт өтөҕүттэн Былларааттаахтан, оҕо сааһа ааспыт Боруттан буор ылан, иинигэр илдьэн куппутум. Үгүһү-элбэҕи этэр кыах суох этэ: «Төрөөбүт буоруҥ сылаас суорҕан, сымнаҕас сыттык буоллун», – эрэ диэбитим, дьалты хааман дьон быыһыгар түспүтүм. Кыһайбыкка дылы, халлаан ардаа да ардаа, маныаха диэри кураан бөҕө турбута ээ. Сир ийэ чулуу уолаттарын сүтэрэн, аһыытын-кутуутун киэҥ көхсүгэр хаайа сатаан баран тулуйбакка, хараҕын уутун харса суох халытан кэбиспит курдук буолбута. Тиһэх остуолга сылдьыбатаҕым, сүүрбэ үс көһү өй-мэй курдук айаннаан дьиэбин булбутум.
Ити күннэргэ мин дууһабар ыар аһыы дириҥник сатыылаабыта. Кэргэним Юра, убайдарым Даниловтар – мин дьиэ кэргэммин араҥаччылааччылар суох буолбуттара, саныахха олус да ыарахана. Софрон Петрович олохтон барыан ый иннинэ, открыткаҕа маннык суруйан ыыппыта, онно «Лиза! Эйиигин этэҥҥэ сылдьаҥҥын, биһигини көр-иһит диэн этэн туран, бары үтүөнү-үчүгэйи баҕарабын» диэн тыллардааҕа. Ону баара кыайан көрбөккө-истибэккэ, ыар ыарыыттан быыһаабакка, хара санаалаах дьонтон харыһыйбакка былаҕайга былдьаппытым…
Убайдарым ыраах да сырыттахтарына, куруутун сибээстэһэр этилэр: открыткалары, суруктары ыыталлара. Кинилэр суох буолуохтарыттан ыла, сибээһим уурайан, тулаайахсыйбытым. Убайым Софрон Петрович суох буолбутун кэннэ, кини дьиэ кэргэнин кытары сибээһим мөлтөөн барбыта.
Софрон Данилов суох буолбутун да кэннэ, Анна Семеновнаны аҕала таарыйа, Савва Иванович биһиэхэ чаастатык сылдьара. Онно Софрон Петрович тиһэх сылларын туһунан үгүһү кэпсиирэ. Саҥаһым да суруйааччылар тустарынан ахтара үгүс этэ. Суруйааччылар сойуустарын суоппара, биһиги дьиэ кэргэммит ыкса доҕоро Софрон Николаев элбэх сонуннаах буолара. Онон убайдарым үлэ үөһүгэр айа-тута, үлэлии-хамныы сылдьан, тоҕо итинник эмискэччи олохтон барбыттарын сэрэйбитим, билбитим. Софрон Петровиһы тиһэх суолугар атаарар бырастыылаһыы кэмигэр дойду бары муннугуттан кутурҕаннаах телеграммалар кэлбиттэрэ, ол быыстарыгар ураты ис хоһоонноохтор бааллара, онтон биири Савва Иванович ааҕан иһитиннэрбитин сорохтор сөбүлээбэтэхтэрэ. Ол да буоллар үгүс дьон сэҥээрэн: «Сөпкө аахтардыгыт, ити аата хойутаан да буоллар, буруйу билинии бэлиэтэ», – диэбиттэр этэ. Савва Иванович кэлин биһиэхэ кэлэ сылдьан: «Мин ол телеграмманы тыыннаах өлбүккэ хотторуутун, ону билиниитин туоһута этэ диэн өйдөөбүтүм», – диэн билиммитэ. Дьэ ити ээ, тыыннааҕар мөлтөх доруобуйалаах киһини сордоон-сордоон баран, өлөөтүн кытары өйдөммүтэ буолуу… Убайбынаан араас түгэннэр тустарынан истиҥник сэһэргэһэрбитигэр биирдэ этэн турардаах: «Олох сотуллубат сокуона буолуо гынан баран, өлбүккэ үгүс сибэккини куустаран, үтүө тыллары этэн атаарартан биир эмэ сибэккитин, биир эмэ үтүө тылын тыыннааҕар, ыарахан кэмигэр эппит, биэрбит буоллар, бокуонньук өссө уһуннук олоруо эбитэ буолуо». Толкуйдаан көрдөххө, эмиэ да сөптөөх этии курдук…
Ини-бии Даниловтары үлэ үөһүгэр сырыттахтарына, ордугурҕааччылар төһөлөөх сордообуттарын кэлин истэбит, билэбит. Убайым барахсан ол иһин санаата түстэҕинэ, итинник санаахтыыра буолуо. «Убайбын кинилэр эрдэлэппиттэрэ», – диэн аһаҕастык норуот суруйааччыта Далаҥҥа эппиттээх эбит. Ол курдук, кинини бэйэтин эмиэ эрдэлэппиттэрин Далан эмиэ ахтар. Норуот киэн туттар дьонун араастаан хараарда сатааһын, бэрт былдьаһыы, була сатаан холуннарыы — хаалынньаҥ, мөлтөх дьон идэлэрэ. «Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат» диэн өс хоһооно этэринии, кырдьык хойутаан дуу, эрдэлээн дуу, мэлдьи кыайыылаах тахсар.
Софрон Петрович Мария Егоровнаҕа ыыппыт суругуттан: «Эн бу уһун олохпут тухары биллэҕиҥ буолуо миигин. Итэҕэһим элбэх буолуо да, албын, сымыйаччы, хобуоччу, киһиэхэ куһаҕаны баҕарар, илин-кэлин сирэй буолар адьынаттары кытта сыстыспатах баҕайым. Туох баарбынан-суохпунан, көнөтө, чиэһинэйэ, кырдьыга буолаарай диэн аһаҕастык сылдьабын». Кини ити эппит тылларынан олорбута, үлэлээбитэ. Өссө да кыратык олоро түспүтэ буоллар, үгүһү да айыах, этиэх-тыыныах, үлэлиэх-хамныах киһи соһумардык барбыта. Софрон Петрович убайынааҕар арыый уһуннук олорбут буолан, былаас, олох балысханнык уларыйыыларын уу хараҕынан көрбүтэ, эт кулгааҕынан истибитэ, өйүнэн-санаатынан кыттыспыта, кэлин суох буолбутун кэннэ тахсыбыт кинигэлэригэр киирдилэр. Кини сахатын дьонугар кинигэлэрин ааттарынан кэриэс курдук хаалларбыта: «Киһи биирдэ олорор», «Сүрэх тэбэрин тухары», «Дьоллоох буолуҥ, бар дьонум» диэн уонна «Тиһэх күммэр» диэн хоһоонугар эппитин курдук, эт илиитэ туппутун, дьоҕус дьоҕура айбытын барытын норуотугар анаабыта. Үтүө санаанан, ыраас суобаһынан, сэмэй сүрэх этэринэн олорбута.
Кылгас түмүгүм
Саха норуодунай суруйааччылара, М. Горькай аатынан РСФСР судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреаттара, бөдөҥ общественнай деятеллэр ини-бии Семен уонна Софрон Даниловтар Ийэ буор дойдуларыгар убайа кылгастык, быраата арыый уһуннук олорон айан-тутан, үлэлээн-хамнаан ситиһии үрдүк өрөгөйүн, хотторуу хомолтотун билэн, олох олорон ааспыттара.
Убайдарым тус олохторун дьоллоохтук олорбуттара. Семен Петрович таптыыр кэргэн бүөбэйинэн арчыланан, үөрүүлэрин-хомолтолорун тэҥҥэ үллэстэн, эйэлээх дьиэ кэргэн этилэр. Майгылара тас көрүҥнэригэр да көстөрө. Чугас доҕотторо, аймахтара «Сэмэн», «Сеня», «Нюта», «Аня» диэн ыҥырарбыт, ол кинилэргэ тоҕо эрэ олус сөп түбэһэрэ. Оттон Софрон Петрович кэргэнин, оҕолорун «тоойуомтан», «тооруккаттан» атыннык ааттаабат этэ. Алта оҕо амарах аҕата, таптыыр, таптатар кэргэн чугас киһитэ буолан толору дьолу билбитэ.
Тус бэйэлэрин олохторугар дьоллоро кинилэр общественнай уонна айар үлэлэригэр күүстээх тирэх буолара. Саха суруйааччыларын үгүстэрэ Даниловтары ытыктыыллара, кинилэр салайар кыахтарыгар сабырыттараллара, дьиҥнээх лидердэрин курдук ылыналлара суох буолбуттарын кэннэ араас ахтыылартан, суруйуулартан, этиилэртэн көстөр. Даниловтар тыыннаахтарыгар ити ахтыллыбыт сылаас тыллар тус бэйэлэригэр этиллибиттэрэ буоллар, үйэлэрэ арыый уһуо эбитэ дуу дии саныыбын. Убайдарбын Семену уонна Софрону норуот санаатыгар сөп түбэһэн, улуу дьоннорунан ааҕабын, тоҕо диэтэххэ, ардыгар олох очуругар төһө да кытаанахтык оҕустардаллар, төрөөбүт литературалара, искусстволара, культуралара сайдарын, саха норуота омук быһыытынан атын сайдыылаах омуктартан хаалсыбат олохтонорун туһугар бэйэлэрин кылгас үйэлэригэр турууласпыттара, мөккүөрдээх да, хайҕаллаах да үлэлэринэн дакаастаабыттара.
Тус бэйэм уһуну-киэҥи толкуйдаан, ааҕан-үөрэтэн бараммын, убайдарбынан киэн туттабын уонна кинилэр үтүмэн үгүс үлэни үлэлээбиттэрин сөҕөбүн. Убайдарбынаан алтыспыт аҕыйах кэмнэрим туһунан төһө өйдүүрбүнэн, билэрбинэн, сыаналыырбынан кылгастык суруйдум. Иккиэн холбоон отучча сыл суруйааччылар сойуустарын салайбыт суоллара-иистэрэ, биэс уонча сыл айбыт айымньылара, орто дойду олоҕо ааһан истэҕин аайы бар дьон өйүттэн-санаатыттан сүтүө суоҕа диэн санаалаах олорон, бу кылгас бэлиэтээһиннэрбин бооччойдум.
Елизавета Максимова,
СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ,
РСФСР үөрэҕириитин туйгуна,
Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо, 2017 сыл
Суруйааччы-большевик С.С. Яковлев-Эрилик Эристиин олоҕун бүтүннүүтүн, идэтин социализм дьыалатыгар охсуһууга анаабыта.
Кэнники кини көрбөт буолбута. Икки хараҕа суох саха суруйааччыта нуучча туйгун суруйааччытын Н.А. Островскай суолун хатылаабыта – кини көрбөт буола сытан бэйэтин бастыҥ айымньытын, «Маарыкчаан ыччаттара» романын, этэн биэрэн суруттарбыта. «Маарыкчаан ыччаттара» Эрилик Эристиин айымньытыгар эрэ буолбакка, саха советскай литературатыгар бүтүннүүтүгэр бочуоттаах миэстэни ылар. Бу айымньы күөрэйиитэ саха литературатыгар социалистическай реализм стилэ бөҕөтүк иҥэн киирбитин көрдөрөр туоһутунан буолбута. Билиҥҥэ диэри боччумнаах сыанабылы ыла илик, бу айымньы сүрүн суолтата итиниэхэ буолар.
Ити өттүнэн көрдөххө, туох-ханнык иннинэ манна эйэлэһимтиэтэ суох большевистскай идейность, революция дьыалатын иннигэр эттээх-хаанынан бэринии боппуруостара туруоруллаллар. Маарыкчаан ыччаттара оннуктар, кинилэри маннык үрдүк идейноска уонна бэриниилээх быһыыга үөрэтээччинэн, сирдээччинэн большевик партията буолара ромаҥҥа бастатыллан туруоруллар. Большевистскай салайааччылар И.И. Чинарин уонна К. Тускаев Серго Орджоникидзеҕа бэйэтигэр үөрэнэллэр. Ол да иһин Кеша Тускаев өлөр мүччүргэннээх күнүгэр өстөөхтөрүн утары көрөн туран кини Серго Орджоникидзе үөрэнээччитэ буоларын киэн туттунуулаахтык этэр. Күчүмэҕэй күнүгэр киниэхэ, кинини үөрэппит-ииппит учууталын сырдык обраһа күүс эбэр, бөҕө тыынныыр.
К. Тускаев, ордук И. Чинарин, тулатыгар Маарыкчаан ыччаттара большевистскай үрдүк идейноска үөрэнэллэр, ол иһин кинилэр гражданскай сэрии ыар кытаанахтарын чиэстээхтик ааһаллар.
Итини кытта ситимнээн, суруйааччы революционнай охсуһууга дьон үүнүүлэрин, көнүүлэрин проблематын туруорар. Гражданскай сэрии өстөөхтөрү үлтүрүтэр иннигэр күөдьүйбүт охсуһуу түһүлгэтэ буоларын таһынан, кини Коля Манасов, Сеня Оноев уо.д.а. курдук, туйгун дьону иитэр оскуоланан буолтун автор көрдөрөр.
Роман 1918 сыллааҕы сайыҥҥыттан саҕаланар. Якутскайга Гордеев белогвардейскай этэрээтэ киирэн, бүтүн уобалас үрдүнэн Колчак реакцията сабардаабыт, үрүҥнэр кыыллыйыылара күүрбүт, большевиктар кистэлэҥ үлэҕэ киирбит кэмнэрэ.
Бүтүн Саха сирин аймаабыт ити быһылааннар Маарыкчаан дэриэбинэтигэр тыыннаах ой дуораана буолан охсулла турбуттара. Колчак реакцията Маарыкчаан баһылыктарын төбөлөрүн өрө көтөхпүтэ. Анархист Мейер Эдлин, уҥа эсер Егасов, федералист Собачкин, монархист Герасим аҕабыыт саха баайдарын, тойотторун кытта куомуннарын холбоон революцияны утары союз оҥостуммуттара. Кинилэр «демократия», «социализм» аатыттан тыл этээччинэн бэйэлэрин туруоруммуттара.
Бу кыайыы тэһиинин букатыннаахтык илиитигэр туппут курдук санаммыт, холбонуллубут реакционнай күүһү утары аан маҥнай большевик Кеша Тускаев, суос-соҕотох да буоллар, эрдээх чуор куолаһа митиҥҥэ аһаҕастык утарбыта. Кини Маарыкчаан «социалистара» контрреволюция өйөбүллэрэ буолалларын, оттон народ интэриэһин соҕотох большевистскай партия эрэ көмүскүүрүн ыйбыта. Кеша Тускаев сонно тута хаайыллыбыта. Ол эрээри кини эрдээх, төлөннөөх тыллара революционнай ыччат, ол иһигэр Коля Манасов, сүрэҕэр дириҥник иҥмиттэрэ.
Ити кэнниттэн Якутскайтан күрээн иһэр аҕыйах кыһыллары тоһуйан туталлар. Коля Манасов кинилэр ортолоругар урукку доҕорун, политссыльнай уолун Вячканы көрсөр, киниттэн революционнай сорудаҕы ылар.
Охсуһуу саҕаланар. Аҕыйах хонон баран Маарыкчаан ыаллара уонна кини баһылыктара бэркэ соһуйан уһукталлар: таҥара дьиэтин кириэһин саамай төбөтүгэр хантан да кэлбитэ биллибэт кыһыл былаах ыйанан тэлибирии турара көстөр, сир-сир аайы большевистскай листовкалар, прокламациялар сыһыарыллыбыттара биллэр. Ол Коля Манасов уонна Сеня Оноев маҥнайгы революционнай хорсун дьыалалара этэ. Ыйаммыт былаах кыайтаран уһуллумуна, үс хонугу быһа, большевистскай идея хаһан да умнуллубатын туоһулуу, баттаммыттар сүрэхтэригэр эрэл уотун күөдьүтэ, аргыый, холкутук тэлибирии турбута.
Ыйаммыт кыһыл былаах, тарҕаммыт листовкалар большевистскай идея барыны кыайар, туохтан да иҥнибэт күүһүн дьоҥҥо өйдөппүттэрин үлэһит киһи, Аким уус түмүктүүр аҕыйах тыла үчүгэйдик көрдөрөр. «Ол большевиктар хантан кэлэллэрий?» диэн ыйытыыга кини: «Большевиктар өйдөрүн-санааларын тыал тарҕатар дииллэр буолбат дуо» диэн аҕыйах боччумнаах тылынан хоруйдуур.
Бу үс хонукка ыйанан турбут былаах итинник түмүккэ аҕалбыта.
Ону тэҥэ, былаах бу дэриэбинэҕэ аан маҥнай учууталынан кэлбит большевик И.И. Чинариҥҥа большевистскай идея Маарыкчааҥҥа тыыннааҕын, ханна эрэ, сир аннынан сириэдийэрин туоһулуур үөрүүлээх бэлиэнэн көстөн, кинини хорсун быһыыга, охсуһууга ыҥыра, эҕэрдэлии тоһуйбута.
Сотору буолаат, Чинарин революционнай бөлөҕө сири аннынан, кистэлэҥинэн үлэлээн барбыта. Бөлөх «боевой дьассааманын» туппута, кини Духоборкалааҕы саагабары урусхаллаан, Маарыкчааҥҥа советскай былааһы олохтообута.
Ити кэнниттэн Маарыкчаан ыччаттара эдэр советскай былааһы бөҕөргөтөр иннигэр маҥнайгы миэстэҕэ охсуһаллар, кинилэртэн туйгун салайааччылар үөскээн тахсаллар.
Коля Манасов Майдахаар улууһугар тахсан контрреволюцияны саба үктэһэр, ону кытта тэҥҥэ туйгун тэрийээччи, пропагандист буолар саталын көрдөрөр. Ол курдук, кинини тула революционнай актив тэриллэн, кэнники партизанскай этэрээккэ кутуллар. Манасов, дьиҥ саталлаах салайааччы быһыытынан, үөскээбит кытаанах балаһыанньаны курдаттыы көрөр, бэйэтин этэрээтин кистэлэҥинэн эрдэттэн бэлэмнээн, өстөөхтөр төгүрүйбүт дьиэлэриттэн түннүгү эрбээн, этэрээтин быыһыыр.
Бояркинскай Слободаҕа Маарыкчаан ыччаттара өстөөҕү утары инники кэккэҕэ охсуһууларын кытта бииргэ ыччаты большевистскай тыыҥҥа иитэр пропагандистскай үлэни бэйэлэрин илиилэригэр ылаллар.
Итиннэ ситимнээн, суруйааччы революционнай охсуһуу киһини көннөрөр, иитэр, өрө көтөҕөр улуу гуманистическай суолтатын туһунан боппуруоһу, «Кэриэс туолуута» диэн сэһэнигэр маҥнай көтөхпүт боппуруоһун, хат туруорар. Ол боппуруоһу кини Настя Аргунская олоҕор сыһыаран көрдөрөр. Слобода бастыҥ кырасаабыссата, 14 сааһыттан көрүүтэ суох тулаайах хаалбыт, Настя кыыс түргэнник буорту буолар, кыыс сылдьан оҕолонор, уоруйах аатын ылар, киниттэн Слобода анала олохтоохторо төттөрү хайыһаллар. Настя мэлдьи бу дьонтон кыыллааһынтан атыны көрбөт.
Настя Слободаҕа кэлбит Маарыкчаан ыччаттарын хара маҥнайгыттан ордугургуу көрөр. Туох-ханнык иннинэ, кэлбит эдэр дьон табаарыс кыргыттарыгар доҕордуу, дьиҥ истиҥник, киһилии сыһыаннаһыыларын биһирии көрөр.
Иккиһинэн, Настя түүн сылдьыбытын иһин үһүс тутуурга түбэһэн комендатураҕа аҕалыллар. Онно олорор Костя Манасов, кинини буруйдуурун оннугар, ыраас сүрэҕинэн кыыска көмөлөһөр Илиитин уунуута, көнөр аартык аанын ыйыыта кинини эбии сөхтөрөр. Настя саҥа суолга, көнүү суолугар турар, бааһырбыт кыһыл армеецтары бүөбэйдиир. Ол курдук, революционнай суолга тардыллар, кэнники кыһыл этэрээти кытта Маарыкчааҥҥа, уруккуттан адьас уларыйбыт, кыһыл сэрииһит буолан кэлсэр.
Роман биир суол сүрүн тематическай линиятынан саҥа дьон үөскээһиннэрин, кинилэр героическай майгыларын көрдөрүү буолар. Оннуктар: ромаҥҥа кылаабынай герой кэриэтэ көстөөччү Коля Манасов, кини доҕоро Сеня Оноев, советскай кыыс Маруся Ордонская, салайааччы большевик И.И. Чинарин, өстөөхтөртөн геройдуу охтубут Кеша Тускаев, Елисей Бурскай, өстөөхтөр төгүрүктээһиннэриттэн мүччү көтөн тахсан, Якутскайга сибээһи тириэрпит Иннокентий Харачаайап, кыһыл командир Искандеров уонна да атыттар. Биллэн турар, итиччэ үгүс геройдар характердарын биир тэҥҥэ сиһилии ойуулааһын соҕотох айымньыга ситиллибэт буолара. Ол иһин суруйааччы кинилэри барыларын биир тэҥҥэ сиһилии ылҕаан биэрбэт. Кинилэр сорохторо быстах-быстах көстөн ааһаллар. Ол да буоллар кинилэр сырдык дьүһүннэрэ лаппа чуолкайдык ойууланар. Кинилэр биирдэрин биирдэрэ толорон, революционнай ыччат хорсунун, күүрүүлээх сырдык санаатын, большевистскай идея иһин толору бэриниитин, ол иннигэр ханнык баҕарар хорсун быһыыны оҥорорго бэлэмин суруйааччы толору биэрэр.
Роман сүрүн геройа буолааччы Коля Манасов ордук сиһилии ойууланар. Кини героизма – көҥүлүн иһин охсуһууга уһуктубут народнай маасса революционнай эрчимин күөрэйиитэ.
Коля Манасов героическай охсуһуутун суруйааччы роман саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри батыһан көрөр. Тоһуурга сытар Амыр Васьканы салгыҥҥа ыттаран, 15 саастаах, эдэр Коля маҥнайгы хорсун быһыыны оҥорбута. Онтон сотору бэйэтин эрдээх доҕорун кытта таҥара дьиэтигэр кыһыл былааҕы ыйаабыта. Майдахаар кыргыһыытыгар бандьыыттарга төгүрүттэрэн баран, түннүгү эрбээн этэрээтин сүтүгэ суох тэскилэтиитэ уонна иччитэхсийбит дьиэҕэ соҕотоҕун охсуһа хаалан, саамай кэнники бэйэтэ тахсыыта кини күчүмэҕэй быһыыга хаанын хамсаппатын, бөҕө туругун көрдөрөр. Бэл өстөөх билиэнигэр түбэһэн баран, Коля Манасов революция иннигэр охсуһуутун бүтэһик уһугар диэри эрдээхтик салгыы турар героическай быһыыта ааҕааччыны биһирэтэр.
Өстөөх илиититтэҥ дьиҥнээх геройдуу быһыынан Кеша Тускаев уонна Елисей Бурскай охтоллор. Кешаттан өстөөхтөр кистэммит сибиниэһи ыга үктээн истэр наадаҕа, кинини штабка тыыннаах аҕалаллар. Киниэхэ иккиттэн биирин таллараллар, эбэтэр сибиниэс ханна кистэммитин этэн биэриини, онон тыыннаах хаалыыны, эбэтэр ону эппэккэ күн сириттэҥ матыыны.
Бу да ыҕарҕаннаах күҥҥэ большевик Кеша Тускаев иннигэр, бэйэ интэриэһэ, олоххо тыыннаах хаалыыта буолбакка, революционнай охсуһуу интэриэһин көмүскээһин үрдүк принцибэ чорботуллар. Ол киниэхэ моральнай күүһү эбэр. Үрүҥнэргэ сибиниэһи этэн, онон кинилэри сэбилээн, тыыннаах хаалыы К. Тускаев өйүгэр бэйэ дьыалатыгар саамай сидьиҥ таҥнарыы буолар. Ол иһин: «Эһиги икки куһаҕантан биири таллараргыт быһыытынан, мин биир кыратын таларга тиийэбин, – диир өстөөхтөрүгэр үгэргии былаастаан К. Тускаев. – Бэйэтин көҥүлүн иһин охсуһар рабочай кылаас дьыалатын таҥнаран биэрэрдээҕэр, мин өлөрүм диэн быдан кыччыгый буолуохтаах».
Итинник бөҕө санаанан К. Тускаев рабочай класс дьыалатыгар бэйэтин тыынын сиэртибэ биэрэр.
Эмиэ итинник үрдүк героизмынан түмүктэнэр Елисей Бурскай олоҕо. Кини босхолонорун туһунан саҥардыы аҕай истибитэ, «мин биэрэр „аһыныыларын“ ылыам» диэн «босхолооччуларын» үгэргэһэ олорбута. Онтон бандьыыттар Кеша Тускаевы өлөрө таһааран баран, хоско киллэрэн кырбаан эрэр айдааннарын истээт, аан хатааһынын тосту тардаат, өлөн эрэр доҕоругар ыстанар.
Тускаев, Бурскай бу героическай өлүүлэрэ, бэл, кыыллыйбыт өстөөхтөрү дьулатар. Кинилэр тыыннарыгар турбут Абланов палач: «Хас сүүс тыһыынчанан большевиктары бу курдук иннилэрин ылыахпытый?» – диэн сөхпүттүү бэйэтигэр боппуруос бэринэр.
Революционнай охсуһууга уһуктубут саха бааһынайа Иннокентий Харачаайап хорсун быһыыта хайдах курдук кэрэний, сөҕүүлээҕий!
Сорудаҕы толоро барар суолугар ханнык куттал тириирин Харачаайап бэрт үчүгэйдик билэрэ. Ол да буоллар ити кутталлаах сорудаҕы ылар бириэмэтигэр, кини өйө ол суол кутталыгар, онно күүтэр өлөр симиэркэ тохтоон да көрбөтөҕө. Маннык ыар, кутталлаах сорудаҕы толорорго сөптөөх киһинэн бүтүн гарнизон кинини талбытын Харачаайап үрдүк чиэс курдук саҥаабыта: «Маннык кытаанаҕы толордоҕуна кини толоруо диэн бүтүн гарнизон сэрииһиттэриттэн миигин чорботон сыаналаабыттарыгар – миэхэ чиэс, хайҕал буолар», – диир кини.
Маарыкчаан ыччаттарын салайааччы И.И. Чинарин большевик обраһын суруйааччы толору ойуулуур. Советскай былаас иннигэр бэриниилээх охсуһууга кини Колчак саҕанааҕы, кутталлаах кистэлэҥ үлэ уонна гражданскай сэрии оскуолатын чиэстээхтик туоруур. Чинарин салайааччы уонна туйгун тэрийээччи. Кини ыардык бааһыра да сытан, ылбыт бааһынааҕар этэрээтин олоҕугар, саллааттар сиир килиэптэригэр ордук кыһанар. Нэһииччэ сүһүөҕэр тураат, дьоҥҥо өйөтө сылдьан, гарнизон командирыгар кэлэн номнуо быһаарыллыбыт, бары сиһилээһинигэр тиийэ оҥоһуллубут, былааны түһэрэр. Салалтаны илиитигэр ылбытынан барар.
Эрилик Эристиин суруйан көрдөрбүт партизанскай этэрээтэ саҥа Россия народтарын икки ардыгар туругурбут доҕордоһуу хартыынатын толору биэрэр. Биир революционнай дьыала иннигэр илии-илиилэриттэн сиэттиһэн охсуһа сылдьар араас народтар представителлэрин суруйааччы саамай итии, нарын кырааскаларынан ойуулуур. Роман бүтүүтүгэр кыһыл этэрээттэр Маарыкчааҥҥа сэриилэһэ иһэр хартыыналара көстөр. Инники кэккэҕэ туйгун ленинградскай полка чаастара долгуһаллар, кинилэр кэннилэриттэн «сахалар ыһыллан-бураллан, сааларын ситиинэн-тирбэҕэнэн быалаан сүгэн баран, ньимси анньан иһэллэр».
Ыраах сирдэринэн тэлэһийбит маарыкчааҥҥар, кырдьык, таҥас-сап өттүнэн мөлтөхтөр, ол эрээри кинилэр өрө күүрбүт санаа кынатыгар көтөхтөрөн иһэллэр. Кинилэри өстөөҕү кыайыы, ол аата – дьол, соргу күүтэр. Ол да иһин кинилэр маннык кынаттаах тылы булбуттар: «Холорук тохтуо – хортуускун кэтиэҥ! Сэрии ааһыа – сэлээппэҕин кэтиэҥ!» Өссө ону ааһан: «Олох көнүө – ойох ылыаҥ!.. Баттал самныа – балаҕан туттуоҥ!».
Этэрээт кэнниттэҥ повар кореец Чи-Дуан тэллэгэр үрүҥ кыл сэлээппэтин сабы түһэринэн баран, тэлиэгэлээх атын муоһалаан аа-дьуо хаамар. «Кини, тас көрүҥүттэн көрдөххө, күн анныгар туохха да кыһаммат киһи курдук туттубутун да иһин, киһиттэн эрэ кыраҕы харахтаах, киһиттэн эрэ сэргэх кулгаахтаах уонна наада кэллэҕинэ – киһиттэн эрэ сымсаҕай».
Батараак татаартан төрөөбүт Марьяс Искандеров уонна Сибиргэ аатырбыт кыһыл партизан, билигин батальон комаидира Атаманов-Катунскай Саха сиригэр Советскай былаас туругурарын иһин геройдуу охсуһаллар.
Бу дьону барыларын биир сомоҕо оҥорон ситимниир улуу большевистскай идея, көҥүл иһин охсуһуу.
Роман, саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри, көҥүл иннигэр туруммут народнай маасса өрө көтөҕүллүүтүн күүрээннээх оптимизмын таба көрдөрөр. Сырдык кэскил иннигэр охсуһааччы дьон героизмнара, бэл диэтэр героическай өлүүлэрэ даҕаны, оннук олоҕу ууһатар оптимистическай суолталаах. Ол иһин роман олоҕу ууһатар, сырдык кэскил хартыынатынан дьоллоохтук түмүктэниитэ, кини ис хоһооҥуттаҥ тахсар.
Манна Маарыкчаан ыччаттара төрөөбүт дэриэбинэлэригэр кыайыы-хотуу тутуурдаах төннөн кэлиилэрэ ойууланар. Өстөөх субу аҕай үлтүрүтүлүннэ. Дьон сүрэҕэр, этигэр иҥмит баас өссө да оһо илик. Өстөөхтөр уоттаабыт дьиэлэрин күлэ өссө өһө илик. Оттон олох – кыайыы маҥнайгы наҕараадата – оргуйбутунан барар. Сеня Оноев оһоҕун буруота өрө хоройор, үрүҥнэр аамайдаабыт кэмнэригэр кутталга, аһыыга, эрэйгэ муҥнаммыт аҕалаах ийэ дьиэлэрин эркиннэрэ сэргэхсийэ түстүлэр; бандьыыттар илиилэриттэн эрин сүтэрбит, оҕотун хайыы-сахха өлбүтүнэн ааҕан аһыытын бараабыт, Кэтириинэ эмээхсин хорсун оҕото, Коля Манасов эмиэ кэлэр. Кини уола бэйэтин кытта сэрии суолун бүтүннүүтүн оймоон туораабыт боевой доҕорун, таптыыр кыыһын – Маруся Ордонскаяны илдьэ кэлэр. Бэйэтэ көнө суолга туруорбут кыыһын, Настя Аргунскаяны илдьэ кэлбит, туйгун пропагандист Костя Манасов кинилэри кытта дьоллоох төннүү үөрүүтүн эмиэ тэҥҥэ үллэстэр.
Ити курдук, дьоллоохтук арахсар ааҕааччы бэйэтин тапталлаах геройдарыттан.
Ромаҥҥа ити барыта киһи таттаран ааҕарын курдук, кэрэхсэбиллээхтик суруллар. Бу Эрилик Эристиин биллэр мастерствота буолар. Киҥи ааҕааччыны тардар уус сюжеты сатыыр. Итинтэн сибээстээн, роман биллэр ситиһиитигэр киирсэр суруйааччы ол-бу чампык ойуулааһыннары эккирэтэ барбакка, туох ханнык иннинэ, кэпсээн сайдан, иннин диэки дьулуччу хааман иһэрин ситиспитэ.
«Маарыкчаан ыччаттара» саха литературатыгар улахан сонун айымньынан буолар. Ленинскэй-сталинскай комсомол 30 сыла туолар юбилейыгар бу айымньы инсценировката бэлэмнэммитэ түбэһиэхчэ буолбатах.
Николай ЗАБОЛОЦКАЙ.
Чолбон. – 2014. – №9
ЫРЫА АЙЫЫТА
Ырыа айыыта сайын
Хас нуоҕай умнас аайы
Иһийэр уу-чуумпутук,
От-мас иччитин курдук.
Алгысчыт санаалаахха,
Ырыаһыт дууһалаахха
Айыы аартыгын тэлэ
Иэйэр дииллэр илэ.
Олох уохтаах сүмэтин,
Туойуу кыырай сүргэтин
Ол ыччат ырыатыгар
Оччоҕуна алкыйар.
Тылын истиҥ иччилээн
Өлбөт тыынныыр бүөмчүлээн,
Айымньытын ымыылаан,
Айыы аналлыыр наллаан.
Бэс ыйыныы ичигэс,
Сөлөгөйдүү минньигэс
Сол ырыа көрбүтүнэн
Сүрэххэ түһэр бэргэн.
Эмчит күүстээх отунуу,
Өлбөт мэҥэ уутунуу
Сол хоһоон олус сэдэх,
Соччонон күндү бэлэх.
Сайыҥҥылыы сайаҕас,
Иэйиэхситтии уйаҕас
Соннук ырыаһыт киһи
Дэҥҥэ айыллар үһү.
Ырыа айыыта онон
От-мас аайы хорҕойон
Иһийэр уу-чуумпутук,
Иһиллиир, чуҥнуур курдук…
* * *
Ийэкээм, ириэнэх эн хааҥҥыттан
Илгэ-сиик ылан, хаппат силиһим,
Иһирэх сыламҥар атаахтаан
Ииммэт – сипсиэрдээх айгыр силигим.
Эн эрэ, ийээ, далбар эйгэҕэр
Эриэккэстик мин сириэдийэбин,
«Байым тапталынан иэнигийэр
Баар-суох планетам, Сирим – эн», – диибин.
Ол иһин олус атыҥырыыбын
Орто дойду хаар-муус сигилитин,
«Ийэ сирим, буорум» диэн ааттыыбын
Илэ манна эн баарыҥ иһин.
Ийээ, буор кутуҥ – миэхэ өҥ буорум –
Ийэ сир курдук өрүү баар буоллун.
* * *
Сайыспаппын мин ааһар кэми:
Сүтүөр ийэлии муус сүрэхтээҕэ.
Аһыйбаппын бүтэр үйэни:
Кииринньэҥ аҕалыы кур үөрэхтээҕэ.
Тыыннаах кэммит тулаайахтара
Кэлэр кэмҥэ сүктэрбитин күүтэ,
Оһох кэннигэр иҥэ-сүтэ
Олохпутун бараатахпыт – туора.
Аны субу илии охсуспут
Эдэр үйэбит туора көрөөрөй?
Аал уот иннигэр олордорбут,
Бэйэ кэмин ил тыыныгар өргөйө!
Иэйэ үлэлээммит, сайа таптааммыт,
Кэргэн кэммит санаатын таптарбыт.
* * *
Айыы тылын, айылҕа тылын
Билбэхтэспит бэйэҥ
Күн тылынан, сир тылынан
Сипсийэҕин аны эн,
Айыы тылын аманынан! –
Алгыстаах бэйиэтим,
Айылҕа тылын албанынан! –
Аалыастыыр ичээним…
Бу муор-туор олохпутунан –
Муҥурданар бэйэбит
Ол эн Аар Саар олоҥхоҕун
Үөйбэт бүтэй эттээхпит,
Айыы тылын ньоҕоҕунан
Сирэйгэ силлэһэбит,
Айылҕа тылын хоймоҕунан
Харахха хаахтаһабыт!..
Уутааҕар чуумпуруохтаахпыт,
Эйигин истэр иһин,
Дьэҥкэрэ хаптатыахтаахпыт
Ис иирбэбитин,
Айыы илгэтэ ардаххын
Искэ иҥэрээрибит,
Айылҕа өлбөт мэҥэтэ аараххын
Өйгө түһэрээрибит…
Хонуу отунуу хобугунаһыахтаахпыт,
Айылҕаны таайар иһин,
Сир үөнүнүү сибигинэһиэхтээхпит,
Айыыны өйдүүр иһин…
* * *
Күн тахсар
Көмүөл былыт ытарчатыгар,
Өһөҕүрэ, тыҥыы бөлүөхсэр
Өс-саас күн көмүс чаачарыгар
Онтон… оо, дыыгыныы түстэ ох
Олох күөтүгэр кутуллан –
Кэдэрис гынна муус олбох,
Кэйиллэ, кэрбэнэ, уулла!
1977
* * *
Чаҕыйбаппын
олох долгунугар
оҕустарарбыттан,
Олох сөрүүн урсунугар
далбаарыйа устарбыттан…
Чаҕыйабын
ыраах кутаалар
ыҥырар күүстэриттэн,
Кыһыл суруктаах хайалар
чугаһыыр түөстэриттэн…
Эрэммэппин
олох сылааһыгар
астына иттиэхпэр,
Олох күннээх алааһыгар
кэрэмэс аты сиэтиэхпэр…
Эрэнэбин –
эдэр хатыҥнар
өлбөт сырдыктарыгар,
Сахам кыһыл оҕолорун
дыргыйар сыттарыгар…
1986
СОЛБУЙУО СУОХ
Салыйбыт кутуҥ састаҕа
Саас-үйэ тухары
таптал илгийэр сыралҕан
Тылларыгар аны.
Орто дойдуга булбатах
Ордук сылаас хоонньуҥ
Хоһооҥҥо сыччах баарыттан
Хомойдум, доҕорум.
Номох буоларга ол иһин
Номоҕон бэйэкэҥ
Ыксаатаҕыҥ дуу, үөһэттэн
Ыстанан түһээхтээн?!
Таптала суох олох да суох.
Тыл-өс солбуйуо суох…
Олох илгэтэ
Олох кимиэллээх илгэтин үрдэ
Оҕо киһиэхэ минньигэһэ бэрдэ!
Сананара тунах ыһыах Айыытыныы
Саамал кымыһынан айах туттарардыы…
Орто саастарбыт көйөргө утаҕа
Олус көөнньөн ханнарбат утаҕы:
Симиир иһиттэн ыймахтаатаҕын аайы,
Сир итирикситигэр кубулуйар Айыы.
Ордон хаалаахтыыр кырдьарбыт саҕана
Ол дьол аһыттан хабархай салааһына:
Алгыстаах олох кырыыстаах ньоҕоҕун
Амырыын дьаатынан тобоҕолоноҕун…
Халлаан таҥарата, түстэр-түһэн,
Хара сири өҥсүтэҕин, сиҥҥэр түһэн.
Айхаллыым
Иэйэхсит алгыһын иһиллии
Иһийиим мин өйдүүн-сүрэхтиин –
Ис-испин иэйиинэн илгэлии,
Итэҕэл кымыһын иитиэхтиим.
Иһэгэй ол Айыым кэриэтэ
Иһирэх айылгым иһиттэн
Иһэрдии итиэннэ эһиэхэ
Илгэбин – сабарай иһиттэн.
Айыҥат хааны туой алгыырга,
Алкыйа ыллыырга-туойарга
Ананан айыллан кэлбиппин
Арыйан, айхаллыым аны мин
Аар Ыһыах ыралаах кыһыны,
Алгыстаах кырдьыыбын – кырыыһы!
Сабарай Илгэ
Чолбон. – 2019. – №4
Улуу дьол ааҕарга баар. Эдэриттэн ааҕа үөрэммит эрэ киһи
ол дьолтон үрдүк үөрүүнү сомсор.
Амма Аччыгыйа
«Чолбон» сурунаал эрэдээксийэтэ Россияҕа Дьиэ кэргэн, Саха сиригэр Оҕо саас сыллларынан ааҕар дьиэ кэргэттэргэ аналлаах «Чолбон өй күрэһэ. Улахан оонньуу» үс түһүмэхтээх бырайыага үс көлүөнэни хабан, 12 улууска уонна Дьокуускай куоракка бу сыл кулун тутар уонна муус устар ыйдарыгар ыытылынна. Барыта 91 ыал, 273 киһи кытынна. Оонньуу партнердарынан СӨ Культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтэ, «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэр хампаанньа, СӨ Национальнай библиотеката уонна С.А. Новгородов аатынан «Айар» национальнай кинигэ кыһата буоллулар. Сурунаалы тэрийэн таһаарааччы «Сахабэчээт» СӨ судаарыстыба автономиялаах тэрилтэтэ сүрүн бирииһи туруорда.
Муус устар 11 күнүгэр улуустааҕы тургутуһуу түһүмэҕи ааспыт 13 хамаандаттан 9 дьиэ кэргэн кэлэн туйгуннар тургутуктара түһүмэххэ Туймаада хочотугар күөн көрсүбүттэрэ. Сарсыҥҥытыгар, муус устар 12 күнүгэр, түөрт бастыҥ ааҕар дьиэ кэргэн чорбойон, «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа аһаҕас эфиригэр кылаан тургутук түһүмэххэ кытыннылар:
Саха литературатын биһигэ буолбут Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгиттэн удьуор учуутал ыал Кустуровтар (эдьиий Полина Николаевна – педагогика үлэтин бэтэрээнэ, ийэ Ульяна Дмитриевна – педагог библиотекарь, оҕо Венера – 10-с кылаас үөрэнээччитэ);
Дьиэтээҕи библиотекалара 3,5 тыһыынча кинигэ ахсааннаах Мэҥэ-Ханалас улууhун Нөөрүктээйи нэhилиэгиттэн оҕолорун ааҕыыга көҕүлүүр Захаровтар (эбэ Светлана Егоровна – тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, ийэ Наталья Анатольевна – алын кылаас учуутала, оҕо Дайаана – 8-с кылааhын үөрэнээччитэ);
Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгиттэн Россия суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ Александр Тарасов дьиэ кэргэнэ (эбэ Екатерина Егоровна – педагогика үлэтин бэтэрээнэ, ийэ Туйаара Александровна – саха тылын уонна литературатын учуутала, оҕо Сайдам – 6-с кылаас үөрэнээччитэ);
Дьокуускай куорат бастыҥ ааҕар дьиэ кэргэнин аатын ылбыт Бубякиннар (эдьиий Надежда Петровна – «Забота-Арчы» хаһыат суруналыыһа, аҕа Прокопий Петрович – Амма улууһун Эмис нэһилиэгин баһылыга, оҕо Сандаара – 4-с кылаас үөрэнээччитэ).
Түөрт түһүмэхтээх (ол иһигэр оҕолорго анал ыйытыылардаах) кылаан тургутукка тэҥ баайыылаах уонна тыҥааһыннаах оонньууга Тааттаттан Кустуровтар дьиэ кэргэн кыл мүччү инники күөҥҥэ түһэн кыайыылаах таҕыста. Бастыҥ ааҕар дьиэ кэргэн бу сайын Өлүөнэ очуостарыгар сынньанар путевканы «Сахабэчээт» тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Ньургуйаана Стручкова илиититтэн туттулар. Оттон кылаан түһүмэх кыттыылаахтара Захаровтар, Тарасовтар, Бубякиннар «Айар» кинигэ кыһатыттан 10 тыһыынча солкуобай суумалаах кинигэ атыылаһарга туоһу суруктарынан бэлиэтэннилэр.
«Чолбон өй күрэһэ. Улахан оонньуу» кыайыылаахтарын – Саха сирин бастыҥ ааҕар дьиэ кэргэнин Кустуровтар эдьиийдэрэ, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ Полина Николаевна: «Үс төгүллээн сүрдээх кэрэхсэбиллээх оонньуу буолла. Маннык оонньуу олус туһалаах, ыалы сомоҕолуур, көҕүлүүр, инникитин маннык күрэхтэр салҕанан ыытыллалларыгар баҕарабын», – санаатын маннык үллэһиннэ.
Бубякиннар дьиэ кэргэн аҕа баһылыга Прокопий Петрович: «Мин санаабар, сахалыы ааҕыы аччаабыт кэмигэр сүрдээх туһалаах оонньуу. „Чолбоннор“ улуустары кэрийэн сүрдээх улахан үлэни көрүстүгүт, ону тус бэйэм улаханнык сыаналыыбын. Киһи “Саха сиригэр ааҕыыны көҕүлүүргэ хайдах маннык күрэх эрдэ суох этэй” диэн саныыр. «Чолбоннорго» улахан махтал! Сурунаал көмөтүнэн, сахабыт литературатын бастыҥ айымньыларын аахпытым туһалыыр кэмнээх эбит диэн үөрэн ахан сылдьабын».
Гаврил Андросов, «Чолбон» сурунаал бас эрэдээктэрэ: «Улуустарга сылдьан дьон маннык оонньууга интэриэстээҕин биллибит, онон инникитин бу бырайыакпытын салгыахпыт».
«Чолбон» сурунаал
Бүгүн, муус устар 11 күнүгэр, Дьокуускайга Бэчээт дьиэтин пресс-киинигэр Россияҕа Дьиэ кэргэн, Саха сиригэр Оҕо саас сылларыгар аналлаах «Чолбон» сурунаал «Чолбон өй күрэһэ» диэн бастыҥ ааҕар дьиэ кэргэни быһаарар, ааҕыыны тарҕатар улахан оонньуутун «Туйгуннар тургутуктара» түһүмэҕэ буолан ааста.
Өрөспүүбүлүкэ 12 улууһугар уонна Дьокуускай куоракка буолбут түһүмэхтэр кыайыылаахтара – барыта тоҕус дьиэ кэргэн кытынна: Кустуровтар (Таатта улууһа), Поповтар (Чурапчы улууһа), Андреевтар (Амма улууһа), Афанасьевтар (Хаҥалас улууһа), Замятиннар (Нам улууһа), Григорьевтар (Бүлүү улууһа), Захаровтар (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа), Тарасовтар (Горнай улууһа), Бубякиннар (Дьокуускай куорат).
Түмүккэ 24 очкону ылбыт Захаровтар, 23 очколаах Кустуровтар уонна Бубякиннар кылаан түһүмэххэ кыттар быраабы ыллылар. Түөрт бастыҥ иһигэр киирэр туһугар 22-лии очколаах Тарасовтар уонна Афанасьевтар блиц-ыйытыкка киирсибиттэриттэн Тарасовтар кыайыылаах таҕыстылар. Онон бу түөрт дьиэ кэргэн улуустарын чиэһин сарсын, муус устар 11 күнүгэр, 19:15 чаастан «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа быһа эфиригэр көмүскүөхтэрэ. Кимнээх кылаан кыайыылах буолалларын, итиэннэ Өлүөнэ очуостарыгар барар путевкаҕа тиксэллэрин сарсын көтүппэккэ көрүҥ.
Кыттааччылары «Сахабэчээт» тэрилтэ салайааччыта Ньургуйаана Михайловна Стручкова эҕэрдэлээтэ
Оонньуу түгэнэ
Бүлүүттэн Григорьевтар. Ольга Самуиловна Каратаева – Николай Нифонтович Каратаев аатынан Тааһаҕар орто оскуолатын саха тылын уонна литературатын учуутала. СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Тамара Евгеньевна Куланова – Бүлүү улууһун култуура сайдыытын уонна норуот айымньытын оройуоннааҕы киин информационнай-методическай отдел специалиһа, Олег Григорьев – Тааһаҕар орто оскуолатын 5-с кылааһын үөрэнээччитэ.
Хаҥалас улууһун Улахан Аан бөһүөлэгиттэн Афанасьевтар. Александр Михайлович Афанасьев – үлэ бэтэрээнэ, «Гражданская доблесть» бэлиэ хаhаайына. Варвара Александровна Афанасьева – сылгы иитэр «Бөртө» собуот бухгалтера. Владик Афанасьев – 9-с кылаас үөрэнээччитэ.
Амма улууһун Сатаҕай нэһилиэгиттэн Андреевтар. Анна Ксенофонтовна Андреева – идэтинэн библиотекарь, СӨ культуратын үтүөлээх үлэһитэ. Лия Владимировна – үрдүк категориялаах химия уонна биология учуутала. Андриан – 6-с кылаас үөрэнээччитэ.
Чурапчы улууһуттан Поповтар. Иван Ильич Попов – Саха Республикатын үөрэҕириитин туйгуна, үлэ бэтэрээнэ. Дмитрий Иванович Попов – Нам нэһилиэгэр «Туллукчаан» уһуйаан харабыла. Миша Яковлев – 7-с кылаас үөрэнэнээччитэ.
Нам улууһуттан II Хомустаах нэһилиэгиттэн Замятиннар. Николай Иосифович Замятин – Намлеспромхоз үлэһитэ. Акулина Иосифовна Иванова – Намнааҕы 3-с нүөмэрдээх орто оскуола директора, СР үөрэҕириитин туйгуна, Россия Федерациятын үөрэҕин эйгэтин бочуоттаах үлэһитэ. Каролина – Намнааҕы 1-кы нүөмэрдээх орто оскуола 5-с «б» кылааһын үөрэнээччитэ.
Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгиттэн Тарасовтар. Екатерина Егоровна Тарасова – СӨ үөрэҕириитин туйгуна уонна үтүөлээх уһуйааччыта, Горнай улууһун Солоҕон нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Туйаара Александровна Тарасова – Савва Иванович Тарасов аатынан Өрт орто оскуолатыгар төрөөбүт тылы уонна литератураны үөрэтэр, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, учууталлар учууталлара. Сайдам Тарасов – 6-с кылаас үөрэнээччитэ.
Дьокуускайтан Бубякиннар. Надежда Петровна Аргунова – «Забота. Арчы» өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыат политиканы сырдатааччыта. Прокопий Петрович Бубякин – Амма улууһун Эмис нэһилиэгин баһылыга. Сандаара Бубякина – Саха гимназия 4-с «а» кылааһын үөрэнээччитэ.
Таатта улууһуттан Кустуровтар дьиэ кэргэн. Полина Николаевна Кустурова – педагогическай үлэ бэтэрээнэ, идэтинэн омук тылын учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ. Мандарова Ульяна Дмитрьевна – Таатта улууһун П.А. Ойуунускай аатынан Чөркөөх орто оскуолатын педагог-библиотекара. Венера Ходулова – Чөркөөх орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ.
Мэҥэ Хаҥалас улууhун Нөөрүктээйи нэhилиэгиттэн Захаровтар. Светлана Егоровна Захарова – үөрэҕин бутэриэҕиттэн В.И. Ленин аатынан сопхуоска пенсияҕа тахсыар диэри зоотехнигынан үлэлээбит, үлэ бэтэрээнэ, Нөөрүктээйи нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕо. Наталья Анатольевна Оконешникова – Василий Николаевич Оконешников аатынан Павловскай орто оскуолатын алын кылааһын учуутала. Дайаана – Павловскай орто оскуолатын 8-с кылааhын үөрэнээччитэ.
1
1917 сыл. Хотугу Сахалиҥҥа күһүҥҥү хаардаах сарсыарда. Күүстээх тыал тохтоло суох куугунуур. Бүгүн Надьыын Нил Ден Ын диэн кэриэй төрүттээх табаһыт ураһатыгар бу эҥэр өҥөйбөтөҕө ырааппыт ойоҕун убайа Тоҥ Дьарааһын диэн сааһыра барбыт саха ойууна тиийэн кэлэн соһутта. Тыла-өһө сымнаабытыттан сылыктаатахха, арааһа, Надьыын тайҕаттан өттүк харалаах эргиллибитин, өлгөм күндү түүлээҕин батара кэлбитин билэ охсубут быһыылаах.
– Надьыын, дорообо! Хайа, оттон бу тапталлаах балтым, уолаттарыҥ, кэрэ кыыһыҥ барахсаттар ханналарый? – диэн тимир оһох симик уотун аттыгар иттэ турар ойуун ыалдьыт сиэрин тутуһан ыйыталаста.
– Ыстадааҕа бааллар. Табаларбытын бөрөлөр буулаан сордоотулар. Уолаттарым обургулар сарсын арыгыһыт аҕаларын ирдээн кэлэллэрэ буолуо, – диэн ураһа хаһаайына хас да хардаҕаһы оһоҕор быраҕан уотун күөдьүтэн биэрдэ.
– Ээ, сөп буоллаҕа. Дьэ, бу эйигин сарсын мин дьиэбэр буолар хаартыһыттар оонньууларыгар ыҥыра кэллим. Эн уруккута хаартылаан аатыра сылдьыбыттаах этиҥ дии. Тиийэн бэйэҕин көрдөр, таарыйа саха бэрдин түҥнэри көтөн кэбис, һэ-һэ.
Саха бэрдэ диэн бу дойдуга тыйыс тымныылаах Саха сирин Дьаарбаҥ диэн кыра дэриэбинэтиттэн күөрэс гыммыт Миитэрэйи этэр. Ол эрэт манна саҥа кэлэригэр баара-суоҕа биллибэккэ ньимийэн сылдьар холоон да тойооску этэ. Ванги ыстаадатыгар табаһыттаан айаҕын ииттэрэ. Ол эрээри эргитэр-урбатар сытыы өйдөөх, эбиитин ытыктанар ойууҥҥа бэйэ киһитэ буолан, аҕыйах сыл иһигэр атыыһыт буолан хаалбыта. Урут ыраах сиртэн кэлбит атыыһыттар араас барбатах табаардарын ыарахан сыанаҕа батара сатыыллара. Олохтоох эбээннэр, сахалар, нивхтэр, ороктар, кэриэйдэр ону сөбүлээбэккэлэр, кэлин кинилэр үлэхтэринэн наадалаах малы-салы аҕалан чэпчэкитик атыылыыр, ардыгар иэс да биэрэр Миитэрэйгэ туттараары кыһаллан-мүһэллэн бултуур-алтыыр буолбуттара. Уоллара, сотору буолаат, Атыыһыт Дьаарбаҥ диэн хос аатынан бүтүн Сахалиҥҥа биллэр атыыһыт буола түспүтэ. Сылга биирдэ-иккитэ Иркутскай, Амыр уонна Сикука атыыһыттара айгыстан кэлэн ыарахан сыаналаах табаардарын ситэри атыылаабакка төннөргө күһэллэн абаккараллара элбээбитэ. Онно эбии Атыыһыт Дьаарбаҥ аны ыҥырыыга сылдьар хаартыһыт аатыран күннээн эрэр. Оттон Надьыын дэлби арыгылаан, кэлин хаста да улаханнык сүүйтэрэн, аатын-суолун түһэн биэрдэ. Хата, туруу табаһыт уонна байанайдаах булчут буолан, иэстэрин нэһиилэ төлөстө. Билигин улаханнык бултуйдаҕына эрэ хаартылыыр дьолго тиксэриттэн кыһыйдар-абаккардар да, бэйэтэ буруйдаах буолан, таһыгар таһаара сатаабат этэ эрээри, бүгүн:
– Ээ, кинини таах кыайыам этэ. Ону ыҥырбаккыт дии, – диэн Надьыын хом санаатын биллэрдэ.
– Эс, доҕоор! Эн күтүөтүм да буолларгын мээнэ тылга тииһимэ эрэ. Арыгылаан дэлбэрийэр кэмҥэр ыҥырбатахпын баалаабакка, миэхэ махтаныах эрэ тустааххын. Дьэ, испэккэ өйдөөх-төйдөөх сылдьаргын уонна өлгөмнүк бултуйбуккун билэммин бу кэллим дии. Урут өрүү өрүкүйэ көрсөр бэйэҥ, кырытыннара көрөн, миигин аны аанньа ахтыбат буоллуҥ дуу?
– Кырдьаҕас, кэбис өһүргэнимэ. Эйигин көрөн үөрбүччэ, атаахтаабычча мээнэ саҥаран кэбистим. Итиччэ ыҥырбытыҥ кэннэ хайаан да тиийиэм, – Надьыын аны албыннаһан киирэн барда.
Хаартыга ыҥырыллыы диэн чиэс-бочуот, үрдүк сололоох баай эйгэни кытта билсии, саҥа сонуннары истии, мааны бэйэлээх дьахталлары көрөн хараҕы сымнатыы, эбиитин аһыы утаҕы кутан биэрдэхтэринэ иһэн, хараҥа олохтон сэргэхсийэ түһэн ылыы буоллаҕа. Урукку табаһыт атаһын көрсөн дуоһуйуо этэ. Өйдөөх, үөрэхтээх саха хаартылаан сүүйбүт табаларынан, түүлээҕинэн сатабыллаахтык эргинэн, атыыһыттаан байан-тайан эрдэҕэ. Кэлии киһи туох дьиэктээҕин олохтоох баайдар кэтээн-манаан көрөр идэлээхтэр. Көҥөс, бэрдимсик эбитэ буоллар бука «чээн» диэ суох этилэр. Ону баара Атыыһыт Дьаарбаҥ баартаах хаартыһыт, эрчимнээх эргиэмсик буолан ытыс үрдүгэр сылдьар. Кинитэ суох биир да улахан оонньуу барбат. Ол оннугар кинини, уруккута бастыҥ олохтоох хаартыһыты, туора туттулар.
***
Сарсыныгар Надьыын табаларын көлүнэн, ойуун олорор мас дьиэтигэр сикситэн тиийдэ. Тэлгэһэҕэ иччилэрин кэтэһэн туркуларыгар бааллан турар адаархай муостаах табалар кинини атыҥырыы көрөн чолоҥноһо түстүлэр. Надьыын ону куһаҕан бит курдук ылынан, сэрэхэчийэн биир сиргэ тэпсэҥнээмэхтээн ылла.
Дьиҥэр, маннааҕы хаартыһыттар орто эрэ баайыылаах дьон. Кинилэри хайа баҕарар баһыйа тутаттыаҕа. Оттон Атыыһыт Дьаарбаҥ халыҥ харчытын өр сылларга иҥэриммит үөрүйэҕин, хараҕы баайар албастарын туһанан мүччү туттаран ылыахтаах. Ама, эт өйүнэн ханнык эрэ кэлии, сулумах сылдьар эдэр киһиэхэ хотторо оонньооботох баҕайыта ини.
Надьыын урут табыллыбакка, элбэҕи сүүйтэрэн быста дьадайан, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэнин иитэр-аһатар эрэйин-муҥун муннунан тыыра сырыттар да, кэлин мээнэ арыгы испэт буолла уонна оҕолоро улаатан табаһыт бэрдэ аатырдылар. Онон көҥүл бултаан-алтаан күндү түүлээҕэ элбээтэ. Бу сырыыга хаарты хараҕа кини диэки иэҕиллэн табылларыгар бигэ эрэллээх.
«Бачча ыҥырыллан кэлэн баран, куһаҕаны билгэлээбитэ буолан куттанан тэпсэҥнии турарым сүрэ бэрт буолсу. Арыгыны аһары испэтэхпинэ уонна үөһээҥҥилэр үчүгэй харахтарынан көрдөхтөрүнэ ботуччу сүүйэн да кэбиһиэхпин сөп», – дии санаат, соруктаах баҕайытык дьиэ аанын арыйан иһирдьэ киирдэ. Улахан нуучча оһоҕо күүскэ оттуллан итиитинэн суоһуур. Аарыма күөс миискэтэ уонна күлтэйбит чаанньык оргуйа тураллар. Оһох хаҥас өттүгэр хардаҕастар ыга кыстаммыттар, уҥа өттүгэр иһит ыскааба, туорай маска толору мал-сал ыйаммыт. Кырааскалаах муостаҕа саҥа таба олбохтор тэлгэтиллибиттэр. Саалаҕа дьон сэлэһэрэ иһиллэр.
– Дорооболоруҥ! Туох кэпсээн баар? – Надьыын дорҕоонноохтук дорооболосто уонна бэргэһэтин устан кум-хам тутта.
Түгэх хостон ойуун багдаллан таҕыста.
– Ээ, күтүөтүм, дорообо, доҕоор! – Тоҥ Дьарааһын толуу көрүҥэр холооно суох намыын куолаһынан саҥаран намылытта. – Сыгынньахтан уонна саалаҕа аас. Ыраахтан кэлбит хаартыһыттар оонньууларын саҕалаары эйигин кэтэһэ олороллор.
Ойууну батыһан аһыы табах буруотунан уонна ыһыырынньык чаанынан тунуйбут хоско киирдэ. Остуол иннигэр үс нуучча олорор эбит. Ырбаахытын үөһэ тимэҕин төлөрүппүт, харытын ньыппарыммыт аҕа саастаахтара кинини үөрэтэрдии тобулу көрдө.
– Уйбаан, бу түүлээҕин матайдыы кэлбит олохтоох булчуту көххө оонньотуҥ эрэ, – диэтэ хаһаайын уонна киһитигэр имнэнэн кэбистэ.
Онуоха киэбирэ соҕус туттан хаарты ырыта олорор атыыһыт биир холуода хаартыны Надьыыҥҥа быраҕан биэрдэ уонна остуол анныттан аһыллыбыт бытыылканы ылан куруускаҕа арыгы кутан кылыгыратта.
– Почтенный друг, на, выпей и сразу начнем игру. Мы купцы из Хабаровска. Вот я и мои молодые напарники по пути заглянули к вам, чтобы чисто для интереса немного поиграть в картишки. Ну и, как говорится, пусть победит фартовый, – диэн баран кинини эрэ кэтэһэ олорбут киһилии иҥиэттэн ылла. Итинтэн салгыы ыалдьыт сырыыта киэҥин, бириэмэтэ кэмчитин, мантан Дьоппуонньуйаҕа түһүөхтээхтэрин туһунан эттэ. Атыыһыттар табаарынан уксары ордорор буолан биэрдилэр. Дьиҥэр, кинини сэнии көрөн, хаардыы кэһэн кыайан-хотон, түүлээҕин барытын ньылбы сотон барарга сананан олороллорун сэрэйдэ.
Надьыын оччолооҕу көрбүт-истибит хаартыһыт сиэринэн, онно оччо-бачча кыһаммата. Утары ууммут куруускалаах арыгыларын биир тыынынан түһэрэн кэбистэ уонна, киниэхэ анаммыт олох маска олоро биэрээт, балай эмэ туруорсан киирэн барда. Өр-өтөр буолбата, оонньуур маастарыстыбата үрдүгүн көрдөрөн, үһүөннэрин кыайан, муннуларын сотуталаан кэбистэ. Сэнээбиттэриттэн сэттэлэрин ылбыт, сүрдээҕин кыһыйбыт-абарбыт атыыһыттар: «Как же так!» – дии-дии, хаартыларын хайа тардыахтыы тутуннулар.
– Ну, ты, друг, даешь! Прекрасно играешь, а мы вот проиграли в сухую. Ну и ладно, я думаю у нас еще есть шанс. Давай, на этот раз поиграем на оленя, – диэтэ аҕа саастаах атыыһыт уонна ойоҕоһугар олорор атастарыгар имнэннэ.
– Да, конечно. На этот раз мы ему покажем, – дэстилэр уонна алҕас хотторбуттарын көннөрө охсоору күө-дьаа буола түстүлэр.
– Чэ, еще для храбрости выпьем и начнем, – дэһэ-дэһэ, чааскыларга куттубут арыгыларын хап-сабар хантатан кэбистилэр.
Испит арыгылара төбөлөрүгэр тахсан, саҥалыын-иҥэлиин уларыйан, биир кэм өндөҥөлүү, эргичиҥнии олордулар.
Хаарты хараҕа тахсарыгар эрэллэрэ күүһүрэн:
– Мы поедем на оленях! – диэн ньамаластылар.
Надьыын маннык табыгастаах түгэн тосхойбутун мүччү туппакка быһаарынна. «Дьэ, итинник буоллаххытына табалара суох хааллартыам. Бука, сатыы дьиэлииргит буолуо» дии санаата.
Сэрэйбитин курдук били муҥнаахтар эмиэ хотторон, табаларын сүүйтэрдилэр. Эдэр эргиэмсиктэр өссө да өсөһөн салгыы оонньоору ырычаахтаһыах курдук өрөпөөннөстүлэр.
– Хватит, убирайтесь! Что, решили до Японии пешком идти?! Этакие недоумки, – диэн аҕа баһылыктара мөҕүттэн баргыйбытыгар түргэнник өйдөнө охсон, өс киирбэх таһырдьаны былдьастылар. Хаарыан табаларын сүүйтэрэн, абаккарбычча өттүктэрин охсуннулар уонна, санаалара оонньоон буолуо, сирэйдэрин саба туттан туркуларыгар бүк түһэн олордулар. Аҕа саастаахтара, балачча хоттороот, кэлин көрөөччү эрэ буолан олордо. Баҕар, уолаттарым табыллыахтара дии санаабыта, мэлигир. Күүстээх хаартыһыты хайдах да кыайыа суохтарын билэн, дэлби дьарыйан тохтотон быыһаата. Онтон атын ньоҕойдоһон оонньоон ыстаана да суох хаалыа эбиттэр. Сүүйтэрбиттэрин төлөөбөтөхтөрүнэ, олохтоох булчут бастарын хатараары тииһэн-тааһан туруон сөп. Хата уолаттара бас-көс киһилэрин тылын ылынан тэскилээн биэрэн абыраатылар. Хаһан да харахтаан көрбөтөх киһитигэр сүүйтэрэн абаккардар да, тылын ууһун киллэрэн сырыылара ырааҕын, бириэмэлэрэ кэмчитин, Дьоппуонньуйаҕа тиийэн табаардарын батарыахтаахтарын, ыраах айанныахтаах атыыһыттары моһуоктаабакка ыыталларыгар тоҥхолдьуйан көрдөстө уонна сүүйтэрбит суумаларын чэйинэн, табаҕынан, арыгынан ньымааттаан, кыра харчы биэрдэ.
Надьыын кыайан-хотон, арыгыта төбөтүгэр тахсан, хайдах эрэ киэбириэх санаата өрүтэ көбүөлээтэ, улаатымсыйан хантаарыҥнаата. Буолумуна, бүтүн Хабаровскайтан кыайа-хото кэлбит нуучча атыыһыттарын тумсуларын сотон, саакка киллэрдэҕэ дии. Пахай, орто эрэ баайыылаах хаартыһыттар эбит.
Оонньууну тэрийээччи тоҥкуруун соҕустук да буоллар кыайбыт киһитин эҕэрдэлээтэ. Надьыын өрөгөйдөөн өрө көрө олордоҕуна, Атыыһыт Дьаарбаҥ тиийэн кэллэ. Дьахталларга чэй, хоруоҥка, табах, оҕолорго араас минньигэс, хаһаайыҥҥа үс бытыылка арыгы кэһиитин туттартаата. Ойуун таһырдьаттан тоҥ балык киллэрэн кыста, ойоҕо эттээх күөһү аҕалан остуолга уурда.
– Дьэ, бу бастыҥ атыыһыппыт биһиэхэ кэлбитэ улахан үөрүү! – Тоҥ Дьарааһын үөрэн мүчүҥнээбитигэр, тыйыс, сытыы харахтара чаҕылаҥнаһан ыллылар.
Дьиэ иһэ биирдэ сэргэхсийэ, саҥа-иҥэ күөдьүйэ түстэ. Бары сонун истэ охсоору киэҥ сиринэн тэлэһийэн сылдьар эдэр атыыһыт тула муһуннулар. Тугу кэпсиирин истээри кулгаах-харах иччитэ буолан олордулар.
Ону баара киһилэрэ:
– Чэ, кистэл буолбатах. Мин манна анаан-минээн улахан хаартыһыт Надьыыны кытта оонньуу кэллим, – диэн сүрүн сыалын-соругун эттэ.
Тоҥ Дьарааһын кинини хаартыһыттар хосторугар киллэрэн, Надьыын утары олорто. Орто уҥуохтаах, оҕотук көрүҥнээх да буоллар боччумнаахтык уонна сытыытык туттар-хаптар Атыыһыт Дьаарбаҥ оонньооччутун үөрэтэрдии сыныйан көрдө уонна дьиибэтик мүчүк гынна. Хайаан да кыайар-хотор санаалааҕын Надьыын бэлиэтии көрдө эрээри: «Бачча табыллыбыт киһи арыгылаан итирэн быһа сытыйбатарбын эрэ, таҥара көмөтүнэн кинини да баһыйа тутаа инибин», – диэн бэйэтин уоскутунна.
2
Таһырдьа тохтоло суох хаар түһэн, киһи утуйуон эрэ баҕарар түүнэ үүннэ. Хаартыһыттар арыгылара төбөлөрүгэр тахсан, айдаарсан да, ардыгар үөхсэн да ыла-ыла, сарсыарда буолуор диэри үлүһүйэн оонньоотулар. Тоҥ Дьарааһын оонньооччуларга мэһэйдээмээри бэйэтин хоһугар киирэн, кинилэр хаартыларын ырытар, остуолу охсон лүҥ гыннарар тыастарын истэ сытан нухарыйан ылла. Ол да буоллар санаата батарбакка, ким кыайан иһэрин билээри кулгааҕын ааҥҥа даҕатан, көхсө көһүйүөр диэри уһуннук иһиллээтэ. Кинини хаадьылыырдыы сибигинэһэн эрэ кэпсэтэр курдуктар. Эмискэ Атыыһыт Дьаарбаҥ: «Баар!» – диэн эрчимнээхтик саҥа аллайда уонна остуолу оҕуста. Тыый! Эр бэрдэ төһөнү туура тутта буолла?
Хаһаайын хаартыһыттарын кэтээн-манаан уута көтөн хаалла. Аны кэлэн утуйан абыраммата буолуо. Дьэ ити Надьыын улаханнык сүүйтэрэн, тоһун ылан баһыйтаран отой саҥата суох барда быһыылаах. Эрэйэ суох бас бэринэн, салгыы оонньууртан аккаастанан кэбиһиэ эбит. Атыыһыт Дьаарбаҥ саха аҕыс кырыылааҕа буоллаҕа дии. Ол да иһин бастаан билсээт да «бу ыраатыах чинчилээх эр бэрдэ» диэн өтө көрөн бэйэтигэр чугаһаппыта. Көр, Надьыын «оҕочооһу кыайан, харчытын бүтүннүү сотон ылыаҕым» диэн эрдэ күөһүн өрүнэн киһиргэнэ санаабыта атын күтүр буолан таҕыстаҕа. Эдэр эргиэмсик кини былаанын үлтү ытыйан кэбистэ. Аны уолаттара табыллан оонньуулларын туһугар үөһээҥҥи Айыыларыгар үҥэ-сүктэ көрдөһөн-аттаһан эрдэҕэ… Дьиэ хаһаайына ити курдук эргитэ саныы, ырыта сытан, сылаата киирэн устунан утуйан, муннун тыаһа хаһыҥыраан барда.
Оттон ити кэмҥэ Надьыын муҥнаах сылайан-элэйэн уонна испит арыгыта төбөтүгэр тахсан, атыыһыттартан сүүйбүт үбүн, табаларын бүтүннүү Атыыһыт Дьаарбаҥҥа сүүйтэрэн кэбистэ. Ол эрээри киһитэ тоҕо эрэ улахан хаартыһыты хоттум диэн үөрбэтэ, киэбирэн чолоҥнообото. Алҕас кыайбыт курдук туттунна уонна сүүйбүт табаларын бэйэтин туркутугар баайа туран: «Миэхэ табаһытынан үлэҕэ киириэҥ буолаарай?» – диэн сымнаҕастык ыйытта. Ньадьыын бастаан утаа саҥата-иҥэтэ суох бүк түһэн санньыллан турда. Өбүгэлэрин тылынан кэриэйдии үөхсэн баран, абаккарбычча уолуктаһыан, балыйдыҥ диэн баайсыан баҕарда эрээри, Тоҥ Дьарааһын ойуун биир дойдулааҕын, бастыҥ атыыһыт атаһын кытта аахсан туһамматын билэн, бэйэтин кыатана туттан: «Улахан оонньооччу эбиккин», – диэн хотторбутун билинэргэ, табаһытынан үлэлииргэ, бэл диэтэр, киниэхэ эрэ булдун туттарарга сөбүлэстэ.
***
Сарсыарда Тоҥ Дьарааһын ким эрэ тардыалыырыттан уһугунна. Бай, хараҕа кылдьыыламмыт, сирэйэ кубарыйбыт, икки имэ кытарбыт арбы-сарбы дьүһүннээх Атыыһыт Дьаарбаҥ киирэн турар эбит.
– Хайа, нохоо, бу туох буоллуҥ! Хоттордуҥ дуу?
– Суох, кыайдым. Бастаан Надьыыны бэйэтин, онтон уолаттара сыҥаланан оонньоон, түөрт табаларыттан мэлийдилэр.
– Тыый, күннээбиккин дии!
– Уолаттар дэлби сааннылар. Аҕалара тохтоппотоҕо буоллар үнтү кырбаан дуу, өлөрөн дуу кэбиһиэ эбиттэр. Аны кинилэри кытта хаартылыа суохпун.
– Сөпкө толкуйдуур эбиккин. Биир дойдулаахпар диэн эттэхпинэ, ити мин күтүөтүм Надьыын урут манна бэйэтэ баанда тэринэн олохтоох баайдары халыы сылдьан тутуллан, үс сыл түрмэҕэ олорон тахсыбыта. Ити мин балтыбын ойох ылан өссө кэм киһитийэ сылдьар дьүһүнэ.
– Ээ, ол да иһин көрөрө-истэрэ кытаанаҕа, дьиппиэнэ бэрт этэ. Оттон эйиэхэ бэрт бөҕө дии.
– Буолумуна, мин оччолорго биир баайы кытта кыыһырсан баран кыраабытым тиийэн, ол баҕайы бэйэтигэр тиийинэн кэбиһэн, биэс сылга хаалла сытар этим. Онно да ойууннаан, киэптиэн баҕарааччыларга түүн эһэ, баабыр буолан көстөн өлөрдүү куттаталаан, улаханнык ытыктанар буоламмын, Надьыыны түрмэ бөрөлөрө тутан өлөрөөрү-өһөрөөрү турдахтарына, «бу олохтоох булчут саха, мин киһим» диэн көмүскээн өрүһүйэн турардаахпын.
– Бу дойдуга элбэх табаланан, күндү түүлээҕинэн уонна балыгынан эргинэн байан-тайан уонна ис дууһабыттан таптыыр кыыспын ойох ылан олоруохпун баҕарабын. Манна баар кыра омуктар бары бииргэ түмсэн сомоҕолоһорбут буоллар бэрт буолуо этэ. Бэйэ-бэйэбитин кытта иирсэ-баайса, бурайса-хадьырыйса сатаабакка сүбэнэн олордохпутуна, биһигини бу сиртэн ким да ураҕастаах маһынан кыйдыа суоҕа. Улуу Арассыыйа ыраахтааҕытын суулларан, былааска бассабыыктар кэллилэр. Мин санаабар, биһиги сайдыылаах, баай дьоппуоннарга холбоһон үчүгэйдик олоруохпутун сөп этэ.
– Куһаҕана суох буолуо этэ… – ойуун оронуттан орҕостон туран, умайан бүтэн эрэр оһоҕор хас да кураанах хардаҕаһы быраҕан биэрдэ. Оһох күлүбүрүү умайда, хаста да «тас» гына тыаһаата. – Көр, эрэ! Эһэкээммит бу сиргэ-уокка этэҥҥэ олорон байыаххыт-тайыаххыт диэтэ ээ.
– Айылааҕын оннук эрэ буоллун, – диэтэ санаата көтөҕүллэн астыммыт Атыыһыт Дьаарбаҥ уонна дьиэлээх хаһаайыҥҥа үчүгэй оонньууну тэрийбитин иһин ботуччу соҕус харчы туттарда. – Эн көмөҕүнэн, маннык түҥкэтэх дойдуга кэлэн хаартыһыт, атыыһыт буолан эрэбин ээ. Онон эйиэхэ махталым муҥура суох, – диэн баран ойууҥҥа тоҥхолдьуйан махтанна уонна тыаһа суох тахсан барда. Сотору буолаат, табалар хоболорун тыаһа иһилиннэ.
3
1922 сыл. Уһун күннээх-түүнү быһа тибии тибэн, суол омооно да көстүбэт гына хаарынан бүрүллүбүт кыһыҥҥы Хотугу Сахалин киэҥ нэлэмэн сирэ-дойдута уу чуумпунан иһийдэ. Нитуй үрэх томторугар тото-хана аһыы сылдьыбыт курупааскылар, туохтан эрэ үргэн, кылыгыраспытынан өрө көтөн таҕыстылар. Сотору буолаат, элбэх табалаах айанньыт харса суох сыыры таҥнары дьурулатан түстэ. Үрэх тоҕойдорун быһыта түһэн, намыһах үөттэр, хойуу ыарҕалар ортолоругар киирэн, табалар халыҥ хомурах хаарга түөстэригэр диэри батарыта түһүтэлээн ыллылар. Арааһа, мунан-тэнэн моһуогуран иһэр сордоох быһыылаах. Табалар арыт тоҥ хаарга уйдаран сиэлэн тамайыах курдук буолан иһэн, эмискэ ньимис гынан муостара эрэ адаарыҥныыр. Ол да буоллар тоҥуу хаары тоҕута кэстэрэн, кэмниэ кэнэҕэс мууһура килэйбит суол омоонугар тахсан, таһаҕастаах сыарҕалара халтарыйа сүүрдүлэр. Табалар сыарҕалара чэпчээн, тэбиэһирэ-тэбиэһирэ атаралаан бардылар. Кыламана, бытыга кырыа буолбут, төбөтүттэн атаҕар тиийэ таба таҥастаах киһи: «Хата, улахан эрэйэ суох, халлаан хараҥарыан иннинэ хонук сирбин булар буоллум», – диэн үөрэн өгдөҥөлөөтө.
Халлаан хараҥара оҕуста. Чуумпу ый мэндээрэ уһунна. Атыыһыт Дьаарбаҥ, бу эҥэр хаста да сылдьыбыт буолан, уонча хороспут ураһалаах таба ыстаадатын түргэнник булла. Кини алта көстөөх сиргэ кыыс сүгүннэрэн илдьэ бараары халыымын сүүрбэ табаны аҕалла. Аҕылаан эппэҥнэһэр табаларын улахан ураһа аттыгар тохтотто. Ыттар үрэн баргыһа түстүлэр. Ким эрэ көрө охсон: «Ок-сиэ! Эдэр тойоммут кэллэ-э!» – диэн уҥа илиитинэн далбаатыы-далбаатыы хаһыытаата. Ону эрэ кэтэспиттии, табаһыттар, булчуттар кэлэн чөмөхтөһө турунан кэбистилэр. Бука сэрэйдэххэ, астара-үөллэрэ, табахтара, атын да маллара быстан эрдэҕэ буолуо. Ол да иһин кини кэлиитэ өрүү бырааһынньыкка тэҥнээх буолааччы. Айанньыт ыксаабакка хаар буолбут арбаҕаһын устан, тэбээн сыарҕатыгар бырахта. Ыраах айантан сиһэ көһүйбүт, сирэйэ күүскэ кытарбыт.
– Ээ, эдэр тойоммут, кэл, манна киир. Биһиги кэтэһэ олоробут, – диэн сааһыра барбыт киһи ыҥырда.
Атыыһыт Дьаарбаҥ түргэнник хааман тиийэн, тирии бүрүөһүнү арыйбытыгар үрүҥ туман бургучуйда, сылаас күҥкүс сыт саба биэрдэ. Тимир оһох хаҥас чанчыгар сыпсы туппут уһун күөх даба ырбаахылаах хара бараан дьахтар ким киирбитин билээри утары көрөн турда. Салгыҥҥа харааччы сиэппит томороон, тыйыс сирэйдээх, кэтит сарыннаах Надьыын тырыыҥка мас кыһа олорорун тохтотон өрө көрө түстэ:
– Оо, бу диэки аас эрэ. Дьэ, күндү күтүөт буолаары сылдьар эдэр тойонум утуйарыгар анаан бэйэм ураһабын бэлэмнээн аҕай олоробун. Киэһэ кыыһым бэйэтэ тиийиэҕэ, һы-һы.
Кыраһыын лаампа умайар эрээри хараҥа курдук. Аан утары тигинэччи оттуллубут тимир оһох үрдүгэр хонтоҕор тумустаах улахан чаанньык уонна хоруо буолбут күөс миискэтэ тураллар. Остуолга таас тэриэлкэҕэ өрөһөлүү хоторуллубут эмис эт минньигэс сыта кэлэр. Иһит кыракый ыскаабын таһыгар хас да утуйар орон көстөр. Ити барыта былыргы урааҥхай ыар кэмин санатарга дылы. Чэ, ол киниэхэ туох буолуой? Кини бу дьону аһынан-табаарынан хааччыйар, ол оннугар киниэхэ күндү түүлээхтэрин босхону эрэ үрдүнэн туттараллар, үлэһит буоларга сөбүлэһэллэр. Ону аахсыбакка кинини ытыктыыллар. Бэл, өлөрүөх-өһөрүөх көрүҥнээх Надьыын уон тоҕус саастаах кыыһын киниэхэ ойох биэриэх буолан илии тутуспута.
Атыыһыт Дьаарбаҥ сылы быһа ыраах ыырдары кэрийэн, дьоппуоннартан аҕалбыт табаардарын булчуттарга түүлээххэ мэнэйдэһэр, эбэтэр түүлээхтэрин кыра сыанаҕа атыылаһар. Күһүн-саас аайы турку уйарынан таһаҕас тиэммит уонна ындыыламмыт табаларынан айаннаан, кылааннаах түүлээхтэрин Ояма Осака диэн дьоппуон эргиэмсигэр туттарар. Оямаҕа кини наадыйар табаара дэлэй, сыаната атыттарга холоотоххо кэм ама буолар. Сылга уон биэс, сүүрбэ тыһыынчаҕа тиийэр араас күндү түүлээҕи, сүүһүнэн буут балыгы тиэйэн илдьэр. Бэйэтэ үөрэхтээх, сатабыллаах атыыһыт буолан, кыра омуктары хамначчытынан, ындыыһытынан үлэлэтэн дьоппуон фирмаларын кытта дуогабар түһэрсэн, Хотугу Сахалиҥҥа элбэх табаары тоҕо тардан аҕалан атыылыыр. Биэс сыл иһигэр саамай элбэх табалаах, бултуур тэриллээх баай киһи аатырда. Барыта этэҥҥэ буоллаҕына, аны аҕыс-тоҕус сылынан табаһыттар, балыксыттар муҥур тойонноро буолар кистэлэҥ былаанын олоххо киллэриэхтээх.
– Дорооболоруҥ!
Мааны ыалдьыт бэдэр сонун, саарба бэргэһэтин устан көхөҕө ыйаата. Тимир оһох аттыгар, бу ыстаада үлэһиттэрэ баһылык туттар соҕотох иилээччилэрэ-саҕалааччылара кэриэй эмээхсинэ илиитин сотто туран, кимнээх киирбиттэрин билээри кыҥастаста. Хатыҥыр сиэн уола ойон тиийэн кулгааҕар дорҕоонноох соҕустук: «Эдэр тойон, Атыыһыт Дьаарбаҥ», – диэтэ. Дьэ үчүгэйдик тилэри быһаарда быһыылаах.
– Настаа, чэйгин туруор, остуолгун тарт эрэ. Атыыһыт Дьаарбаҥ сарсыарда төннөр үһү, – диэн эмээхсин сиэн кыыһын дьаһайда.
Онуоха тоҕо эрэ сырдык хааннаах, тугут курдук хап-харанан чоҕулуччу көрбүт Настаа: «Кини кэллэ!» – диэн уоһун иһигэр ботугураабытыгар сүрэҕэ нүөлүйэн ылла, иэдэстэрэ тэтэрэн хааллылар. Хараҥаҕа ким да ону бэлиэтии көрбөтө.
Көр, Тоҥ Дьарааһын аймахтара сахалар да, кэриэйдэр да ахсааннарынан аҕыйахтарын иһин, аһынан-таҥаһынан улаханнык тутайбакка, туох да иирээнэ-атаана суох бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн хоп курдук иллээхтик олороллор эбит. Ол да буоллар эдэр тойон тэлгэһэҕэ быһа холоон отуччаттан эрэ тахса таба баарын бэлиэтии көрдө. Былырыын ураһаларын аттыгар кини табаларын үөрдэрэ хара былыттыы субулла устар этилэрэ ээ. Ама, итиччэ аҕыйата охсубуттара буолуо дуо? Эс, баҕар, үөрдэрин хайа эмэ үрэх төрдүгэр хорҕотон, манна кинини тоһуйан табаар атыылаһаары эрэ, көлүүр табаларынан кэлбиттэрэ буолуо. Ыраах айантан сылайбыт киһи сиэринэн сибиэһэй таба этин тото-хана аһыан-сиэн баҕарда. Билигин ыксаабакка уһуннук-киэҥник чэйдээһин быыһыгар арааһы ыаһахтаһан кэпсэтии саҕаланыаҕа. Бука сэрэйдэххэ, ордук күннээҕи астарыгар уонна табахха наадыйан эрдэхтэрэ.
Атыыһыт Дьаарбаҥ сүрэҕэ-быара сөбүлүүр кэрэ кыыһын ойох ылыан, сыта байыан, элбэх үлэһиттэниэн баҕарар. Төрөөбүт-үөскээбит таптыыр Сахатын сиригэр сүрэҕэ сөбүлүүр кыыс оҕо барахсанын кыайан таба тайамматаҕа. Ол оннугар хаатырга дойдутунан аатырбыт Хотугу Сахалиҥҥа алҕас тиийэн-түгэнэн кэлэн, көрдөөбүтүн, дьэ, булан ыллаҕа үһү. Ааспыт ыйга бэйэтин табаһытын кэрэчээн сибэкки кыысчаанын таба көрөн сүрэҕэ долгуйбута. Барахсан, эчи эдэрэ, нарына да бэрдэ. Кини хас хамсаныыта, туттуута-хаптыыта барыта ырыа курдуга. «Кыыс аайы ууллубат тоҥ сүрэхтээхпин», – дэнэ сылдьыбыта атын күтүр эбит. Дьиктитэ диэн, киниэхэ хаартыга табаларын сүүйтэрбит Надьыын кыыһа кини куурбут-хаппыт дууһатыгар таптал кыымын түһэрдэ ээ. Хайыаҕай, бэркэ дьиксинэр Надьыынын табаһыттарга баһылык оҥорбута уонна хас да иһит арыгылаах кэргэн кэпсэтэ тиийбитэ.
– Һэ-һэ, бэрт эбит! Бээрэ, ол эн, атыыһыт киһи, бэйэҕэр тэҥнээҕи кытта тутуһарыҥ ордук буолуо суоҕа дуо? Ээ, оттон сөп түбэһэр диэтэххинэ уонна халыымын табанан биэрдэххинэ, сөбүлэһэн бөҕө буоллаҕа дии, – диэбитэ уонна халыымын сүүрбэ табаны ыларга илии тутуспута. Онон кэпсэтиитэ бүтэн турар.
Кыраһыабай, эдэр ойохтоннор санаата көтөҕүллэн, баҕар, манна, түҥкэтэх хаатырга дойдутугар кыаҕырыа, бастыҥ атыыһыт аатырыа. Сайдыылаах, баай дьоппуоннары кытта доҕордоһуо. Биллэн турар, кинилэр дьадаҥы киһини кытта кэпсэтиэхтэрэ да суоҕа. Эргинэн байа охсуон наада. Кини табаһыттары, булчуттары уонна балыксыттары хайдах бэйэтигэр тардары билэр – табаар-ас тиэммит туркулары субурутан олохторугар тиийэн кэлэн дьаарбаҥка тэрийэр. Буочуканан арыгы аҕалан, көр-нар ыһан астарынан-үөллэринэн быстаран эрэр ыарахан олохтоох эрэйдээхтэр сүргэлэрин көтөҕөр. Табаларын, балыктарын, күндү түүлээхтэрин чэпчэкитик атыылаһан ылар. Ону ол барахсаттар сүүлүктээһин, омсуо-дьиэк курдук көрбөттөр, хата төттөрүтүн абыраатыҥ-өрүһүйдүҥ диэн махтаналлар уонна бурдук, табах, кутуу чэй, саа, ботуруон, таҥас-сап иэс ылаары босхо үлэлииргэ да бэлэм буола түһэллэр. Манна арыгылааһыны, хаартылааһыны, оонньууну, күрэхтэһиини бырааһынньык курдук ылыналлар.
Хотугу Сахалин дьонун баһыйар үгүстэрэ быстар дьадаҥы, хамначчыт, кумалаан дьон эбиттэр. Олохтоохтор сүрүн идэлэрэ – таба иитиитэ, булт уонна балык. Сэниэ эрэ өттүлэрэ хаартыны сөбүлээн оонньууллар. Оттон арыгылааһыны уонна көрү-нары баайыттан-дьадаҥытыттан тутулуга суох ытыктыыр кыдьыктара. Ону таба тайанан, Атыыһыт Дьаарбаҥ дьаарбаҥка тэрийэригэр арыгы туруорар, бэл, таба күрэҕин тэрийэн дьону үмүрү тардар ньыманы тобулбута сүрүн куоһурунан буолла. Көс олохтоох дьону кытта тапсан, биир тылы булан, сорохторун мөҕүтэлээн да кэбиһэр эрээри, кыыһырбытын түргэнник аһара охсор буолан ытыктабылга сылдьар сатабыллаах атыыһыт аатын ылла. Дьиҥэр, айылҕаттан дьэбир, тыйыс, дохсун, көҥүл майгылаах дьон кыһалҕалаах, эрэйдээх олоххо эриллэн-мускуллан олордоллор да, Атыыһыт Дьаарбаҥы кэтэһиилээх күндү ыалдьыты көрсөрдүү маанылыыллар, бэл, кыргыттарын киниэхэ ойох биэриэхтэрин баҕараллар.
– Һуу, бу тугун итиитэй? – Атыыһыт Дьаарбаҥ аан диэки сыҕарыйда уонна дьоһумсуйа туттан саҥаран-иҥэрэн барда. Табаһыттарга кэнники дьиэ таһынааҕы сонуннарыттан саҕалаан, олох-дьаһах уларыйыытын, билиҥҥи туругун барытын кэпсээтэ. Ураһа иһэ итиитэ бэрт буолан, көлөһүнэ сарт түстэ, ыраах айантан сылайан илиитэ, атаҕа ыараата. Чаанньык оргуйар тыаһа иһилиннэ. Настаа үөрэ-көтө остуолга иһиттэри уурталаата, буруолуу сылдьар итии миини тэриэлкэлэргэ кутуталаата.
– Дьэ, атастарым, эһиги хайдах олордугут? Бу Надьыын аҕата Кэриэй оҕонньор тоҕо көстүбэтий? – Дьаарбаҥ сэһэргээн бүтэн, аны дьиэлээхтэр сонуннарын истээри эмээхсинтэн ыйыталаста. Боккуойа этэринэн, ол муҥнаах кырдьан уонна ыалдьан ким-хайа иннинэ сытта да утуйар буолбут. Тоҥ Дьарааһыҥҥа тыҥатын эмтэтэ тиийэ сылдьыбыт. Эмээхсин аҕыйах хоноору «тыатын» ахтан иэдэйбит. Оҕолоро кини суоҕуна, дьэ олороохтообуттар. Буурҕа кэмигэр табаларын дэлби сүтэрэн кэбиспиттэр. Ыарытыйар да таба элбээбит. Оттор мастара аҕыйаабыт. Бостууктара да тиийбэтэ бэрт эбит.
Атыыһыт Дьаарбаҥ мөкү сонуну истэн уоһун ньимиччи тутунна, хаастарын түрдэһиннэрдэ. Атын табаһыттара маннык иэдээни таһаарбыттара буоллар: «Бу туох үлүгэрэй?!» – диэн кыйаханыа, мөҕүтэлиэ да эбитэ буолуо. Оттон иллэһэ охсубут биир дойдулаахтарыгар, эбиитин таптыыр кыыһын аҕатыгар хайаан куолаһын сонотуоҕай, кыыһырбытын биллэрбэккэ эйэ дэмнээхтик:
– Надьыын, ол хас таба сүтүктэннигит? – диэн ыйытта.
– Буурҕаҕа отучча таба сүппүтэ. Эриэн буур өссө төһөнү илдьэ барбыта биллибэт. Саатар сүүрбэччэ табабыт куйукталаан хааллылар, – Надьыын чыыр кыһа туран үҥсэргээтэ.
– Бээрэ, Надьыын! Гуоса миэхэ икки ыйы быһа куйуктаны утары үлэ бөҕөнү ыыттым диэбитэ. Хайдах баҕайыный? Сымыйалаабыт эбит буоллаҕа! – Атыыһыт Дьаарбаҥ куолаһа кытаата түстэ.
– Суох-суох. Үлэ бөҕөнү ыыппыта. Сүрдээх үлэһит уол, – Надьыын өрүһүспүттүү түргэнник саҥарда. Өссө туох диэн көмүскэһиэн билбэккэ олордоҕуна, хата ийэтэ эмээхсин:
– Гуоса кэпсэтинньэҥ, сайаҕас бөҕө оҕо. Барахсан, барыга бары бүгүрүтэ да бэрт. Оннооҕор миэхэ дьиэ ис үлэтигэр көмөлөһөр. Үөрэтэр буоллар этэрбэс да тигиэх быһыылаах.
– Һок, хата үөрэтэҥҥин этэрбэс тигээччи гын. Миэхэ үлэлээн туһалыа суох.
Атыыһыт Дьаарбаҥ Боккуойа диэки бэтиэхэлээхтик көрдө. Бары күлсэ түстүлэр.
– Көр эрэ, эттэҕин үчүгэйин. Ол киһи бэйэтэ да булан сылдьара буолуо, – Боккуойа эмээхсин эдэр дьахтардыы хабыйыктана түстэ. Атыыһыт Дьаарбаҥ кыһыытыгар сыыһа саҥарбытын өйдөөтө.
– Боккуойа, кыыһырыма, оонньоон эттим ээ. Сүрүн үлэһиппинэн хайдах быраҕаттана сылдьыамый? – диэн баран сэҥийэтин имэринэн ылла. – Бэйэм наймыласпыт табаһытым, Надьыын, эн улахан уолуҥ Ким хараалга үлэһиттэрин илдьэ кэлиэхтээх этэ. Бэҕэһээ туруммута да, биллэ илик эбит. Ама, олохтоох эдэр киһи мунан хаалыа үһү дуо? Надьыын, эн ону туох дии саныыгыный?
Надьыын тоҕо эрэ истибэтэх курдук туттан, тоҥ балыгын кыһа олордо. Ийэтэ Боккуойа эмээхсин бу да сырыыга саҥата суох олорон биэрбэтэ.
– Киимэни ыйытаҕын дуо? Биллэн турар, эдэр киһи билбэтэ-көрбөтө элбэх буоллаҕа дии. Ол эрээри, хоһуун уол бүгүн дуу, сарсын дуу хайаан да кэлиэҕэ. Оҕобут биһиги кыһалҕабытын өйдүүр, куруутун көмөлөһө сатыыр. Сотору-сотору олус наадыйар табаарбытын аҕалан абырыыр уонна өссө туохха наадыйарбытын ыйыталаһааччы.
Атыыһыт Дьаарбаҥ табатын ахсаана сыл аайы элбээн иһэр. Быйыл эргиэнэ хайа да сыллардааҕар табыллан, биэс тыһыынча табалана түстэ. Онуоха эбии наймыласпыт эдэр, хоһуун уолаттара син бэркэ үлэлии сылдьаллар эбит. Ыарахан үлэҕэ тоҥон-хатан өрө мөхсө сылдьар табаһыттарыгар табаар таһан, санааларын көтөҕөн эрэрэ үчүгэй. Дьиҥэр, хараҥа, дьадаҥы дьону хабалаҕа ылан байыы диэн кыра. Ол баайы өссө хаҥатыы, дьэ ол ыарахан.
– Аһаатыбыт, – Надьыын кыспыт балыгын тэриэлкэҕэ кутта уонна саҥата суох бүк түһэн олорор атыыһыты саннын таптайда. – Эдэр тойоммут уһун айантан сылаарҕаабыт быһыылаах. Кытаатан сэниэ киллэрэр гына тото аһаан биэр, оччоҕо сылайбытыҥ түргэнник ааһыаҕа. Бастаан тоҥ балыкта амсай, – Надьыын кыһыллыбыт балыктаах тэриэлкэтин күндү ыалдьытын иннигэр аста.
Аһаан бүтээт, Атыыһыт Дьаарбаҥ итии ураһаттан таһырдьа куотан тахсыбыта, сиккиэр тыал тохтоло суох хаары өрүтэ ытыйар. Туркуга хаалларбыт утуйар таҥаһын укпут хааһаҕын ылаары тиийбитэ, сабыыта ыга бааллыбыта тоҥон хаалан, кыайан өһүллэ охсубакка моһуоктаата. Тарбахтара бөҕүөрүөр диэри тиниктэһэн син сүөрдэ уонна хааһаҕын ылаат, утары турар Надьыын ураһатыгар барда.
Бүтүннүү хаары бүрүнэн ураһа иһигэр киирдэ. Табаһыт олоҕор үөрэммит киһи сиэринэн, суостаахтык күлүбүрүү умайар оһох аттыгар ыалдьыкка анаан эһэ тириитэ олбоҕу бэлэмнээбиттэригэр олорон, хааһаҕын быатын сүөрэн көп түүлээх саарба бэргэһэни хостоон таһаарда уонна түүтүн сахсыйан ылаат, тэллэх анныгар кистии аста. Маны Настааҕа биэрдэҕинэ үөрүөҕэ. Сүргэтэ көтөҕүллүбүт Атыыһыт Дьаарбаҥ астыммыт быһыынан, сылыта уурбут утуйар таҥаһын ылан оронун оҥоһунна уонна иттэннэри түһэн, икки илиитинэн кэтэх тардыстан сытынан кэбистэ. Дьэ билигин соһуччу көрсүбүт туллукчаана киниэхэ киирэн кэлиэ дуо? Эс, сүрэ бэрт курдук ээ. Ол эрээри Тоҥ Дьарааһын ойуун сөбүлүү көрбүт баай киһилэригэр кыыстарын күүстэринэн да сыыттыахтарын сөп диирин өйдөөн кэллэ. Уопсайынан бу тыйыс, хаатырга дойдутунан аатырбыт Хотугу Сахалины таба тайанан олус табыллыах чинчилээҕин сүрэҕэ сэрэйэн минньигэстик нүөлүйтэлээтэ. Ол эрээри, баҕар, кыыс бэйэтэ таптыыр уоллааҕа буолуо, хаһан да чугастык алтыһан, кэпсэтэн да көрбөтөх киһитигэр ойох тахсыан баҕарбакка аккаастаан кэбиһэн саакка-суукка киллэриэ… Оччоҕо Сахалиҥҥа баар кыра омуктары аймахтаһан чугасыһар сыала-соруга кыаллыбакка да хаалыан сөп курдук ээ.
Чэ, ону дьылҕата билиэ буоллаҕа. Тоҕо эрэ куһаҕаны ыраланар үгэстэнэн хаалла ээ. Барыта бэйэтиттэн тутулуктааҕын умнан кэбиһэр. 1632 сыллаахха Петр Бекетов сатана Саха сирин булуоҕуттан ыла, саха муҥнаах нуучча ыраахтааҕытын хабалатыгар киирбитэ. Билигин өрөбөлүүссүйэ буолан былааска бассабыыктар кэллилэр. Баай, атыыһыт өттө тыыннарын тэскилэтэн кыраныысса таһыгар куотан биэрдилэр. Оттон атыттар баҕа өттүлэринэн бэриннилэр. Дьэ ити курдук олус кутталлаах быһыы-майгы үөскээн, атыыһыттар баай-тот олохторун алдьаттылар, утуйар ууларын улаханнык аймаатылар. Кини эрдэ Сахалины булбут буолан быыһанна эрээри, кыһыллар хаһан баҕарар манна да өрө быччаһытан тиийэн кэлиэхтэрин сөп. Оччоҕо ыраахтааҕы тэҥэ сананаахтыы сылдьыбыта тохтууругар тиийэр. Бассабыыктар обургулар баайын барытын былдьаан ылыахтара, бэйэтин тараччы тутан ылан ытан кэбиһиэхтэрэ. Кинитээҕэр буолуохтары чокуйбут адьарайдар ол ханнык эрэ саха атыыһытын өлөрөллөрүн улахаҥҥа уурбаттара биллэр буоллаҕа…
Тиһэх күннэрэ чугаһаан эрэрин биттэнэн эбитэ дуу, уйатын алдьаттарбыт тигээйи тэҥэ сананнар да, өйүнэн-сатабылынан хайдах эрэ бу уустук балаһыанньаттан төлөрүйэр, мүччү түһэр суолу тобулуох тустаах. Айаҕалыы сатаан, маннааҕы олохтоох баайдары түмэн кыра омуктар сийиэстэрин тэрийэн көрбүтэ табыллыбатаҕа. Дьон-сэргэ куттанар. Кыһыллартан сэрэннэхтэрэ аатыран, көмүстэрин, баайдарын барытын кистээн дьадаҥы курдук көстүөхтэрин баҕараллар. Саҥа былааска утарыласпакка бас бэринэргэ, албыннаһан көрсөргө бэлэмнэр. Арааһа, бэйэтигэр эрэллээх дьону түмэн, Соҕуруу Сахалиҥҥа баар дьоппуоннарга бас бэриннэҕинэ сатаныыһык. Кинилэр баай дьону сөбүлүүллэр. Коммунизмы тута сатаабаттар. Төһө да кыракый арыыларга олохсуйан олордоллор, ахсааннара баһаам, сайдыылара таһыччы, байыаннай кыахтара баһырхай буолан, бэл, Кытайы, Кореяны сэриилээн ылаары куттууллар.
Суох, кини бэйэтин эрэ тыынын буолбакка, тапталлаах дойдутун Сахатын сирин бүтүннүүтүн хомуньуустартан көмүскээн дьоппуоннарга холбуон баҕарар. Оччоҕо бэйэтин норуотун үйэ-саас тухары хамначчыт буолууттан, атаҕастана-баттана сылдьыыттан быыһыах этэ. Бэл, ол туһунан Манньыаттаах Уолугар, Күлүмнүүргэ, онтон да атын бас-көс дьоҥҥо сурук суруйан ыыталаабыта да, биир да хоруйу тута илик. Хомойуох иһин, ити баҕа санаата хаһан да олоххо киириэ суох быһыылаах. Бассабыыктар көҥүл айбардаан олороору эрэ дьадаҥылары өрө туппута буолаллар. Оттон баайдары, оннооҕор таҥара үлэһиттэрин өлөрөөрү-өһөрөөрү эккирэтиһэн-сойуолаһан сордууллар.
Оо, эдэр эрдэҕинэ Айыы Таҥара баар диэн үҥэн-сүктэн, көрдөһөн-ааттаһан сыыстара сылдьыбытын өссө Томскайдааҕы духуобунай семинарияны бүтэрэр сылыгар өйдөөбүтэ. Ол иһин тапталлаах төрөөбүт Сахатын сиригэр барбакка, Хотугу Сахалиҥҥа олохсуйарын ордорбута. Кыһыллар ыраахтааҕы былааһын суулларан баран, аны бэйэлэрэ талбыттарынан күннээн-күөнэхтээн, өлөрөн-өһөрөн сылдьалларын туһунан сураҕы-садьыгы, манна хам-түм охсуллан ааһааччы атыыһыттар кэпсээн-ипсээн барааччылар…
Таһырдьа чэпчэки атах тыаһа хаачырҕаан бэттэх иһэрэ иһилиннэ. Аан аһыллан, тымныы туманы бурҕаппытынан ким эрэ киирээт, бэрт үөрүйэхтик умуллан эрэр тимир оһоххо хас да хардаҕаһы быраҕан биэрдэ. Уот ону эрэ кэтэспиттии таһыгырыы тыаһаан, күлүбүрүү түстэ.
– Настаа, эн киирдиҥ дуо? – Атыыһыт Дьаарбаҥ кэтэһэ сыппыт кыыһа киирбитин биллэр да, үөрбүт куолаһынан ыйытта.
– Ээ, мин, – диэтэ Настаа уһун, хойуу суһуоҕун киистэлэрэ сирэйигэр саба түспүтүн көннөрө олорон. Онуоха киэҥ хара харахтара уот төлөнүгэр толбоннура оонньоотулар.
– Миигин биллиҥ дуо?
– Билиминэ, – диэн кыыс эдэр киһи сүрэҕин уулларыах үөрэн мичиҥнээтэ.
Настаа эр киһи хараҕар быраҕыллар нарын кыыс буоларын бэркэ билэрэ. Ордук үөрэн мичиҥнээтэҕинэ өссө тупсарга дылы буолар. Баҕар, ол иһин буолуо, дьолун бэйэтин алыптаах мөссүөнүнэн оҕуурдаан ылан, быстар дьадаҥы олохтон ыраах куотан биэрэр бигэ эрэллээҕэ. Атыыһыт Дьаарбаҥы көрөөт, арааһа, мин кэтэһэр киһим бу сылдьар дии санаабыта. Сотору буолаат, сүрэҕэ сыыстарбатаҕын бигэргэтэн, кэтэспит киһитэ кинини кэргэн кэпсэтэ аҕатыгар бэйэтинэн тиийэн кэлбитэ. Дьиҥэр, аҕата Надьыын атыыһыты иһигэр киллэрбэтэҕэ, ордугургуу, күтүрүү санаабыта да, сүүрбэ таба халыымы ылар баҕаттан кыыһын ойох биэрэргэ сөбүлэспитэ быһыылааҕа.
Атыыһыт Дьаарбаҥ саҥата суох кыыһы одуулаһа сытта. Настаа тупсаҕай быһыытын-таһаатын кэрэхсээн, кэрэ сэбэрэтигэр абылатан тылыттан матта. Туох да диэбит иһин, кыраһыабай буолуу улуу күүс буоллаҕа. Билигин аҕай ыар санааҕа ылларан хайдах буолуон билбэккэ мунан-тэнэн ылбыт бэйэтэ тугу эрэ быһаарыммыт киһилии ойон турда. Настаа киирэн кэлбититтэн уларыйа, дьоллоно түспүтүттэн бэйэтэ да сүөргүлээтэ уонна тоҕоостоох түгэни мүччү туппакка кыыһы кытта быһаччы соҕус быһаарсарга сананна.
– Оччоҕо бэрт эбит… Чэ, мин атыыһыт киһи буоламмын уһата-кэҥэтэ барбакка быһа-бааччы кэпсэтэр үгэстээхпин. Эйигин чахчы сөбүлээтим. Кэргэн ылаары аҕаҕын кытта кэпсэтэн, сүүрбэ табаны халыымҥа биэрээри аҕалан турабын. Настаа, миэхэ ойох тахсыаҥ дуо?
– Эн курдук үөрэхтээх, мааны киһиэхэ тахсыам этэ, – Настаа кыбыстан да көрбөккө хап-сабар эппиэттээн соһутта.
– Оччоҕо манна бииргэ утуйуохха. Сарсын сүгүннэрэн дьиэбэр илдьэ барыам.
Атыыһыт Дьаарбаҥ кэрээнэ суоҕар түһэн, дьаһайа үөрүйэх куолаһынан эттэ уонна «дьэ хайыыр эбит» диэбиттии суорҕанын саптан, оронугар сытынан кэбистэ. Кулгааҕар Настаа этэрбэһин уһулар, сыгынньахтанар чэпчэки суугунас тыаһа дьикти муусука тэҥэ иһилиннэ. Утаакы буолбата, нарын илии саптан сытар суорҕанын сэмэйдик арыйда уонна эр киһи этин уоттуу суоһаан аттыгар сытта. Эдэр тойон тулуйбакка эргиллээт, «аны мин эрэ бас билиибэр киирдиҥ» диэбиттии хам кууспутугар утарса, үтэйсэ сатаабата. «Кэрэ бэйэлээх кыыс миэнэ» диэн үөрбүт санаа сүрэҕин долгута ньүөлүттэ. Тугу эрэ сүтэрбитин өр көрдөөн булбуттуу сыдьаайа үөрдэ. Байыы-тайыы, өлөрсүү-өһөрсүү, хабыр хапсыһыы курдук ыар санаалар ханна эрэ ырыых-ыраах үтэйиллэн хааллылар. Бу орто туруу дойдуга киниттэн ордук дьоллоох эр киһи суоҕун курдук сананна. Биирдэ олорон ааһар олоххо, ама, мантан ордук уонна туох наада үһү?
Атыыһыт Даарбаҥ алыптаах таптал кутаатыгар умуста…
Уйбаан Ойуур
Чолбон. – 2021. – № 9
Өрүөстээх төрөөрү ыарыыланан кэлин атахтарын олбу-солбу өрүтэ көтөҕөлөөн тэпсэҥэлии турдаҕына уот холбонон уп-уһун хотоҥҥо икки өттүнэн тардыллыбыт лаампалар араҕас уотунан сандаарыс гына түстүлэр. Онтон ыанньыксыттар киирэр-тахсар ааннара аһыллан хаачыгырыыра, кимнээх эрэ кэпсэтэллэрэ иһилиннэ.
Сотору уһун субурҕа көрүдүөр устун иччитэ Мааппыс доҕор оҥостоору илдьэ кэлбит улахан кыыһын батыһыннарбытынан тиийэн кэллэ. Ынаҕа ыҥырана-ыҥырана тэпсэҥэлии турарын көрөн:
– Ээ, Өрүөстээх номнуо ахтыбыт дии. Төрөөрү гыммыт. Ол иһин маарыын сарсыарда кирсин быспыт этэ. Чэ, хотуой, олус даххаһыйыма, төрүү оҕус! Аата туҥуй бургунас буоллаххыный… – дии-дии, кэлиргэ быыһынан киирэн ынаҕын сиһин имэрийбэхтээтэ.
Өрүөстээх эргиллэн сииктээх муннунан иччитин сытырҕалаан сынтарыҥнаата, аһыннарыахтыы ыҥыранан ылла.
Мааппыс, ынаҕын имэрийэ-имэрийэ:
– Лаана, оол, уһааттар тастарыгар кураанах тирээпкэ уонна биэдэрэ баара буолуо. Аҕал эрэ, хара уута кэллэҕинэ тоһуйуохпут этэ, – диэтэ. Онтон Өрүөстээх таһыгар аа-дьуо кэбинэн нэччэҥҥэтэ сытар Дьырылыгы: – Хотуой, Дьырылык, тур эрэ, сыҕарый! Миэстэни барытын сабардаан сытыаҥ дуо? Көрбөккүн дуо, Өрүөстээх төрөөн эрэр дии? – диэн баран самыытын таптайбахтаата. Дьырылык баҕарбатахтыы оргууй аҕай айгыстан турда, ону аны өттүгүттэн анньыалаан Өрүөстээхтэн тэйитэн биэрдэ.
Кыыс көрүдүөр устун сүүрэн тибигирэйэн тиийэн тирээпкэни, биэдэрэни аҕалаатын кытары төрөөрү турар ынах хайдах эрэ бөкчөччү соҕус тутунна да кэнниттэн хараҥатыҥы уу чаккыраабытынан барда. Мааппыс онно биэдэрэни тоһуйа оҕуста. Биэдэрэ аҥаарын курдук уу түспүтүн ынаҕын иннигэр илдьэн ууран биэрдэ.
Лаана ону көрөн сирэйин мырдыччы туттан баран:
– Пахыый! Итини тоҕо иһэрдэҕин? – диэтэ.
– Ынахха хара уутун иһэртэххэ сыылбата үчүгэйдик хоҥнор дииллэр.
– Ол сыылбата диэн тугуй?
– Оҕотун хаата, сорохтор кэнэҕэскитэ дииллэр. Хоҥнубакка иһигэр сытыйан хааллаҕына ынах өлөр.
Өрүөстээх хара уутун сытырҕалаан көрөн баран, аҕыйахта омурдан, иһэн борулатан кэбистэ. Онтон тэпсэҥэлээмэхтээн баран икки илин атаҕар тобуктаата, устунан сытынан кэбистэ уонна ынчыктаан, түллэн барда. Мааппыс кэлиргэҕэ бааллан турар быаны сүөрэн ылла. Ынах кэнниттэн дьэҥкирдиҥи дьүһүннээх ньирэй туйахтара быган кэллилэр. Мааппыс ньирэй атахтарыгар быа баайан баран:
– Лаана, кэл, тардыс эрэ, – диэтэ. Кыыһа дьих-дьах тутта-тутта кэлиргэ быыһынан киирэн быаны тардыста.
Ньирэйдэрин атаҕын тобугар диэри тартылар уонна кыайбатылар. Ынахтара ыараханнык ынчыктыырын быыһыгар «өө-ө-өөх!» диэн кыратык орулаан ылла.
– Бээ, тохтоо, арааһа төбөтө туора баран хаалла быһыылаах, – диэн баран Мааппыс ньирэй атаҕын төттөрү аста, онтон илиитин уган, кырдьык, тиэрэ баран хаалбыт төбөтүн булан таныытыттан тардан көннөрө охсон биэрдэ.
Лаана ити кэмҥэ тэйэ охсон сиргэммиттии, куттаммыттыы сирэйин куһаҕан баҕайытык туттан баран көрөн турда. Ийэтэ ньирэй төбөтүн көннөрөөт:
– Хотуой, кэл, тардыс! Итиннэ мырдыҥныы туруоҥ дуо? – диэтэ.
Бу сырыыга ньирэйдэрэ ийэтин иһиттэн начаас ньылбырыс гынан тахсан кэллэ. Ону кытары эмиэ уу халыс гына түстэ. Мааппыс ньирэй айаҕыттан, муннуттан салыҥын ыраастаан, туйаҕын дьэҥкир өҥүргэһин тыҥыраҕынан хастаан, этин-сиинин тирээпкэнэн соппохтуу түһэн баран агдатыттан өрө көтөҕөн ийэтин иннигэр илдьэн биэрдэ. Кугас эриэн дьүһүннээх, маҥаас сирэйдээх оҕус ньирэй эбит. Өрүөстээх сытан эрэ оҕотун салаамахтаата.
– Сытан эрэ салыаҥ дуо? Тур! – дии-дии Мааппыс ынаҕын самыытын таптайбахтаата.
Өрүөстээх истибит курдук илин атаҕар тобуктаан турда уонна оҕотун салаан барда. Ньирэй титириир курдук дьигиһийбэхтээн ылар, илин атаҕын иннин диэки чиккэччи тэбэ сытан тура сатаан өгдөҥнөөмөхтүүр. Атаҕын кумуйа туттан сөһүргэстээн турар диэни билбэт да быһыылаах.
Мааппыс ынаҕа оҕотун кичэйэн салаабытын кэннэ ньирэйи эмиэ агдатыттан бобо кууһан көтөҕөн аҕалан ийэтин синньигэр үҥүлүттэ. Ньирэйэ икки хараҕын симэ сылдьар, ийэтин эмиийин булбакка мээнэ үнүөлүүр. Ону сэҥийэтиттэн ылан эмиийи булларан биэрбитигэр эмэн чомурҕаппытынан барда. Атахтарыгар билигин даҕаны бигэтик тирэммэт, титирэстии-титирэстии амтаһыйан эмэн сабырҕата туран, сүһүөҕэ мөҕөн эмиийин сүтэрэн кэбиһэн баран эмиэ мээнэ үнүөлээтэ. Мааппыс хап-сабар эмиэ эмиийи буллара охсон биэрдэ. Сотору соҕус:
– Чэ, сөп буолуо, – диэн баран ньирэйи кууһан ылан ийэтин иннигэр илдьэн маарыын атаҕар баайан баран тардыбыт быаларынан моонньуттан баайан кэбистэ. Онтон Лаана баҕанаҕа сааллыбыт тоһоҕоҕо айаҕа маарыланан сабыллан ыйанан турар биэдэрэни уонна ынах ыыр намыһах олоппоһу аҕалан биэрбитин ылан, олоро түһэн ынаҕын ыан курулаппытынан барда.
Ынаҕын ыат, уоһахтаах биэдэрэтин Лаанаҕа туттаран баран ньирэйин быатын сүөрэ туран:
– Бэйи, бу ньирэй тоҕо хараҕын көрбөтүй? – диэн баран хараҕын быһа симэ сылдьар ньирэй халтаһатын арыйан көрөөт уолуйан уһуутуу түстэ: – Тыый!!! Хараҕа суох эбит дии…
Лаана эмиэ соһуйан:
– Уо-аай! – диэт уолугун бобо харбанна.
– Эрэйдээх, сүөһү буолар эрэ, суох эрэ… Сарсын бэтэринээрдэр көрөллөр ини, – дии-дии, Мааппыс ньирэйин көтөҕөн ылан кэлиргэ нөҥүө түһэрдэ, онтон саҥа төрөөбүт ньирэйдэргэ аналлаах чуолаҕас-чуолаҕас курдук, иһигэр күөгэччи от тэлгэммит хаптаһын уйаҕа илдьэн укта. Өрүөстээх оҕотун ылан барбыттарыгар миэстэтигэр тэпсэҥэлии-тэпсэҥэлии ыҥырана хаалла…
***
Хараҕа суох ньирэй сарсыҥҥытыгар ийэтин эмэригэр атаҕар бигэтик турар буолбута. Ийэтин ыҥыранарынан, хатыылаах тылынан салыырынан, сып-сымнаҕас эмиийинэн, минньигэс да минньигэс үүтүнэн, сытынан-сымарынан билэрэ. Мааппыс сарсыарда эмиэ көтөҕө былаан илдьэн ийэтин эмтэрэн баран уйатыгар аҕалан укпута. Онон кини саҥатын, сытын эмиэ эндэппэккэ билэр буолбута. Хараҕа суох ньирэйгэ Мааппыс сыта, саҥата уонна ийэтэ ыҥыранара, салыыра, минньигэс үүтэ киниэхэ биир ситимнээх өйдөбүл буолбуттара. Уйатыгар укпутун да кэннэ Мааппыс саҥата ыраата-ыраата чугаһаан кэлэрин иһиллээн төбөтүн хантаҥната-хантаҥната кулгаахтарын эр-биир даллаҥната сыппыта.
Биир кэмҥэ ийэтин минньигэс үүтүн кытары ситимнээх, бу күн сиригэр кэлээт аан бастаан истибит түргэн-түргэнник тылыбыраабыт саҥаны кытары атын саҥалар ньамалаһаллара иһиллибитэ. Ньирэй кулгаахтарын даллатан, төбөтүн чолоччу туттан ол саҥалары истэ сыттаҕына адьас субу чугаһаан кэлбиттэрэ. Ийэтин эмтэрэ илдьэринэн билэр саҥата:
– Хараҕын уута да суох. Чэ, бэйэҕит көрүҥ, – дии-дии уйатын аанын арыйан тураары өгдөҥөлөөн эрдэҕинэ моонньугар баайбыт быатыттан туруору тардан уйаттан таһырдьа соһон таһаарбыта.
– Ньирэй-ньирэй курдук эбит ээ. Үчүгэй баҕайы көрүҥнээх, – диэн бэрт наҕыл саҥа иһиллибитэ.
– Оннук эбит дии, – диэн атын саҥа иһиллибитэ.
Ол саҥалар диэки мылаарыҥнаабыта, муннугар туох эрэ хабархай сыт саба биэрбитэ. Ийэтин эмтэрэ илдьээччиттэн адьас атын саҥалаах, сыттаах-сымардаах дьон олбу-солбу харахтарын халтаһатын арыйталаан, сиһин, ойоҕоһун, атаҕын имэрийтэлээн, туппахтаан көрбүттэрэ.
– Хараҕын уута төрүт суох, халтаһаларын анна кып-кыһыл эт. Атына барыта үчүгэй эбит ээ, туох да итэҕэһэ суох. Битэмиинэ тиийбэтиттэн хараҕа суох буолаахтаабыт. Битэмиин укуоллуохпут уонна ийэтин саатар биир ый эмтэҕинэ табыллар, үчүгэйдик аһыан наада.
– Ийэтин саатар биир ый эмиэн наада даа? Ону ким көрөр? Миигинньик киһи бэҕэһээ, бүгүн хараҕа суох ньирэйи ийэтин эмтэрээри көтөҕөлүүрбэр сиһим быһынна. Хайа уонна ынахпын ньирэйгэ быһа эмтэрдэхпинэ үүтүм намтыыр буоллаҕа дии. Оччоҕо ийэлэри-ньирэйдэри миигиттэн ылыҥ, атын кимиэхэ эрэ көрдөрүҥ. Айака, мин көрбөппүн, – диэн Мааппыс бэрт түргэнник тылыбыратын кэбистэ.
– Ээ, Мааппыс, инньэ диэмэ, атын ким көрүөй… Сүһүөҕэр бигэтик турар буолбут дии, аны көтөхтөрбөт ини. Эбии таабыл суруйуохпут, бороохтуйдаҕына ньирэй көрөөччүгэ туттарыахпыт, – диэн наҕыл саҥа аа-дьуо унаарыйда.
– Чэ, оттон оннук буоллаҕына көрөрбөр тиийэбин. Эрэйдээҕи аһынабын даҕаны ээ…
– Хата инньэ диэ, – диэн хабархай сыттаах саҥата иһилиннэ уонна имэрийэ туран тугунан эрэ ыарыылаах баҕайытык самыытын дьөлө кэйдэ. Онтон: – Мин күн өрүү-өрүү кэлэн укуоллуур буолуоҕум, – дии-дии, дьөлө аспыт сирин имэрийбэхтээтэ.
Ньирэйи эмиэ уйатыгар уган кэбистилэр. Иччитин саҥатын, ынахтар ыҥыраналларын, араас тыаһы-ууһу истэн чолооруҥнуу сытан баһын унньуччу быраҕан утуйан хаалла.
***
Хараҕа суох ньирэй ый курдук ийэтин эмэн биллэ төлөһүйдэ. Өссө атын ньирэйдэрдээҕэр быдан төрөлкөй курдук. Ийэтин сарсыарда уонна киэһэ эмэр, ону тэҥэ Мааппыс анаан талан биэрбит ньаассыын отун кэбийэн ньэччэҥниир буолла. Халлаан сылыйан күнүс ынахтары барыларын таһырдьа таһаартыыллар. Ынахтар тахсар, киирэр кэмнэригэр уҥа диэкиттэн хотон никсик сытын чэбдигирдэр ыраас баҕайы салгын сайан киирэр. Киэһэ ийэтэ адьас атын, хараҕа суох ньирэй хаһан да билбэтэх дьикти үчүгэй сыттаах-сымардаах буолар. Биир күн иччитэ Мааппыс уонна наҕыл саҥалаах зоотехник, хабархай сыттаах, сытыы иннэнэн дьөлө кэйэр бэтэринээр урут хаһан да истибэтэх саҥалаах, сыттаах-сымардаах киһини батыһыннаран аҕаллылар. Наҕыл саҥа:
– Дьэ, Куока, хараҕа суох ньирэйиҥ бу баар. Сүрдээҕин улаатта, ньирэй ньирэй курдук, арай хараҕа эрэ суох. Эйиэхэ ахсааҥҥа киллэрбэккэ эрэ туттарабыт. Этэҥҥэ сайылаатаҕына кыһын хотоҥҥо туруо буоллаҕа дии. Эһиил ыһыахха туттуохпут… Билигин атын ньирэйдэртэн туспа уйаҕа тут. Ньирэйдэр таһырдьа хонор буоллахтарына тиэрбэскэ хаайаарыҥ дуу… – диэтэ. Онуоха урут истибэтэх саҥата:
– Чээн, эрэйдээҕи, үчүгэй баҕайы ньирэй эбит дии, – диэтэ.
Иччитэ Мааппыс сүүһүттэн имэрийэ-имэрийэ:
– Хараҕа Суох, сарсын биһиги сайылыкка көһөбүт. Онон бүгүн ийэҕин тиһэҕин эмэҕин. Сарсыҥҥыттан эйигин бу Куока көрүө-харайыа. Этэҥҥэ сайылаар, күһүн улааппытыҥ, төлөһүйбүтүҥ кэннэ көрсүөхпүт, – диэтэ.
Сарсыҥҥытыттан Хараҕа Суох олоҕо тосту уларыйбыта. Били урут хаһан да истибэтэх саҥалаах, Мааппыстан адьас атын сыттаах-сымардаах уол күҥҥэ иккитэ суосканан аһатар буолбута. Эмискэ аһа уларыйан иһэ ыалдьыбыта. Уунан ыыта сылдьар буолбута. Куока диэн ааттыыр, кинини аһатар, көрөр-харайар уол ыксаан бииргэ үлэлиир Нөнүөстэ диэн кырдьаҕас дьахтарга көрдөрбүтэ. Нөнүөстэ ньирэйи кэлэн көрөн баран:
– Дөлүһүөн угун оргутан сиидэлээн, биллэр соҕус гына саахардаан иһэрт. Иһэ хатыаҕа, – диэн сүбэлээбитэ.
Кини сүбэлээбитин курдук Куока күнүс мип-минньигэс ууну иһэрдибитэ. Ньирэй иһин ыарыыта кырдьык, харахтан сыыһы ылбыт курдук ааһан хаалбыта. Иһин ыарыыта аастаҕын сарсыҥҥытыгар иччитэ сарсыарда аһатан баран, моонньуттан быалаан ханна эрэ сиэтэн илдьибитэ. Били ынахтары таһырдьа таһааралларыгар сайа охсон киирэр чэбдик салгыннаах сир диэки барбыттара. Саарыы-саарыы хааман истэҕинэ чэбдик салгын биллэ күүһүрбүтэ, өссө урут хаһан да истибэтэх тыаһа-ууһа элбээбитэ. Хараҕа Суох онтон саллан атаҕын баҕаналыы тэбинэн турунан кэбиспитэ.
– Куттаныма! Таһырдьа тахсабыт дии. Онно наһаа үчүгэй ээ, күн бөҕө, от көҕөрөн эрэр, чыычаахтар ыллыыллар, кэҕэ этэр, – дии-дии, Куока үөс-батааска биэрбэккэ таһырдьа сиэтэн тирилэтэн таһаарбыта. Атаҕар сып-сымнаҕас уонна инчэҕэй кии биллибитэ. Онтон сиргэнэн атахтарын көрүдьүөс баҕайытык эмискэ-эмискэ өрүтэ баспахтаан иччитэ сиэтэрин хоту бадьаралаабыта.
Тиэрбэскэ илдьэн быатын моонньугар сөрөөн баран ыытан кэбиспитигэр Хараҕа Суох хамсыан да куттанан дьирэччи тэбинэн турбута. Куока кэтэһэн тура түһээт, оргууй тэйэ хаампыта. Ньирэй иччитэ тэйбитин сэрэйэн аһыннарыахтыы мэҥирээн ылбыта, сыта кэлэр сирин диэки түөрт-биэс хаамыыны оҥорбута. Атаҕын анныгар хотон муостатыттан уонна инчэҕэй кииттэн адьас атын, сып-сымнаҕас, суп-сурдурҕас, сибилигин аллара тимис гыныахха айылаах кырыстааҕа. Онтон куттанан эмиэ дьирэччи тэбинэн турбута. Иччитэ тэйдэр тэйэн барбыта. Эмиэ мэҥирээн көрбүтэ да, Куока төннөн кэлбэтэҕэ. Тулатыгар урут хаһан да истибэтэх тыаһыттан-ууһуттан, саҥатыттан-иҥэтиттэн алаарыйан хаалбыта. Тэйиччи, хантан эрэ үөһэ диэкиттэн, дьип-дьирилэс, дьуп-дьурулас дорҕоон кутуллара. Хаҥас диэки: «Кук-куук! Кук-куук!» – диэн тохтоло суох чоргуйуу иһиллэрэ. Ол быыһыгар ханна эрэ: «Даах-даах!» дииллэрэ. Үөһэттэн туох эрэ сып-сылааһынан көхсүн, ойоҕоһун угуттуура.
Хараҕа Суох ити курдук балачча өр хамсаабакка туран баран, умса туттан сири сытырҕалаан көрбүтэ – от эбит. Оту сиир буолан билэр. Ол иһин айаҕынан түһэн «турк» гына быһа тардан ылан ыстаан энньэҥнэппитэ кини хотоҥҥо сиир отунааҕар быдан минньигэс амтаннаах буолан биэрбитэ. Ол иһин амтаһыйан мэччийэн киирэн барбыта. Тотуор диэри мэччийэн баран сыппыта бу сымнаҕаһын, сылааһын… Тулатыгар баар тыаска-ууска, саҥаҕа-иҥэҕэ үөрэнэн, өрүү маннык эйгэҕэ сылдьыбыт курдук олус дуоһуйан кэбинэн ньэччэҥнэтэ сыппыта. Үөһэттэн дьырылыыр-дьурулуур дорҕоон, тохтуу-тохтуу: «Кук-куук! Кук-куук!» – диир саҥа, чэбдик салгын, сыт-сымар барыта сүрэҕи-быары ортотунан суойан киирэн сылаанньытар ураты алыптаахтар этэ. Оо, арай хараҕа суох ньирэй эмискэ айылҕа уһуктан, ситэн силигилээн эрэрин уу хараҕынан көрөр дьолго тиксэрэ буоллар төһөлөөх соһуйуо, үөрүө этэй…
Сарсыҥҥыттан Хараҕа Суох таһырдьа тахсарыгар аны бэйэтэ Куоканы соһон тирилэтэр буолбута. Аҕыйах хонугунан тиэрбэс иһин бүтүннүү кэрийэн ханан уулаах иһит турарын, ханан төҥүргэстэр, тииттэр баалларын барытын билэр буолбута. Атаҕын иминэн сирдэтэн, сытынан-сымарынан арааран иҥнибэккэ сылдьара. Бэл, мэниктээн тиэрбэс ортотугар ойуоккалаан ылара. Хараҕа суох буолан им балайга да сырыттар олус чуор, сытымсах этэ. Куока матасыыкылын тыаһын иһиттэ да тиэрбэстэн тахсар сир диэки түһүнэн кэбиһэрэ. Төһө даҕаны атаҕын иминэн сирдэтэн тиэрбэс иһин үчүгэйдик биллэр аан сүллүгэстэригэр тиийэн ыарыылаахтык кэтиллэ түһээхтиирэ.
Куока түөрт уон биэс ньирэйи көрөрө-истэрэ, аһатара-сиэтэрэ. Олортон саамай хатаҕалыыра Хараҕа Суох этэ. Бэл, анаан-минээн кэмпиэт, бичиэнньэ аҕалан күндүлүүрэ. Онон хараҕа суох ньирэй эрэйдээх кини кэлэрин олус күүтэрэ, күҥҥэ уонунан матасыыкыллаах киһи оттуу-мастыы кэлэн ааһаллара даҕаны иччитин матасыыкылын тыаһын адьас эндэппэккэ билэрэ.
Биир күн тиэрбэс сүллүгэстэрин быыһынан таска тахсан хаалбыта. Ньирэйдэри кытары булкуһан күнү быһа мэччийбитэ. Төһө да хараҕа суох буоллар син биир үөргэ тардыстар быһыылааҕа. Айылҕа айыыта даҕаны оннук буоллаҕа. Онон күн аайы тиэрбэскэ хаайылыннар даҕаны син биир күрүөнү быыһынан тахсан ньирэйдэри кытары мэччийэрэ. Ол иһин Куока кэлин тиэрбэскэ хаайбат буолбута. Мэччийэ сылдьан иччитин матасыыкылын тыаһын иһиттэ даҕаны чолос гына түһэрэ. Кулгаахтарын даллатан, баһын хантаччы туттан матасыыкыл тыаһын батыһа эргийэн иһэрэ, онтон ханна эмэ тиийэн тохтоотун кытары ол туһаайыытынан түһүнэн кэбиһэрэ. Ол иһэн сороҕор уот остоолботугар кэтиллэ түһээхтиирэ, ол да буоллар хайысхатын сүтэрбэккэ сиэлэн тамаһыйан кэлэрэ. Суоскаттан өлүү аһын – уотурбалаах бөлөнөҕү бэрт иҥсэлээхтик эмэн собурҕатан баран, аны минньигэс көрдөөн иччитин тула көтө сылдьан үҥүөлүүрэ. Куока бастакынан өрө сүүрэн кэлбит Хараҕа Суоҕу аһатан, имэрийэн-томоруйан баран дьэ:
– Кэлиэҥ-кэлиэҥ! – диэн ыҥырдаҕына атын ньирэйдэр биирдэ мэҥирэһэ-мэҥирэһэ сырсан тилигирэһэн кэлэллэрэ. Кинилэр харахтаах-көстөөх буоланнар эбитэ дуу, хараҕа суох ньирэй курдук иччилэригэр наһаа өрө мэҥийбэт, кэллэ даҕаны өрө сүүрэн кэлбэт этилэр. Оттон Хараҕа Суох эрэйдээх төһө да үөргэ тардыстар соҕотохсуйар быһыылааҕа, иччитигэр олус убаммыта.
Биир күн халлаан сүрдээҕин ыкпыта, куйаарбыта. Арахпакка күүгүнэһэр, онон-манан ыарыылаахтык ытыран тэбиэлэнэн, кутуругунан сапсынан, баһын булкуйбахтаан ыларыгар күһэйэр күлүмэннэр хаһааҥҥытааҕар даҕаны хойдубуттара. Ыраах туох эрэ тыас лүһүгүрүүрэ. Онтон күүстээх тыал түспүтэ, лүһүгүрүүр тыас субу тиийэн кэлбитэ. Күлүмэннэр ханна эрэ мэлис гынан хаалбыттара. Эмискэ үөһэттэн биир-биир бөдөҥ, сөрүүн таммахтар саккыраабыттара. Дьэ, доҕоор, онтон үрдүгэр хаһан да истибэтэх ынырык тыаһа өрө барчаламмыта. Ардах курулаччы куппута, күүстээх силлиэ ытыллыбыта. Хараҕа Суох куттанан мээнэ иннин хоту ыстаммыта. Сотору сыһыы ортотугар үүммүт арыы үөттэргэ тиийэн лабааларга ыарыылаахтык кэтиллэ-кэтиллэ иннин диэки дьулуруйбута. Кини дьолугар сорох ньирэйдэр эмиэ манна хорҕойбуттар этэ, онон бары бөлүөхсэн силлиэлээх ардах ааһыар диэри үөттэр быыстарыгар турбуттара. Хараҕа суох олоҕор аан бастакы этиҥнээх, эмискэ-эмискэ сабыта охсор күүстээх силлиэлээх ардаҕы арыы талахха хорҕойон хата этэҥҥэ аһарбыта.
Ити курдук күнтэн күн ааһан испитэ. Атырдьах ыйын ортото буолбута. Үрэх кытылыгар үүммүт хатыҥнар сэбирдэхтэрэ онон-манан саһаран көстөр буолбуттара. Түүнүн хараҥарар, сөрүүкүүр буолбута. Куула тыаттан тохтообокко чоргуйар кэҕэ саҥарбат буолбута быданнаабыта, үөһэттэн кутуллар дьирилэс-дьурулас тойук даҕаны иһиллибэтэҕэ ырааппыта. Бэл, үөн-көйүүр аҕыйаабыта. Арай «даах-даах» диир саҥа өссө элбээбиккэ дылы этэ. Хараҕа Суох итини барытын уу хараҕынан көрбөтөр даҕаны тулатыгар сыыйа туох эрэ уларыйыы баран эрэрин этинэн-хаанынан билэрэ.
Киэҥ сыһыы кырдалын ото кубарыйбыта. Ньирэйдэр үрэх кытыытын кэрийэн уонна күөх оттоох хотоолго мэччийэр буолбуттара. Хараҕа суох биир күн мэччийэ сылдьан чугас уу сыта баарын билэн уулаары ол диэки барбыта. Сытынан, кулгааҕа тугу истэринэн, атаҕын иминэн сирдэтэн сылдьар эрэйдээх соругар үрэх көҥүһэ манан үрдүк соҕус эмпэрэлээх этэ. Уулуур эрэ баҕалаах хараҕа суох ньирэй иннин хоту дьулуруйан иһэн эмпэрэттэн үрэх чүөмпэтигэр төбөтүн оройунан барбыта. Эмискэ тыбыс тымныы ууга тимис гынан хаалбыта. Төһө даҕаны ууга харбыыр диэни билбэтэр өрө харбыалаһан дагдас гына түһээт, мээнэ иннин хоту дьулуспута. Кини соругар уҥуоргу кытыл эмиэ үрдүк модьоҕолооҕо. Онно тиийэн иҥнэн хаалбыта. Кытылга даҕаны атаҕа тургуйбат дириҥ этэ. Отучча хаамыы уҥа диэки чычаас, налыы сир баара даҕаны, ону көрөөхтөөбөтө. Харахтаах да ньирэйдэр кини курдук ууга түһэллэрэ буоллар налыы сир диэки тардыһаллар саарбах этэ, сирэйдэрин хоту үрдүк модьоҕоҕо тахса сатаан муҥнаныахтара эбитэ буолуо. Ити курдук ууттан тахсаары сордоно сатыы сырыттаҕына кэннигэр Куока матасыыкылын тыаһа түтүгүрээбитэ. Хараҕа суох ол тыас хоту харбаабыта. Уҥуор били ууга түспүт эмпэрэтигэр тиийэн иҥнэ биэрбитэ. Манан эмиэ атаҕа тургуйбат этэ. Ууттан тахса сатаан эмпэрэни кыйа төттөрү-таары харбыы сылдьыбыта. Сотору ыраах иччитэ:
– Хараҕа Суох! Хараҕа Суох! Кээл-кээл! – диэн кинини ыҥырар саҥата иһиллибитэ. Ол хоту харбыы сатаабыта даҕаны үрэх бу кытыла ыраахха диэри ньирэй кыайан тахсыбат үрдүк модьоҕолоох этэ. Сотору иччитэ кинини ыҥырара тохтообута. Ол оннугар аһаары мэҥирэһэр ньирэйдэр саҥалара хойдубута. Хараҕа Суох өр да өр эмпэрэ кытылга тахсаары мөхсөн сэниэтэ эстэн барбыта. Кэлин эмпэрэҕэ сыҥааҕын өрө анньан таалан сытыталаан ылар буолбута.
Иччитэ ньирэйдэрин аһатан бүтэн хаттаан кинини ыҥыран барбытыгар эмиэ харса суох өрө тарбачыһа сатаабыта. Сотору матасыыкыл тыаһа түтүгүрээн сыһыы анараа уһугун диэки баран симэлийбитэ. Онтон төннөн кэлэн адьас чугаһынан ааспыта, тэйиччи соҕус тиийэн тохтообута, иччитэ кинини ыҥырар саҥата иһиллибитэ. Хараҕа Суох эмпэрэни кыйа ол диэки диэки харбаабыта. Отучча саһаан сири харбаан налыы кытылга чугаһаан атаҕа тургуйар сиригэр тиийбитин кэннэ матасыыкыл тыаһа төттөрү барбыта. Хараҕа Суох эргиллэ түһээт тыаһы батыспыта, сотору эмиэ атаҕа тургуйбат буолан харбыырга күһэллибитэ. Матасыыкыл тыаһа тэйдэр тэйэн испитэ, тиһэҕэр төрүт да иһиллибэт буолбута. Хараҕа Суох иччитин матасыыкылын тыаһа барбыт сирин диэки көҥүһү кыйа харбаан испитэ. Ол иһэн ууга сиҥнэн түспүт үөттэр сыбардарыгар тиийэн иҥнэн хаалбыта. Уҥа диэки тахсан атаҕа тургуйар сирин булбута. Сынньанаары онно өкчөччү туттан турбута. Тоҥон тип-титирэс буолбута.
Атырдьах ыйынааҕы халлаан боруорсуйан барбыта. Хараҕа суох ньирэй халлаан хараҥарарын, сырдыырын билбэт этэ. Ол эрээри этинэн-сиининэн, ис уйулҕатынан күнү-түүнү сэрэйэр курдуга. Ууга түспэтэҕэ буоллар билигин ханна эрэ ньирэйдэр быыстарыгар кэбинэн ньэччэҥнэтэ сытар буолуох этэ. Ону баара өрөҕөтүгэр диэри тымныы ууга титирэстии тураахтаатаҕа.
Ыраах иччитин матасыыкылын тыаһа түтүгүрээбитэ. Онтон бэрт бытааннык улам чугаһаан испитэ. Иччитэ кинини ыҥырара иһиллибитэ. Хараҕа Суох ол тыас диэки бара сатаабыта да сыбар ортотугар киирэн иҥнэн хаалбыта. Талахтар быыстарынан матасыыкыл уота кылахачыҥнаан, тыаһа түтүтүгүрээн ааһа түспүтэ. Уот кылахачыҥныырын көрбөтөр даҕаны матасыыкыл тыаһын хоту эргиллэн ууга сытар үөт хаппыт лабааларын барчалаабыта. Онтон өлөр өлүү баҕыырдаах тыҥыраҕа буолан хам харбаабыт кубархай лабааларга кыбыллан илимҥэ иҥнибит балыктыы биир сиргэ өрө мөхсө сыппыта. Матасыыкыл тыаһа ырааппакка тохтообута, иччитэ ыҥыран хаһыытыыра иһиллэрэ. Тиһэх күүһүн түмүнэн иннин диэки дьүккүс гынаат, ууга төбөтүн оройунан барбыта. Уу анныгар сытар хаппыт лабаалар ону эрэ күүппүттүү баһын кыбыта харбаан ылбыттара. Хараҕа Суох эрэйдээх мөхсөн көрбүтэ эрээри ууну иһэн харааран хаалбыт лабаалар ыытар санаалара суоҕа. Сыыйа мөхсөрө мөлтөөн барбыта. Ханна эрэ ырыых-ыраах Мааппыс саҥата иһиллибитэ, ийэтэ хатыылаах тылынан салыырга дылыта, айаҕар сып-сылаас үүт минньигэс амтана биллибитэ. Эмискэ сып-сырдык, ып-ыраас туох эрэ күлүм кууһан ылбыта уонна иччитин Куока куолаһынан:
– Ээ, муҥнааҕым, Хараҕа Суох эрэйдээх, – диэн баран ханна эрэ үөһээ да үөһэ көтүтэн таһаарбыта…
***
Куока халлаан хараҥарыар диэри сайылыгы эргийэ сүүрдэ сылдьан Хараҕа Суоҕу көрдүү сатаабыта да булбатаҕа. Туох эрэ куһаҕан буолбутун сэрэйэн сүрэҕэр ыттарбыта. Сарсыныгар ойон тураат эмиэ сайылыкка ыстаннарбыта. Хараҕа Суох уруккутун курдук матасыыкылын тыаһын истэн баһын хантаччы туттан баран өрө сүүрэн кэлбэтэҕэ. Бу сырыыга үрэх кытыытынан сатыы көрдүү сылдьан сааскы уу көҥүскэ аҕалан симпит сыбарын быыһыгар туох эрэ маҥан көппөйө сытарын көрөн сүрэҕэ ытырбахтаабыта. Сэрэйбитин курдук ньирэйэ номнуо иһэ сараччы үллэн өлөн сытара… Куока хараҕын уута бычалыйан тахсыбыта. Өөр да өр хараҕын уута кумахха топ-топ түһэ-түһэ тута иҥэн иһэрин көрөн кытылга умса туттан олорбута. Хараҕа суох ньирэйи аһынан тиэрбэскэ хаайа сылдьыбатаҕыттан кэмсинии бөҕөнү кэмсиммитэ. Эдэрэ бэрдиттэн олоххо, ардыгар, аһынар санааны кытаанах ирдэбил кыайара ордугун кини өссө да билэ илигэ. Онтон арыый уоскуйан, сыгынньахтанан ууга киирбитэ, тоҥон кытыыга тахсан ирэ сатаан төттөрү-таары сүүрэкэлээн ыла-ыла бэрт эрэйинэн ньирэйин сыбартан кытыыга соһон аҕалбыта. Онтон төһө да сордоннор ууттан кураанах сиргэ кыайан таһаарбатаҕа. Ол иһин бэтэринээрдэри көмөлөһүннэрэн, таарыйа аахта суруйтарар санаалаах таҥнан матасыыкылыгар барбыта…
…Хараҕа Суох айылҕаттан итэҕэстээх да төрөөтөр сыл аҥарын кыайбат кэмҥэ орто дойдуга олорон ааспыта. Сүөһү буолан Дьылҕа Хаан ыйааҕынан эһиилги ыһыахха идэһэ буолан бар дьону аһатыахтааҕа эрдэ ууга түһэн, туох да туһата суох өлөөхтөөбүтэ. Киһи олоҕор – ордук оҕо, эдэр эрдэҕинэ – кутун-сүрүн долгутар түгэннэр буолаллара дьылҕатыгар улаханнык дьайар. Хараҕа суох ньирэйи көрүү-харайыы уонна кини ууга түһэн өлүүтэ Куока кутун-сүрүн аймаабыта, сүрэҕэр айылҕаттан бодоҥноохтору аһынар, кыаҕа баарынан көмөлөһөр улахыын да улахан баҕа санааны, уҕараабат дьулууру күөртээн умаппыта.
Данил Макеев
Чолбон. – 2022. – №9
Бөдөҥ суруйааччы, прозаик, литературнай кириитик, тылбаасчыт, общественнай деятель Петр Денисович Аввакумов төрөөбүтэ 90 сылыгар аналлаах «Аввакумов ааҕыылара» өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай конференция бырагырааммата
Ыытыллар кэмэ: Муус устар 18 күнэ, 2024 сыл
Ыытыллар сирэ: Горнай улууһа, Октябрьскай нэһилиэгэ, С.Г. Ковров аатынан Күөрэлээх орто оскуолата
Ыытыллар бириэмэтэ:
9 ч. 00 мүн. – кыттааччылары регистрациялааһын;
9 ч. 30 мүн. – үөрүүлээхтик арыйыы;
10 ч. 00 мүн. — П.Д.Аввакумов мемориалыгар сибэкки ууруута;
10 ч. 30 мүн. – секцияларынан үлэ;
13 ч. 00 мүн. – күнүскү аһылык;
14 ч. 00 мүн. — секцияларынан үлэ;
16 ч .00 мүн. — «Киһи дьоло – бар дьон дьоло» ахтыы киэһэтэ,
кыайыылаахтары наҕараадалааһын. (Октябрьскай нэһилиэгин
сынньалаҥ киинэ)
«Аввакумов ааҕыыларын» балаһыанньата
Биир дойдулаахпыт, биллиилээх суруйааччы, публицист, литературнай кириитик, тылбаасчыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ П.Д.Аввакумов төрөөбүтэ 90 сылыгар ананар.
Тэрийээччилэр:
«Октябрьскай нэһилиэгэ» МТ, С.Г. Ковров аатынан Күөрэлээх орто оскуолата, улуустааҕы үөрэх управлениета, Горнайдааҕы кииннэммит библиотека ситимэ.
Сыала-соруга:
Кыттааччылар:
Секцияларынан үлэлэр:
1 секция: «П.Д. Аввакумов – оҕо суруйааччыта»
П.Д. Аввакумов олоҕун, айар үлэтин, айымньыларын чинчийии (дакылааттар).
Оскуолаттан 5-8 кылаастан — 2 оҕо, 9-11 кылаастан — 2 оҕо
Ирдэбиллэрэ: Дакылаат кээмэйэ А4 форматынан 5-10 стр. Шрибэ — 14, интервала — 1,5.
Тыл этии 5-7 мүн. уһаабат
2 секция: «П.Д. Аввакумов – тылбаасчыт»
П.Д.Аввакумов оҕолорго айымньыларын (150 тыл иһинэн) нуучча тылынан тылбаастаан холонуу.
Оскуолаттан 5-8 кылаастан — 2 оҕо, 9-11 кылаастан — 2 оҕо
Тылбааска ирдэбиллэр:
3 секция: «П.Д. Аввакумов айымньыларын дорҕоонноохтук ааҕыы»
П.Д. Аввакумов хоһооннорун биирдиилээн уонна бөлөҕүнэн дорҕоонноохтук ааҕыы. Оскуолаттан 2-8 кылаас оҕолоро кытталлар.
Кыттааччылар 4 бөлөххө арахсаллар:
Дорҕоонноохтук ааҕыыга ирдэбиллэр:
4 секция: «П.Д. Аввакумов – литературнай кириитик»
П.Д.Аввакумов дьоҕус айымньыларыгар, кэпсээннэригэр рецензия суруйуу. Кыттааччы ахсаана хааччаҕа суох. Кыттыы кэтэхтэн.
Рецензия суруйааччыга ирдэбиллэр:
5 секция: «П.Д.Аввакумов айымньылара оҕо хараҕынан»
П.Д.Аввакумов айымньыларынан уруһуй куоҥкуруһа. Кыттыы кэтэхтэн. Уруһуйдар А3 форматка, ханнык баҕарар техниканан, паспартулаах оҥоһуллуохтаахтаахтар.
Кыттааччылар: уһуйааннар бэлэмнэнии бөлөҕүн оҕолоро, 1-4, 5-8, 9-11 кылаас үөрэнээччилэрэ. Кыттааччылар биир үлэлэрин маннык аадырыска ыыталлар.
678038 Горнай улууһа, Күөрэлээх нэһилиэгэ, Школьная уул. 3/1, С.Г.Ковров аатынан Күөрэлээх орто оскуолата
Уруһуйга ирдэбиллэр:
Тэрийээччилэр: П.Д.Аввакумов аатынан Киин библиотека
Сыала-соруга:
Прозаик-суруйааччы П.Д. Аввакумов үлэлээн ааспыт олоҕор айан-тутан, суруйан хаалларбыт айымньыларын киэҥ ааҕааччыга таһаарыы, дьоҥҥо-сэргэҕэ уус-уран ааҕыы ньыматынан тиэрдии, тарҕатыы
Усулуобуйата: Айымньыны биирдиилээн эбэтэр бөлөҕүнэн 1-дии нүөмэри толоруунан кытталлар
Кыттааччылар саастарынан арахсаллар:
— орто сүһүөх (5-8 кыл.үөрэнээччилэрэ),
— улахан сүһүөх (9-11 кыл.үөрэнээччилэрэ)
— Ыччаттар уонна улахан дьон (18 саастарыттан үөһээ)
Наҕараадалааһын:
Күрэххэ кыттыы иһин усунуос:
Биирдиилээн толорууга – 100 солк.
Бөлөҕүнэн кытааччылар — биирдии киһититтэн 50 солк.
Сайаапкаларгытын berlib@list.ru электроннай аадырыска ыытаҕыт
Билсэр нүөмэргит: 89142263559 Саввинова Лена Григорьевна
89245696135 Михайлова Саргылана Алексеевна
Суруйааччы сатирическай айымньыларын бу ссылканан киирэн көрүҥ :
https://berdlib.saha.muzkult.ru/media/2024/03/29/1326719861/Toҥsoҕoj_2.pdf
Наҕараадалааһын:
Хас биирдии кыттааччыга туоһу сурук туттарыллар. Секциялар кыайыылаахтара I II III степеннээх дипломнарынан, өйдөбүнньүк бэлэхтэринэн наҕараадаланаллар
Сайаапкалары муус устар 16 күнүгэр диэри маннык аадырыска ыытаҕыт:
Горнай улууһа, Октябрьскай нэһилиэгэ, Школьная уул. 3/1, С.Г.Ковров аатынан Күөрэлээх орто оскуолата
Электроннай почта: kerschool@yandex.ru
Хас биирдии кыттааччыттан 1, 2, 3, 4, 5 секцияларга усунуос 200 солк.
Кэтэхтэн кыттааччыларга мобильнай баан (сбербанк) сыһыарыллыбыт нүөмэрэ:
Билсэр нүөмэргит: 89618686428 Аввакумова.Людмила Ефремовна
89142284616 Тимофеева Кыыдаана Ионовна
Кэлиини-барыыны кыттааччы бэйэтэ уйунар
Тэрийэр хамыыһыйа.
Ардьаах
– Дорообо, Ардьаах сайылык! Кыра эрдэхпинэ сүүрбүт-көппүт, оонньообут сайылыгым барахсан!
Хайыы, тоҕо куһаҕанай! Эчи, ытаабыт-соҥообут курдук буолан түһэн, сүрүн! Һы, хараҕым тугу көрдүүрүй? Дьоннор олорбут дьиэлэрин-уоттарын? Кинилэр туппут-хаппыт тутуулара, солуута да суох өртүлэрэ, бэл, баҕаналара, иҥнэри түспүт сэргэлэрэ урутаан көрдөнүллэр буолар эбит дии. Бу биэс уонтан эрэ тахса сыллар усталарыгар суйданнаҕа. Манныгы этэр буоллахтара: «Тиис да анньынар мас оппотох», – диэн. Мээр-сээр үктэнэммин, былыр сөтүөлүү диэн төттөрү-таары тэбинэр, билигин оһон хаалбыт ыллыкпынан, халдьаайыны таҥнары киирэн иһэммин, атахтарым санааларынан накыһаннар, очумаас үрдүгэр олорон кэбистим. Эмиэ арааһата бэйэм олорбут сирим диэки көрө түһэн аһардаҕым буолуо да, тоҕо эрэ өйдөөбөтүм, илин ыалларым олорбут өтөхтөрүн оннун одуулаан барбытым: онно да туох да орпотох – килэпээй. Субанныырдар ампаар салгыылаах буор сыбахтаах балаҕаннара, Баҕыар оҕонньор бабаарына ампаар дьиэтэ, Быччаахтар сиҥнэн түһээри гыммыт ампаар дьиэлэрэ, Килээп Миитэрэй балаҕана, кинилэр оҕуруоттара, ампаардара, титииктэрэ – элбэх ахан чаппа тутуу, киһи-сүөһү, буруо-тараа, оҕо-дьахтар саҥата ньамалаһан түһэн сүрүккэй буолара. Онтукам баара – им бүтэй.
Бу мин олорор сирим аннынан биһиги Миичикэлиин бииргэ олорорбут, титииктэрбит эрэ икки аҥылара. Оттон ол арҕаа күөл үрдүгэр Өлөксөөһө, Мэхэйэ Сахаараптар аҕалара олоро сылдьыбыт бабаарыната турар. Ол иһин ити күөл Ньукулааскы уута диэн ааттаах. Ортотугар сир арыылаах. Онно сыл аайытын хас эмэ ийэ кус оҕотун киллэрэрэ.
Баай, кырдьык баай, ситиэҕинэн сиппит мутукчалаах баараҕай тииттэр алааһы эргиччи күрүөлээн тураннар, солко-хампа илиилэринэн сапсыммахтаан, сибэкки арааһын мүөттээх сытын, боҕуруоскай от күндү сытын тыа бэйэтин дыргыл сытыгар булкуйан алаас иһин толорон талбаатаналлар. Тыа саҕатын батыһа тутуллубут титииктэр тиэргэннэриттэн түптэлэр унаарыһан, кии ахтылҕаннаах сытынан сабыта биэрэллэр. Итиннэ сайылыктарын ахтыбыт ынахтар айдааннара, титииккэ бааллыбыт торбостор эймэниилэрэ биир туспа манньытар түгэн буолан тупсарар. Аны киэһэ буоллар эрэ атыыр оҕустар мөҕүрэһиилэрэ, айаатаһан лаҥкынаһыылара, сөрүүн түһүүтэ, кинилэр харсыһан бачыгыратыһыылара – сайылык биир туспа кэрэ көстүүтэ буолара.
Бастаан сайылыкка таҕыстах күн дьахталлар киэһэ ыамнарын эрдэ, күн үөһэ турдаҕына ыан, сүөһүлэрин тус-туспа үүрэллэрэ. Субанныырдар сүөһүлэрэ Ардьаах хоту баһын Кыыс Тимиппит диэки субуһа тураллара. Баҕыардаах, Быччаахтаах, Килээптээх сүөһүлэрэ Ынах Алааһын диэки, оттон биһиэннэрэ соҕуруу Кыйамар диэки бараллара.
Сотору ыаллар оһохторун үөлэстэриттэн торҕо буруо халлааны харбаһа унааран тахсара. Оччоҕо Ардьаах сайылык алаадьы, арыылаах саламаат сытынан аҥылыйбахтыы тыынара.
Күн киириитэ, атын сайылыктартан кэлбит ыалдьыт ыччат дьоннордуун олохтоохтор таһырдьа ыһыллан тахсаннар оонньууну оҥоотуттан тутаннар, көрү көҕүлүттэн харбааннар, түүнү быһа көрүлүүллэрэ. Онно мэлдьи кыра оҕо сүгэһэрдээх Чаамай Арамаан баттаҕа өрө будьуруҥнаан, бэйэтэ оонньооботор да, мэлдьи көх-нэм буола сылдьааччы этэ. Оттон Таппаһыйа Арамаан икки мастаах оҕуруот үрдүкү сүнньүөҕэр быардыы түһэн туран, күрэхтэһиигэ кыаттарааччылары бэрт көрүдьүөс тылларынан суустаан уоһа быһа тэллэҥнии турар буолаахтыыра. Ити икки бырааттыы кэлин холкуоһу тэрийсэн, тыл бөҕөнү эппит дьон этилэр.
Сайыҥҥы өҥүрүк куйааска да, кыһыҥҥы түптэлэс тымныыга да санныттан араарбат көҕөччөр суккуну иһин түтэҕинэн кусхаччы курданан баран, Күндүүскэ уола Баҕыар Мэхээлэ барахсан, босхо булгунньах курдук буолан, үллэн-баллан мичээрдии олорорун бу баардыы өйдүүбүн. Отоһут, хаанньыт, мас ууһун ааттааҕа Быччаах Сүөдэр ирээхтээх үрдүк сүүһэ килэҥнээн, уоһун-тииһин хамсатан сэгэҥнээн хам хаа-дьаа кэлэн үөрэн-көтөн ааһар буолара.
Сайылыкпыт ытык кырдьаҕастара, «сир түннүгүнэн» аатырбыт Бордоҕой оҕонньор, мин эһэм Быргый Уйбаан кырдьаҕастара бэрт буолан, ол көргө-нарга соччо сылдьыбаттара. Бу икки оҕонньоттор дьылы дьыллыылларынан, онно олох сыыспаттарынан, үргэл, чолбон, араҥас сулус, ый, хатааһын сулуһа сырыыларын, кинилэр хаһан алтыһалларын билэр буоланнар, онно сир бэйэтин араас бэлиэлэрин холбооннор, хайдах дьыл буолуохтааҕын эндэппэккэ кэпсиир этилэр. Онон кинилэргэ түмүк-түмүк кэмнэргэ араас дьон, кырдьаҕастар хоно-сүтэ кэлэн кэпсэтэн бараллара.
Ардьаах арҕаа баһыгар баар тумул арыы тыа таһынан хааман иһэммин: «Кыстыкпыт мантан түөрт биэрэстэлээх Ньаадьы диэн сиргэ баар этэ. Биирдэ эһэбин, икки хараҕа суох Быргый Уйбааны кытта акка мэҥэстэн көһөн истэхпитинэ, этиҥнээх ардах түһэн халыҥнатан барбыта. Эһэм мин харыбын харбаан ылаат, атын тыбылыйан кэбиһэрин кытта, ат сиэлэн бачыгыраппыттынан барбыта. Оттон ийэм эрэйдээх ырбаахытын туома бүтүннүү ибили сытыйан баран баай лабаалаах тиит анныгар туран хаалбыта. Ол тииттэрэ мэлийбиттэр дии», – дии саныы-саныы бара турдум.
Миигин айылҕа оҕолообут эбит
Бүлүү куоратыгар төрөөбүппүн. Дьонум икки уол оҕоломмуттар. Онон бу ыал түөрт оҕоломмуттар. Син үөрүү дуу?! Үөрүмүнэ. Ким оҕону сирбитэ баарай.
Биирдэ, сэрэйдэхпинэ хоонньоһо сытан буолуо ээ, аҕам ийэбэр: «Доҕоор, мин мантан инньэ үлэм дьэ кэҥиир буолла. Онон дьиэҕэ-уокка таба олоруллубата буолуо», – диэн туох былааннааҕын кэпсээбит. Онуохаҕа ийэм: «Мин соҕотоҕун түөрт оҕону кыайан илдьэ сылдьар кыаҕым суох», – диэн турбут. Аҕам ыксаабыт: «Лариса эбэтиниин олоруохтара. Ясон Үрүөлээхтэргэ иитиллиэҕэ. Кыра уолу манна биир эмэ ыалга ииттэрэ бэриллиэ. Бүттэҕэ ол дии. Эн Конашаҕыныын, уу балыгын курдук, талбыккынан сылдьыаҥ буоллаҕа дии», – диэн быһаарбыт.
Онтон ыла дьонум мин биирбин туолуохпар диэри ити-бу киһиэхэҕэ биэрэ, сыҥалыы сатаабыттар да, дьон Өксөкүлээх оҕотун, баҕар, кини өлөн хаалыан сөп ээ дии санааннар дьулайаннар иитэ ылбатахтар. Онон биирбин туолбутум гынна Дьокуускайга тиэйэн аҕалбыттар. Онно эмиэ балай да сыҥалыы сатаабыттар да, дьон эмиэ сэрэхэччийбиттэр. Бу уол баһа батымаары гынна диэн төрөппүттэрим улаханнык сибиэккээбиттэр. Уол оҕо төрөөммүн, айбыттарым уйаларыгар уу киллэрэммин, хааман баадьаҥныы сырыттахпына, аҕам бээдэрэ арыгы кэһиилэнэн, миигин сыарҕаҕа таҥнары тиэйэн таҥкынатан Тааттаҕа бииргэ төрөөбүт убайыгар Ырыа Уйбааҥҥа таһаарбыт.
Ырыа Уйбаан бэйэтэ элбэх оҕолоох, оҕо тэпсэн кэбиспит ыала оччолорго Амыдай диэн алааска олорор эбит. Уйбаан быраата оҕотун илдьэ кэлбитигэр улаханнык үөрбүт. Кэпсэтэн-ипсэтэн, аһаан-сиэн утуйаары сытаннар, аҕам миигин ииттэрэ хааллараары гынар баҕатын этэн көрбүт. Ону Ырыа Уйбааннаах оҕоттон сылайбыттарын этэн тураннар атын ыалы ыйбыттар. Утуйбуттар. Сарсыарда турбуттара – Өлөксөйдөрүн онно оҥойбут, суола сойбут. Баран хаалбыт. Оронугар быһаҕаһыгар диэри быһа сытыйбыт уола эрэ хаалбыт.
Тэҥнэһиэхтэрэ дуу, тэрэһиэхтэрэ дуу, оҕону оҕолообутунан бараллар да, уоллара тэллэххэ ииктиирэ бэрт буолан, сотору абааһы көрөн бараллар. Ол иһин Ырыа Уйбаан киниттэн сэттэ көстөөх сиргэ Аммаҕа, Уучай диэн сиргэ олорор ийэтигэр «уолу эһиги ылан иитиҥ» диэн илдьит ыытар. Ол курдук сайын устата хаста да илдьиттии сатыыр да, эмээхсин бастакы кыппайка түһүөр диэри тугу да биллэрбэккэ олорон баран, сыарҕалаах оҕуһу ыытар. Дьэ, ол ньылбараҥ харахтаах Тоҕустаах Дьөгүөр диэн киһи миигин сыарҕаҕа хам кэлгийэн, Уучайга ойутар. Үс көһү этэҥҥэ айаннаабыт. Онтон ыла уола ытаа да ытаа буолбут. Ону кыайан көрбөт Тоҕустаах эрэйдээх: «Ытаама, доҕор, тиийэр сирбит ыраах. Онно эйигин кытта бодьуустаһа турдахпына, хаһан тиийиэхпиний? – диэн көрбүт да, уола тохтооботох. – Чэ баҕар, ытаа даҕаны. Сыт, мин ыраастыам эрэ суоҕа», – дии-дии, оҕуһун кымньыылаан куһарҕата испит. Оттон уола иэрийэ-иэрийэ ытаан барбыт. Тоҕустаах муҥнаах ыксаабыт. Айаҕалыы сатаан, уол ытыырын истимээри наар ырыанан айаннаабыт.
Дьэ үчүгэй. Тоҕустаах ол «күннээн-хааннаан» истэҕинэ, Халыҥ Ыыр диэн сиргэ ыҥыыр аттаах Лухааска Кыһалгыынап диэн киһи көрсүһэ түспүт. Кини кэпсэтэ олорон сыарҕаҕа күөмэйэ бүппүт оҕо ытаан кыыкыныырын истэн:
– Хайа, бу тугуй? – диэн, бэркэ соһуйан ыйыппыт.
– Оҕо.
– Ким оҕотун тиэйдиҥ?
– Өлөксөй оҕото.
– Ханна илтиҥ?
– Настааччыйа эмээхсиҥҥэ.
Лухааска дьиктиргээн сыарҕаны өҥөйөн көрбүтэ: сыарҕа адарайа икки аҥы баран хаалбыт, уолчаан төбөтө сиргэ сытар үһү. Төһө уһуннук сири, силиһи сүллүгэстээн кэлбитэ биллибэт. Арай, күөмэйэ хаахынас гына бүппүтэ эрэ биллэр. Дьөгүөр ол курдук айаннаан уолу эбэтигэр тиэрдэр.
Настааччыйа эмээхсин хороччу улаатан эрэр Лариса диэн сиэн кыыһыныын иккиэйэҕин ыалга эҥэрдэһэн олороро. Эмээхсин түөһэйэн эрэрэ. Онон уолу сатаан иитиэ суох буоланнар, муҥха саҕана Тааттаҕа төттөрү тиэйэн түҥкүнэтэн таһаараннар, Таня эмээхсин диэн аймахпытыгар сүөкүүллэр. Ол Таня сааһын тухары ыаллар оҕолорун иитэр үгэстээх, огдоомо, эһэбин кытта бииргэ төрөөбүт Быргый Уйбаан кийиитэ. Кини икки хараҕа суох Быргыйдыын, үс ииппит кыргыттарыныын уонна былыргы эрин эдьиийиниин бөрөһөн олороллор эбит.
Мин онно биэс сылы быһа иитиллибитим. Түүл-бит курдук өйдүүбүн, наһаа ыарытыган быһыылааҕым. Сотору-сотору өлөөрү ыксатарым эбитэ үһү. Муннубунан наһаа элбэх хаан барара. Оннооҕор биирдэ ийэм таҥара иннигэр чүмэчи уматан баран, сөһүргэстээн туран, ытаан хараҕын уута субуруйа-субуруйа, таҥараттан миигин тыыннаах хаалларалларыгар көрдөһөн муҥнаммытын өйдүүбүн. Хата ойууну, аҕабыыты аҕалбатахтара.
Мин өлбөтөҕүм. Бастаан ороҥҥо олорор буолбутум. Оччотооҕуттан биир маннык түгэн өйбөр олорон хаалбыт ээ. Саас буолан, биһиги дьиэбит туос түннүгүнэн (түннүк тааһын үнтүркэйдэрин туоска тылбыйталаан оҥоһуллубут түннүк) киэргэммитэ. Күн уотун төлөнө ол таастары курдаттаан тараанньыктанан киирэн сиргэ (буор муостаҕа) дьэрэлийэ оонньуур. Ону ойоҕоһуттан көрдөххө, арааһынайдаан туора-маары көтүөлээн мөхсө сылдьар мөлүйүөнүнэн быыллар түннүгүнэн кутуллан киирэн эрэллэрин курдук буолан көстөр. Мин ону күннүктээн одуулаһабын, арааһынайы (бэйэм холум иһинэн буоллаҕа дии) толкуйдуубун.
Биир сарсыарда үгэспитинэн эһэбиниин, Быргый Уйбаанныын, иккиэйэҕин хаалбыппыт. Мин саҥа уһуктан нэҥирэн хаалбыт куобах суорҕаным анныгар быккыраан сытабын. Ол суорҕаны ийэм бу күһүн тикпитэ. Сылааһа, сымнаҕаһа ураты этэ. Хата, хас сарсыарда аайы бүтүннүү түүнэн бүрүллэн турарбын умнуо суохпун, бадаҕа. Эһэм уһуктубуппун биллэ быһыылаах, соруктаах ахханнык ыскаапка харбыалаһан тиийдэ, ыскаап аанын тэлэччи аста уонна быһа убахтаан, онно баар, оччотооҕу санаабар, баһаам элбэх иһити барытын имэрийтэлээн, мин хончоҕорбунан ааттанар, ол гынан баран хаһан да, ким да чэй испэтэх, ап-араҕас кырааскалаах, көмүстээх сэлиэнэйи ылла. (Билигин санаатахпына, аҕыйах да иһит, оо, килэйэн-халайан түһэн, элбэх да буолан көстөр эбит!) Манна таарыччы эттэххэ, биһиэхэҕэ үүйүллүбэтэх чааскы диэн биир эмэ баара. Бэл, үрүҥ чаанньыкпыт кытта үүдэһиннээҕэ.
– Хайа, һыллыый, уһугуннуҥ дуо? – дии-дии эһэм миэхэҕэ тэмтэҥнээн кэллэ. – Тоойуом, Миичикэ хараҕа ыалдьан сабылынна. Эмп гыныах этэ, манна ииктээ эрэ, – диир, маа бэйэлээх хараҕым хартыыната буолбут маанылаах сэлиэнэйбин тоһуйар. Миэхэҕэ дьэ кыһалҕа тириир. Иһит, аһыыр иһит иһигэр, дөксө буолаары-буолан күндү чааскы иһигэр. Аккаастаһабын да, ол убаҕас убайбын Миичикэни харахтыах тустаах үһү. Сор-муҥ бөҕөнөн быһа кыбыҥнаан таммалаттаҕым дии.
Тоҕо эбитэ буолла, үтүөнү оҥордум дии санаабытым эбитэ дуу, биитэр таһырдьа тахсыахпын баҕарыым оччо күүстээҕэ эбитэ дуу?
– Эһээ, миигин таһырдьа таһаар эрэ, – диибин, көрдөһөбүн, ааттаһабын. Эһэм бастаан аккаастанан көрөн баран, тулуйбата бадахтаах, сөбүлэстэ. Таҥнан бөөччөннө, миигин суорҕаҥҥа суулаата уонна тайаҕын, талах олоппоһун ылла, миигин көтөхтө, таҕыстыбыт. Мин сирдьиппин. Ампаар кэннигэр тиийэн олордубут. Дьиэбит таһа хараарбыт. Чалбах бөҕө. Чооруос үөрэ быһа онтон-мантан куттаммыта буола-буолалар көтөн тирилэһэллэр да, тугу эрэ тоҥсуйбутунан, төбөлөрүн холбообутунан бараллар. Бу кыраларын. Бу дьүһүннэрэ кэрэтин! ЧЫЫ-ЧААХ-тар! Бу ааттара үчүгэйин, минньигэһин! Ама, кэрэккээн харамайдар! Аҥардас ааттара эрэ да киһи сүрэҕин көрдө-көрбүтүнэн сылаанньытан киирэр нарынтан-нарын тыл буолбаат?! ЧЫЫ-ЧААХ буола-буола!..
Ити күнтэн ыла мин тайахха тэптэрэн турбутунан барбытым уонна хайа күн хаамар буолаат, таһырдьаны былдьаспытым.
Онтон ыла миигин айылҕа барахсан бэйэтин илиитигэр ылан оҕолоон барбыта. Сааскы өттүгэр балаҕаным үрдүгэр тахсан олороммун, биитэр толооҥҥо кындал үрдүгэр сытаммын, күннүктээн туйаарар тойугун салгыбакка иһиллиирим. Тыаҕа тахсаммын тиит күөрэгэйин, атын да чыычаахтар саҥаларынан саатыырым.
Сайын сайылыкка тахсаат, бииргэ үөскээбит Дьөгүөрүскэ диэн доҕорбунуун түүҥҥү эрэ өттүгэр дьиэҕэ хоно-хонобут наар толооҥҥо, тыаҕа баран хааларбыт. Сааскы кэмҥэ кииһилэлээн, чучунаахтаан аһыырбыт. Сайынын дьэдьэннээн, хаптаҕастаан, күһүөрү моонньоҕонноон сиэн күнү быһа тот сылдьарбыт. Күһүн дөлүһүөн, отон биһиги аһылыкпыт буолара.
Доҕорум Дьөгүөрүскэ да дьоно, мин да ийэм солото суохтарыгар тэптэрэннэр биһиги ханна сылдьарбытыгар, тугу гынарбытыгар кыһаллыбат этилэр. Били ол иһин биһиги күннүктээн көҥүл күүлэйдиирбит. Оттон онтукам түмүгэ – ыарыыттан куотуу буолбута.
Ол кэмтэн ыла күн сирин күндү көстүүтүн сириччи көрө, кэрэхсии, хас биирдии отун-маһын оһуорун одуулуу сатаатым аххан да, айылҕа киһини абылыыр солунтан-солун мунура суох арылла турар хартыыналарын, көстүүлэрин бүтэрэ көрбөтүм. Арай биллим: кини киһи төһөнөн сааһыран истэҕин аайы соччонон тардар, манньытар кэрэчээн мөссүөнэ тубустар тупсан, күүһүрдэр күүһүрэн иһэрин. Айылҕа таптала муҥурданыа, бүтүө суох быһылаах!
Сир симэҕэ
Саха ыала сайылыкка тахсар күнэ – Саар Көстөкүүн. Ити бэс ыйын үһүс күнэ. Бу кэмҥэ от-мас торолуйар-тупсар. Эргиччи чээлэй күөх. Кэҕэлэр этэллэр. Тэтэрэ көҕөрбүт хатыҥ, талах ойуур чыычаахтар саҥаларынан туолар.
Киһи талыытын минньигэстик сайгыы имэрийэн киирэр салгыҥҥа, уһуктубут улуу айылҕа киэргэл кэппит хампатын сирийэ көрө, саатабыл ырыатын-тойугун сэргии, иһиллии сылдьар наһаа да үчүгэй буоллаҕа.
Мин Араайкачаанныын, быыкаккаан ытыһын ооккотуттан үс тарбахпынан бобо тутаммын, Мүрү эбэ хотун биир үтүө, сибэккилээх кырдалыгар сиэттиһэн тиийдим.
Араайкачаан ардыгар сүүрэкэлээн ыла-ыла, айаҕа хам буолбакка, ону-маны ыйыталас да ыйыталас буола иһэр.
– Чыычаах тоҕо ыллыыйый? Кэ-э тоо этэйий? – диэтэлиир.
Онуоха мин, кинини оччо-бачча өйдөөбөт да ини дии санаатарбын да, кырдьыгынан:
– Ити саас сымыыттыыр кэмнэрэ кэлэн, ыллыыллар уонна сорох көтөрдөр маанымсыйаннар, түүлэрин кырааскаланаллар, – диэн хоруйдаатым.
Онуоха кини толору өйдөөбүт киһи курдук туттан-хаптан:
– Сибэккилэй эмиэ туо? – диэн ыйытан «чап» гыннарда.
– Эмиэ. Кинилэр аны сайын араас элбэх сибэккилэри биэрээри эҥин араас кэрэ дьүһүннэммиттэр. Оттон сорохторо арааһынай сытыы сыттаммыттар. Ол аата дьүһүннэринэн, сыттарынан үөнү-көйүүрү бэйэлэригэр угуйаллар.
– Ол тоо угуйаллайый? Үөнтэн куттамматтай туо?
– Куттамматтар. Үөннэр сибэккиттэн аһыыллар, ол оннугар кинилэри ууһаталлар. Оччоҕо эһиил маннааҕар элбэх сибэкки үүнэн тахсыаҕа. Көр эрэ тойон ыҥырыаны, – иннибитигэр турар чугас сибэккигэ аһыы-сии, түбүккэ түһэ сылдьар тойон ыҥырыаны ыйан көрдөрдүм. Араайкачаан куттанан миэхэ саба түстэ, көрүөҕүнэн көрөн аҕай турда. Оттон ыҥырыабыт бастаан олорон эрэ кынатынан даллатан дыыгынатта уонна көтөн күүгүнээн, биһигини эргийбэхтээн туора-маары элэҥнээмэхтээт, сүтэн хаалла. Биһиги кэрэкээн сибэкки көбүөр ортотугар киирэн истэхпит аайы тойон ыҥырыалар итинтэн-мантан көтөн лоҥкунаһаллар уонна, төбөбүт оройунан аҕыйахта туора-маары көппөхтөөт, элис гынан хаалаллар. Ол аайы Араайка төгүрүччү көрбөхтүүр.
Биһиги арааһынай сибэккилэри көрүтэлээн, чыычаах ырыатын дуоһуйа истэн бараммыт дьиэлээтибит.
– Эһэ-э, сибэккилэй наһаа-наһаа үчүгэйтэй тии? – оҕом ыйытар.
– Сибэкки курдук үчүгэй, ыраас дьүһүннээх айылҕаҕа алыс элбэҕэ суох. Хайа уонна ким-хайа тугу сөбүлүүрүттэн эмиэ тутулуктаах. Холобур, мин туохтааҕар даҕаны тыаны таптыыбын. Оттон сорохтор хайаны, муораны, сорохтор алаастары, сорохтор сүүрүктээх үрэхтэри ордук таптыыллар, – сатаан санаабаппын бу быыкайкаан оҕолуун тоҕо улахан киһилии кэпсэтэрбин. Мэлдьи итинник тахса турар. Ол гынан баран оҕоҕо сымыйалыыр түктэри.
– Оттон мин сибэккини таптыыбын тиигин туу?
– Оннук быһыылаах, чыычаах.
– Тоо миигин чыычаах тиигиний?
– Хамсыыр харамайтан барыларыттан чыычаахтан ордук таптыырым суох. Оттон киһи аймахтан оҕоттон ордук таптыырым эмиэ суох. Мин ол иһин эйиигин чыычаах диибин.
– Быйтах эмиэ үчүгэй туу?
– Бырдахтар балыктар уонна көтөр кынаттаахтар аһылыктара буолаллар. Бырдах суох буоллаҕына, балык дьүдэйэр, көтөр атын сиргэ барар.
– Оттон багалай эмиэ үчүгэйтэй туу?
– Баҕалары сорох дьон наһаа сөбүлүүллэр. Баҕа бырдаҕы, оҥоойуну, ньаалаҕайы тутан сиир. Бэйэтэ атыттарга аһылык буолар.
– Чээн, бу сибэккини! – Араайка төҥкөс гынан биир үчүгэйкээн сибэккини туура тардан ылла уонна өрө тутан миэхэ көрдөрдө. Мин саҥарбатым. Итинтэн ыла оччо-бачча кэпсэппэккэ тиийдибит.
Мин киэһэлик, күн арҕаа тыа баһыгар кытары кыыспытынан лаглаччы олоруута, таһырдьа таҕыстым. Ыаллар киэһэ аһылыктарын бэлэмнэнэн эрэллэр бадахтаах, буруо-тараа бөҕө буолбут. Уулуссаларга массыыналар тыастара бирдьигинэһэллэр. Ыраах тыраахтар ньирилиир. Мүрүгэ оҕолор саҥалара аймалас. Мин ыскамыайкаҕа олордум уонна сири көрө түспүтүм, арай маарыан аҕалбыт сибэккибит буорга буккуллан сытар эбит. Бу кэмҥэ Араайка сүүрэн тойторуйан кэллэ.
– Араайка, сибэккиҥ ити сытар дии. Тоҕо бырахтыҥ? – диэн ыйытабын.
Онуоха кини, буруйдаммыттыы туттан, сибэккитин сиртэн ылан, буорун үрдэ, сотто. Мин көрдөөн ыллым. Сибэкки эминньэҕэ намылыйбыт, дьүһүнэ өлбөөдүйбүт. Мин сибэккини саҥата суох эргим-ургум тутан көрбөхтөөтүм, кулгаахпар таҕайан иһиллээтим.
– Оо, сибэккибит эмиэ ытаан эрэр, – диэн сибигинэйдим.
Онуоха Араайка, сирэйэ-хараҕа бэркэ туран, тобукпуттан тайана түстэ уонна:
– Сибэкки тоо ытыыйый? – диэн ыйытта. – Сибэкки туох тиийий?
– Сибэкки саҥарар: «Орто дойду оһуора буоламмын, сир ийэ-хотун симэҕэ дэтэммин, икки атах биһирэбилигэр ананаммын харахтаах барыта хайҕаан, көрбүт эрэ биһирээн, эһиилги дьылга элбэ-иих-элбэх тэтэркээн бэйэлээх сибэккичээннэри үөскэтээри үүнэн турбутум. Ону баара тугу да билбэт быыкайкаан кыысчаан туура тардан ылла. Эһэтэ буолуохсут оҕотун буойбат, өйдөппөт. Аата, куһаҕан да киһи баар буолар эбит! Ити оҕо наһаа да куһаҕан эһэлээх эбит!» – дии-дии, ытаан муҥнанар. Тыый, өллө? – сибэкки умнаһыттан туппуппун уйбакка, өҕүллэн түстэ. Араайка ытаан хараҕын уута субуруйбутунан барда.
– Сибэкки киһилии саҥарбат. Ол гынан баран кини кырдьык өлбүт. Ити биир сибэккиттэн эһиил баһаам элбэх сибэкки үүнэн тахсыахтаах этэ. Биһиги ону алдьаттыбыт. Көр, сибэккини наһаа үчүгэйин иһин үргүүллэр. Кинилэри төрүт үргээбэт, алдьаппат буоллар хас саас аайы хонуу ньуура дьэрэкээн бэйэлээх симэҕинэн бүрүллүөх этэ.
– Сибэккинэн туо? Олбуойбут иһэ эмиэ таа?
– Эмиэ. Сир үрдэ барыта сибэккинэн туолуох этэ.
– Оччоҕуна мин аны төйү-үт-төйүт сибэккини үйгүөм суоҕа.
Биһиги бэрт уһуннук кэпсэттибит.
– Эһээ-э, манна олой эйэ. О-ол тыаны көй эйэ. Наһаа үчүтэй, – дии-дии, Араайка быыкаккаан тарбаҕын ооккотунан тыа диэки ыйбахтыы олордо.
Реас Кулаковскай, 1977 с.
Чолбон. – 2019. – № 4
Үүтээним аанын аһан, түлэй бараан түүнү одуулуубун. Уу чуумпу. Алаастан хараан түүн ичигэс салгына ил гынар. Быйыл дьикти күһүн буолла. Балаҕан ыйыгар отой сайыҥҥылыы күннэр тураллар, оннооҕор хаһыҥныы да илик. Мин Оҕустаах алааһыгар кэлбитим хас да хонно. Аҕам айар уоппуска ылан, Москуба куорат анныгар Переделкино диэн суруйааччылар даачаларыгар сайылаата. Бу ый ортотун диэки кэлиэхтээх. Ийэбит ыарыыта бэргээн балыыһаҕа сытар. Урукку кэмнэргэ бэйэбит оттуурбут. Моой отчуттарга дулҕалаах, эбэтэр талах саба үүммүт сирдэрин биэрэллэрэ, онно сайыны быһа мүлүктэһэн син икки-үс оту туруорарбыт. Быйыл аҕам оттуур сирин тастыҥ эдьиийигэр Балаҕыайга биэрбитэ. Онон быйыл ынахпытын сыл туоратаары, убайым Ылдьаа Буһурук механизированнай звеноҕа тырахтарыыһынан, мин Маай алааһыгар көлө-илии биригээдэтигэр үлэлээтибит. Сайын курааннаан от сүгүн үүммэтэҕэ. Үөрэх саҕаланыан икки күн иннинэ былааммытын нэһиилэ толорон, бүтэн дэриэбинэҕэ киирбиппит. Ийэбитигэр отонтон муорус оҥорорго элбэх соҕус отон наада. Убайым уонна эдьиийим онус кылааска оройуон киинигэр Намҥа үөрэнэллэр, өрөбүллэригэр эрэ кэлэн бараллар. Кыра балтыбытын Настеньканы харыһыйан, атаахтатан хара үлэҕэ чугаһаппаппыт. Онон отоннооччу мин эрэ буоларга тиийэбин.
Үөрэх саҕаланыыта оскуолаҕа учууталлар харахтарыгар көстөн баран, биэлсэр Дуунньа диэн аймах кыыспытын кытары кэпсэтэн, кус, отон бэрсиэх буолан көхсүбэр саанык тахсыбыт диэн сымыйа ыспыраапка ылбытым. Андылаахтан оскуола хочуолунайыгар саһаан таһар Биибий Валерканы көрдөһөн аарааҥҥа диэри барсар буоллум. Таарыччы бырысыапка кураанах чэй, табах дьааһыктарын бырахтым, отоммун онно кутуом буоллаҕа. Өр-өтөр буолбата, Баача сайылыгар тигинэтэн кэллибит. Мантан мин быһалыы сатыы барыам, Биибий айан суолунан эргийэн тиийиэр диэри чэйбин өрөн көрсүөм. Мадьар аартыгынан оргууй хааман Таҥкычах алааһыгар тиийдим. Ортотугар самнайбыт өтөхтөөх булгунньахха ыттан чугастааҕы күөлү өҥөйөн көрбүтүм булгунньах уҥа өттүгэр баар дүөдэҕэ чыркымайдар ууну чалыардаан аһаан чалымныы сылдьаллар эбит. Талахтарынан сөрөнөн үөмэн киирэн хоһулатан биэс куһу ыллым. Байанайдаах булчут үөрэ-көтө Оҕустаах алааһыгар тиийбитим эрэ баар.
Оҕустаах — Хамалҕа аҕа ууһун төрүт сирэ. Манна биһиги аймах кыстыыра эбитэ үһү. Билигин да сэнэх көрүҥнээх саха балаҕана баар. Балаҕантан тэйиччи улахан хотонноох. Балаҕан аттыгар кыра үүтээннээх саха балаҕаныгар абааһылаах диэн ким да тохтообот, хоммот. Арай кыра эрдэхпинэ, аҕабыныын куобахтыы тахса сылдьан саха балаҕаныгар көмүлүөк оһоҕу тигинэччи оттон дуоһуйа утуйан турарбыт. Маннааҕы абааһы Хамалҕалар сыдьааннарын моһуоктаабат дииллэрэ. Сэрэйбитим курдук, куспун үргээн күөһүм буһуута куулаҕа тыраахтар тыаһа иһилиннэ. Биибий тото-хана аһаан астынан барда. Мин соҕотох хааллым. Булгу тутуллар биир уостаах 20-лээх саалаахпын, уонча тимир ботуруоннаахпын. Ботуруоммун дыымнай буораҕынан бэйэм ииттэбин. Күнүһүн саабын сүгэ сылдьан отоннуубун, тыа ортотугар алҕас бочугураһы, эрдэҕэһи көрдөхпүнэ ытан ылабын. Булпун сороҕун күөстэнэбин, сороҕун булууска түһэрэбин. Түөртүүр саҕана үүтээммэр кэлэн, отоммун саха балаҕаныгар сөрүүн сиргэ дьааһыктарга кутабын. Аһыы түһээт, Настаа алааһынан Томторбон диэки кустуу барабын. Кыра сылдьан көччөх көтүүтэ убайбыныын Буһурук түүн сатыы Настаа алааһыгар тахсан от үрэх уутун кэһэ сылдьан бултуурбут. Тэһииргии илик кус бастакы ытыыттан олох хараан бырдаҕын курдук өрө көтөн тахсара. Икки хас хонон баран эрдэ үлэспит киһибит, таһынааҕы ыалбыт Дыырай Уйбаан, тэлиэгэлээх атынан тахсан кустуун-майдыын Бөтүҥҥэ тиэйэн киллэрэрэ.
Бүгүн отоннообокко кустуу сырыттым. Бу сырыыга Маай алааһынан эргийэн Ыарҕалаахха тиийэн уонча көҕөннөөх кэлбитим. Сылайан күөс күөстэммэккэ кустарбын барыларын булууска уктум уонна аатыгар эрэ үссэнээт, утуйардыы оҥоһуннум. Утуйуом иннинэ куруутун ааммын аһан им саҕаҕар барыгылдьыйан көстөр тыаны одуулуу-одуулуу ону-маны фантазиялыырбын сөбүлүүбүн. Бу да сырыыга фантазиям кынатыгар уйдаран, Африкаҕа тиийэн, улуу булчут буолан аар-саарга аатырдым, баарыстаах хараабылынан уйаара-кэйээрэ биллибэт акыйаан сүүнэ улахан балкыырын ортотунан киит балыгы эккирэттим.
Саҥа утуйан истэхпинэ, ааны лүҥсүйдүлэр. Олус диэн соһуйан, уолуйан тура эккирээтим: «Кимҥиний? Туох нааданый?» — аттыбар сытар саабын хаба тардан ыллым.
— Айыы киһитэбин, муна сылдьабын. Хоннор эрэ, — билэр баҕайы куолаһым иһилиннэ.
Чүмэчибин уматаат, ааным олуур маһын туура тартым. Оскуола завуһа, география учуутала, партком бэрэссэдээтэлэ Баһылай Көстөкүүнэбис Сэмэнэп илэ бэйэтинэн киирэн кэллэ. Санныттан икки уостаах зауэр саатын устан муннукка өйөннөрдө, үрүсээгин остуолга тилир гына бырахта.
— Һы, бу уол манна хорҕойо сытар эбит дуу? Кыайан хаампат аатырбытыҥ дии. Дьэ, оскуолаттан уһулларгын оҥосто сылдьаахтыыгын быһыылаах, — үрүсээгиттэн килиэп, халбаһы таһааран аһыырдыы оҥоһунна, хоонньуттан бытыылка ороон, куруускаҕа куттаат, биир тыынынан түһэрэн кэбистэ.
Мин наара үрдүгэр сытар «Беломорканал» табаҕым хаатын кистии-саба хараҥа муннукка кыыраттым. Баһылай Көстөкүүнэбис тимир оһох үрдүгэр турар бэҕэһээ күөстэммит куһум мииниттэн кус этин ылҕаан ылан миискэҕэ уурунна уонна иккистээн куттан бу сырыыга наҕылыйан олорон аһаата.
— Бэҕэһээ Бүөр күөлүгэр кустуу тахсыбыппыт. Мин кэрийэ хаама сылдьан хараҥаҕа былдьатан хааллым. Алааһым бу туһунан баара буолуо диэн ынах ыллыгын батыспытым эрийэ-буруйа айаннатан бу эйиэхэ аҕалла. Сарсыарда сирдээн биэрээр, оччоҕуна, баҕар, быыгабарынан муҥурданыахпыт, һэ-һэ, — арыгытын сыпсырыйа-сыпсырыйа киһим дойҕохтуу олордо.
Мин, төһө да оскуолаҕа үөрэнэрим-үөрэммэтим кыл саҕаттан иҥиннэрбин, Баһылай Көстөкүүнэбис уотугар бэрсибэккэ бэйэтэ эрэ аһаан-сиэн чаллайдыы олорорун сөбүлээбэтим да, таспар таһаарбатым. Аны абааһыны-иччини итэҕэйэр аатыраммын комсомолбуттан тэбиллиэм дуо?
Саҥата-иҥэтэ суох истиэнэ диэки хайыһан сыттахпына, Баһылай Көстөкүүнэбис аһаан бүттэ уонна:
— Мин улаҕа сытыам, — диэт, миигин нөҥүөлээн киирэн сытта да, мунна тыаһаабытынан барда.
Мин да өр буолбатым, утуйан хааллым.
Эмискэ улахан баҕайы тыастан уһугуннум. Испиискэни уматан көрбүтүм Баһылай Көстөкүүнэбис муостаҕа олорор эбит. Чүмэчини уматтым, чаһыбын көрдүм. Баара-суоҕа чаас аҥаара утуйбуппут.
— Ноо, ити туох буолан тэбиэлэнэҕиний? Киһини наараттан түҥнэри тэбиэххэр диэри? — учууталым кыыһырбыт аҕай.
— Эс, тоҕо ол тэбиэлэннэхпиний? Уонна тэбиэлэммитим да буоллар улаҕа сытар киһини хайдах бэйэм нөҥүө элээрдиэм этэй? Мааҕын оһоххун аһаппатаҕыҥ, ол иһин алаас иччитэ моһуоктаата ини, — чап гыннарбыппын кулгааҕым эрэ истэн хаалла.
Доҕоттоор, киһи баттаҕа турарын онно көрбүтүм: Баһылай Көстөкүүнэбис хоп-хойуу баттаҕа хамсаабытынан өрө турда эбээт! Ойон туран остуол анныгар турар кураанахтаабыт бытыылкатын хаба тардан ылан тобоҕун аҕыйах хааппыланы куруускаҕа кутта, түргэн үлүгэрдик тимир оһоҕу оттон тигинэтэ оҕуста уонна бэҕэһээҥҥи аһыттан арыылаах килиэп, халбаһы ылан оһоҕун аһатта. Өр баҕайы оһох иннигэр олорон тугу эрэ иһиллиирдии эргичис-урбачыс гына-гына табахтаан унаарытта, онтон дьэ уос- куйан, бу сырыыга миигин улаҕа киллэрэн, сытта.
Мэлээриччи көрөн баран сытыахпыт дуо, утуйдубут. Иккис түүлбүн көрө сытабын: бадаҕа, кыра эбиппин. Саха балаҕаныгар толору симиллибит көмүлүөк оһох иннигэр даба халадаайдаах, кэһиэччиктээх аҕамсыйа барбыт дьахтар таҕаан үрдүгэр улахан чугуун хобордооххо алаадьы астаан сырдьыгыната турар. Сотору-сотору мин диэки хайыһан сылаас баҕайытык мичээрдээн ылар. Эмискэ таһырдьаттан улахан баҕайы хара ыт ыстанан киирэн холумтаҥҥа икки илин атахтарынан тайанан туран хобордоохтон алаадьыны хабан ылла, дьахтар үөттүрэҕинэн ыты түөскэ оҕуста.
Ити бириэмэҕэ киһим орулууруттан уһукта биэрдим. Чүмэчи уотугар даҕатан көрбүтүм дьулаан хартыына: Баһылай Көстөкүүнэбис сүрэҕин туттубутунан истиэнэҕэ сыстан олорор эбит, айаҕыттан күүгэн бөҕө аллыбыт, хараҕын өҥүргэһинэн эрилис-турулус көрбүт уонна оһох диэки ыйа-ыйа, ыҥыргыы-ыҥыргыы, тартаран киирэн барда. Ыксаатым, хайдах да буолуохпун булбатым, онтон хараҕым уулаах хочуолга быраҕылынна да, ону хаба тардан ылан киһим сирэйигэр ыстым. Субу аҕай өлөөрү тартара сыппыт киһи уһуутаабытынан олоро түстэ. Көлөһүнэ сарт түспүт, сүрэҕин харбыаланар, уһуутуу-уһуутуу олорбохтоото. Тимир оһох оттуллубута үүтээн иһэ киһи кыайан тыыммат гына итийбит, ааны тэлэччи астым, сөрүүн салгын киирэн дьэ тыын ыллыбыт. Нэһиилэ орҕостон туран чаанньыктан ууну иһэн киллиргэттэ уонна саҥата-иҥэтэ суох хомунан, таһырдьа тахсан, борук-сорукка туман быыһыгар симэлийэн хаалла.
Болдьоспут күммэр Дыырай Уйбаан кэлэн икки дьааһык отону, отучча куһу тэлиэгэҕэ тиэйэн, Мадьар аартыгынан аллара киирдибит. Дьиэбэр кэлэн таһаҕаспын сүөкэнэн, бэрийэн баран чэйдии олордохпуна оскуола завуһа киирэн кэллэ. Эдьиийим саха ыалын үгэһинэн хойуу үүттээх чэй кутан биэрдэ уонна ынах кэлэн маҥыраабытыгар хотонугар тахсан барда. Баһылай Көстөкүүнэбис чочумча саҥата суох олорон баран:
— Иһит эрэ, Оҕустаахха туох буолбутун бука диэн баһаалыста кимиэхэ да кэпсээмэ. Мин сыыһа быһыыламмыппын, — көхсүн этитэ-этитэ көрдөстө.
Степан Сивцев-Хамалҕа
Чолбон. – 2017. – 7
Николай Неустроев «Муммут оҕо» айымньытын ааҕар СӨ телевидениетын уонна араадьыйатын туйгуна Борис Гоголев.
«Истиҥ кэпсээн» диэн «Чолбон» сурунаал араас нүөмэрдэригэр тахсыбыт айымньылары уус-ураннык ааҕыы күрэһэ түмүктэннэ. Күрэскэ Бүлүү, Кэбээйи, Мэҥэ Хаҥалас, Ньурба, Үөһээ Бүлүү, Сунтаар, Усуйаана, Абый, Нам, Алдан, Чурапчы, Мииринэй, Өймөкөөн, Булуҥ, Уус Алдан, Орто Халыма, Анаабыр, Хаҥалас, Муома, Амма улуустарыттан уонна Дьокуускай куораттан 7-лэриттэн 78-гар диэри саастаах 94 оҕо, 35 улахан киһи кытынна.
Көрөр сүбэҕэ поэт, суруйааччы Ангелина Шадринова-Суоһааны, киинэ артыыһа Ньургун Бэчигэн, «Чолбон» сурунаал эппиэттиир сэкирэтээрэ Туйаара Павлова үлэлээтилэр.
Кыайыылаахтар
1–4-с кылаастар
I миэстэ – Максимова Дайаана, Дьокуускай куорат Саха гимназиятын 3-с «а» кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Аптаах кынат» Анна Колосова. Салайааччылар: Попова Мария Петровна, Максимова Вероника Гаврильевна.
II миэстэ – II миэстэ – Романова Ванесса, Уус Алдан улууһун Эһэлээх бөһүөлэгин М.М. Стрекаловскай аатынан Өнөр орто оскуолатын 1-кы кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Куттамсах куобах» Суорун Омоллоон. Салайааччы: Афанасьева Мария Семеновна.
III миэстэ – Гаврильев Иван, Ньурба оройуонун С.С. Сюльскай аатынан Сүлэ орто оскуолатын 3-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Бэстиэн оӄо сааһа» Степан Юмшанов. Салайааччы: Николаева Елена Ивановна.
5–8-с кылаастар
I миэстэ – Митрофанова Алико, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төхтүрдээҕи оҕо искусствотын оскуолата. Аахпыт айымньыта: «Куочай Куо» Нулгынэт. Салайааччы: Вензель Екатерина Ивановна.
II миэстэ – Винокуров Арылхан, Орто Халыма улууһун Г.Г. Софронов аатынан Өлөөкө Күөл орто оскуолатын 7-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Ньургун» Анна Колосова. Салайааччы Ноговицына Изабелла Егоровна.
III миэстэ – Слепцова Изольда, Орто Халыма улууһун Г.Г. Софронов аатынан Өлөөкө Күөл орто оскуолатын 7-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Ньургуһуннаах хонууга» Анна Колосова. Салайааччы: Ноговицына Изабелла Егоровна.
9–11-с кылаастар
I миэстэ – Говорова Дайаана, Чурапчы улууһун Г.Д. Протодьяконов аатынан Алаҕар орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Үтүө санаалаах Бойуот Бөҕө» Иван Щукин. Салайааччы: Ефремова Анастасия Николаевна.
II миэстэ – Харитонова Анастасия, Булуҥ улууһун Бороҕон орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Наайда» Ульяна Захарова. Салайааччы: Тобонова Сандаара Игоревна.
III миэстэ – Матчитов Егор. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Алтан орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Сэбирдэх» Айсана. Салайааччы: Попова Анна Михайловна.
III миэстэ – Степанов Эдуард, Ньурба оройуонун Е.К. Федоров аатынан Хорула орто оскуолатын 10-с кылааһын үөрэнээччитэ. Аахпыт айымньыта: «Тыйыс тыын» Куорсуннаах. Салайааччы: Андросова Лариса Ивановна.
Улахан дьон
I миэстэ – Корякина Сардаана Александровна, Дьокуускай куорат. Аахпыт айымньыта: «Боспоох» Харысхал.
II миэстэ – Никифорова Любовь Семеновна, Сунтаар улууһа. Аахпыт айымньыта: «Улахан күн» Николай Босиков.
III миэстэ – Герасимова Лира Анатольевна, Сунтаар улууһа. Аахпыт айымньыта: «Тиһэх кирбии саллаата» Суоһааны. Салайааччы: Местникова Татьяна Ивановна.
III миэстэ – Павлова Ирина Ивановна, Ньурба оройуона. Аахпыт айымньыта: «Сэмэтээнин… барбыта!» Урсун.
III миэстэ – Слободчикова Тамара Егоровна, Мэҥэ Хаҥалас улууһа. Аахпыт айымньыта: «Телевизор» Татьяна Находкина.
Ааудио-устуулар «Чолбон» сурунаал сайтыгар тахсыахтара. Кыайыылаахтары сурунаал редакциятыгар бириистэр уонна Бэлиэ суруктар күүтэллэр (Бэчээт дьиэтэ, 114, 116 кабинеттар).
***
Туох да буолбатаҕын курдук
Салгыы олоробун.
Эн биһиги көрсүбүппүтүттэн сылтаан,
Кырдьык, күн арҕааттан тахсыбатаҕа,
Кыс ортото эмискэ
Күөрэгэй дьырылыы туойбатаҕа,
Соһуччу тоҥ хаары тобулан
Тылла охсубатахтара
Сааскы ньургуһуннар.
Мин эмиэ,
Өрүү буоларыныы,
Түбүккэ-садьыкка
Өрүһүспүттүү умсабын,
Уохтаахтык убураабыт уостаргын
Түһээбит курдук туттан кэбиһэбин…
Салгыы олоруум ээ,
Элэгэлдьиһэн ааһар
Күннээх-дьыллаах
Тэтимнээх олохпор,
Ымыттыбакка,
Кур бэйэм кубулуйбакка,
Туох да буолбатаҕыныы –
Эн судургута суох дьылҕаҥ
«Харах симсэр» оонньуутугар
Кыл түгэҥҥэ, арааһа,
Ханнык эрэ
Оруолу толорбуппун
Умна сатыы, уоскутуна,
Бэйэм кэнэммин дуу, хайдахпын дуу
Кыратык кэмсинэ.
Сүрэхпэр үөскүөн баҕарар
Үрдүк үөрүүнү үргүтэ,
Тыллыан баҕарар
Тыыннаах эрэли
Тыынын-быарын хаайа –
«Өйдөөхтүк-төйдөөхтүк» ырыта,
Барытын орун-оннугар
Ылыннарыылаахтык быһаарына:
Эйиэхэ талаһыыбын – кытыастар кутааны
Муустаах уунан саба кута, умуруора,
Кыһамматахтыы тутта, кубулуна,
Бэйэбин көрөн туран, албыннана.
Тыын былдьаспыттыы,
Умсугутар бэйэҕиттэн
Куотуна…
Ол да буоллар
Дьиктитэ диэн
Син биир испэр
Эйиэхэ тоҕо эрэ
Бүк эрэнэ.
Миэхэ анаммыт истиҥҥин
Итэҕэйэ.
***
Кыс хаар ортото
Үөрүү кыымын саҕа,
Сүрэхпин сылааскынан
Угуттуу, дьоллуу
Олоҕум хабыллар хаба ортотугар
Баар буолан хаалбытыҥ.
Хатааһыннаах халыҥ халҕаннарбын
Ханнык эрэ биллибэт ньыманан
Холкутук арыйар күлүүс тыллары
Булан этэн,
Кимтэн даҕаны тутулуктаммат,
Мээнэ дөбөҥнүк убаммат,
Хаппахчыга хатаммыт
Хаҥыл уонна көҥүл
Куппун-сүрбүн үргүппэккэ
Бэйэҥ диэки хайыһыннарбытыҥ.
Кынаттарбын хат үүннэрэн
Талаһар халлааммар көтүппүтүҥ,
Харгыстары, мэһэйдэри
Хайдах эрэ олохпуттан
Эн киэр үтэйбитиҥ,
Нүһэр санааларбын
Ханна эрэ кый ыраах
Халбарыппытыҥ –
Эмтээбитиҥ туһата суох,
Була сатыыр, биир халыыптаах
Эрэйдэрбиттэн,
Умуннарбытыҥ урукку-хойукку
Солуута суох кыһалҕаларбын,
Уйгуну-быйаҥы төнүннэрбитиҥ,
Олохпун олустук да киэргэппитиҥ…
Унньуктаах уһун айаммын
Саҥа тыыннаабытыҥ –
Истиҥ-иһирэх сыһыаҥҥынан,
Имэҥнээх, уохтаах иэйиигинэн.
***
Ким эрэ сирэйин-хараҕын өрө мыҥыы,
Иннигэр-кэннигэр түһэ,
Иилэҥкэйдэһэ, эккэлии,
Эйэргэһэ сатыы,
Эйэбин, бэйэбин соҥнуу,
Инчэҕэй эттээх, итии хааннаах,
Тыыннаах буоларым быһыытынан,
Болҕомтону, тапталы,
Сылааһы, сыһыаны
Эрэйэ дуу, ирдии дуу,
Утуу-субуу эрэнэ уонна кэлэйэ –
Эрэйдэнэ, онтон эмиэ
Омуннаахтык дьоллоно,
Эбэтэр хомойо,
Ол ким эрэ
Кэлэрин-барарын
Күннэри-түүннэри
Кэтии-маныы,
Кимниин, тоҕо алтыһарын
Токкоолоһо, сураһа,
Ис буолары-буолбаты
Сэрэйэн көрө-көрө
Соһуйа-өмүрэ,
Ыйыппакка гынан баран
Оҥорон көрө, эбэтэр
Ыйытан баран харданы ылбакка
Кыһыйа-абара олорортон
Сылааргыыр буолбуппун.
Туохтан оннук буолтун
Чопчутун билбэппин…
Арай сыл аайы
Дьону аһынар, хараанныыр
Санаам улааттар-улаатар.
Хаһан эрэ олохпут
Бүтэр уһуктаах,
Ону билэ-билэ
Билбэтэх курдук,
Бу сиргэ букатыннаахтык
Кэлбит курдук туттаахтыыбыт,
Бүппэт эрэдээктээх оонньууларга
Баҕардарбыт-баҕарбатарбыт даҕаны
Араас оруоллары толоробут.
Тохтоло суох, бииртэн биири,
Уустук да уустук оһуордары тиһэбит,
«Өстөөхтөрбүтүгэр» эбэтэр
Бэрпитин былдьаппыттарбытыгар
Дириҥ, эбэтэр чычаас
Умуһахтары хаһабыт,
Ардыгар үлүһүйэн
Онтубутугар бэйэбит
Эмиэ түһээхтиибит,
Ииччэх-бааччах сыһыаннар
Илимнэригэр иилистэбит.
Тахсар сирэ дьиҥэр көстөр
Сымыйа лабириннарга
Саатанаары дуу,
Бэйэбитин аһынар төрүөттэнээри дуу
Муммута-тэммитэ буолабыт,
Дьоллоох дьону дьиибэргиибит,
Көҥүллэри ордугургуубут,
Тэһийбэккэ дуу, хайдах дуу
Сэргэхситэр, бобуулаах,
Сорҕото чахчы буортулаах
Чэпчэки ньымалары көрдүүбүт:
Буолары-буолбаты барытын
Боруобалыырга,
Билэ охсорго тиэтэйэбит
Уонна сороҕор
Бэйэбитин буолбакка,
Туора дьон олоҕун
Олорон кэбиһэбит.
Оннооҕор ону сэрэйбэппит.
Түгэҕэ кураанаҕын,
Барахсаттар, билбэккэ…
***
Эн сүрэҕиҥ миэхэ – таабырын…
Таайа да сатаабаппын
Тугу даҕаны өйбүнэн,
Арай илиим иминэн
Оргууй бигээн, имэрийэн,
Эн күндү сыккын манньыйа
Толору эҕирийэн,
Сэрэйэбин, таайабын
Миэхэ талаһыыҥ күүһүн,
Өй-сүрэх мөккүөрэ өрүү
Эйигиттэн арахпатын…
Эн сэрэх санааҕар миэхэ
Үгүһү, элбэҕи эппэккин,
Эрэннэрбэккин,
Ол гынан баран
Күүскэ да күүскэ
Ыксары бэйэҕэр кууһаҕын…
Тосхойбут дьоһун дьолгун
Өйгүнэн ситэ итэҕэйбэккин,
Ол эрээри мин курдук эмиэ
Сүрэххинэн эрэ сэрэйэҕин –
Туох эрэ уратыны,
Өр да өр кэтэспиккин,
Бүччүм санааҕар таласпыккын.
От-мас хагдарыйан,
Чэчириир күөҕэ суйданан,
Киһи үөйбэтэх-хаайбатах
Кыс хаарын ортото,
Кэмниэ кэнэҕэс
Дьылҕаҥ обургу
Бэлэх ууммутун
Көрдөһөн-көрдөһөн көрдөспөт,
Күүтэн-күүтэн аны күүппэт
Буолбутуҥ кэннэ.
Ол тосхойбут дьикти дьолгун
Салгыы хайыыргын билбэккэ,
Мунаахсыйан мунчаараҕын.
Олорбут олоххун туора сотон,
Хорсуннук уонна хап-сабар
Иэйииҥ толору,
Түгэҕэ көстүбэт далайыгар –
Миэхэ умсуоххун –
Сылайбыккын
Бэрт үгүс түһүү-тахсыы
Мучумаанын уйа сатаан,
Тулуйан…
Уохтаах уонна уоттаах
Сыллары, хонуктары,
Күнүстэри-түүннэри
Атын ааттары ааттыы,
Ааттаһа атаарбыт буолаҥҥын,
Ааспыт быйаҥнаах ардахтаргын,
Илгэлээх үтүөкэн кэмнэргин,
Эйиэхэ мичээрдиир эйэҕэс харахтары
Эмиэ хаттаан таҥнарыаххын баҕарбаккын.
«Аны кэлэн дьиктини
Итэҕэйэр туһа суох,
Аны кэлэн олоҕу
Уларытар уустуктардаах:
Имэҥ хаһан эрэ уостуоҕа,
Сылаас сыһыан да сойуоҕа,
Иннэ-кэннэ биллиэҕэ,
Мэник тыалчаан да омуна
Ааһар ини», – дии санаан
Уоскутуна сатыыгын,
Өйгүн-төйгүн дьаарыстаан
Умнубута буолаҕын…
Ол кэнниттэн син биир эмиэ
Көрөр баҕаҥ искэр умайан,
Утуйар уугун көтүтэн,
Кутуҥ-сүрүҥ чарааһаан,
Ахтан-санаан бараҕын,
Тырымнас, дьэрэкээн дьолгун
Куоттарыаххын баҕарбакка
Баар буолаҕын аттыбар…
Даҕайаҕын уостаргын мин уоспар,
Харданы булбатах ыйытыыларгар
Саҥата суох миигиттэн
Хоруйдары ирдии,
Тоҕо барыта манныгыттан
Кыһыйа-абара,
Ол быыһыгар долгуйа,
Эрэнэ уонна таптыы…
Мин сүрэҕим эйиэхэ –
Син биир таабырын…
***
Эмискэ буолар дьиктини
Күүппэт буолтум ыраатта…
Ороһуоспа түүнүгэр
Наардаабаппын
Бүччүм баҕа санааларбын.
Билэбин номнуо быһа холоон
Туох сатанарын-сатамматын:
Быйыл, эһиил, хаһан эрэ…
Туолар, туолбат ыраларбын
Быһаарабын бэйэм эрэ…
Туораттан кэлэн ким даҕаны:
«Тоойуом, үчүгэй да киһигин,
Баҕа санааларгын этэ тарт!
Тугу барытын толоруом,
Кыл түгэнигэр оҥоруом,
Кыһалҕаҕын быһаарыам!..»
Диэн эппэтэ чахчы биллэр…
Ол эрээри мин онтон
Санаарҕаабат эбиппин,
Дьылҕам уонна үҥэр Айыым
Миигиттэн кэлэйбэккэ,
Киэр хайыспакка,
Бэттэх эрэ буоллаллар,
Арчылыы, араҥаччылыы сырытталлар,
Этэҥҥэ буолуоҕа барыта. Эрэнэбин.
Олоҕу, дьону сэргиирим,
Таптыырым тухары
Төлкөбүн бэйэм түстүөҕүм.
Олох өрүһэ сороҕор
Баҕар бааллырдын даҕаны,
Күн миигин өрүү көрүө
Ийэлии имэрийэ.
Былыт быыһыттан
Тахсан кэлиэ,
Үтэйиэ
Нүһэр санаабын, хараҥаны,
Сатаммат, табыллыбат диэн ааттаах
Өйүнэн айыллыбыт
Хааччахтары.
Сиккиэр тыалчаан
Ох саатыгар оноҕос оҥостон
Ыта оонньуо…
***
Мин бастакы уонна бүтэһик
Буолбатахпын,
Бааллара бу Орто туруу дойдуга
Сэриилэр, сүтүктэр, алҕастар,
Албыннар, сүүлүктэр, оботтор.
Кинилэр
Киһи аймах баарын тухары
Өссө да баар буолуохтара…
Ол эрээри мин онтон куттаммаппын,
Өлүүгэ, им балайга бэриммэппин,
Көмө көрдөстөҕүнэ,
Илиибин син биир
Утары уунуоҕум –
Миигин таҥнарбыкка,
Киэр хайыспыкка,
Кыраабыкка баҕарыам дьолу,
Кини ыксаабыт түгэнигэр өрүһүйэ сүүрүөм,
Сүрэҕим сылааһын көҥөммөккө бэрсиэм.
Аһыныам – дьүлэйдэри, тоҥ куттаахтары,
Алдьархай ааҥнаатаҕына ас таһаарааччылары,
Иэдээн иэнигийдэҕинэ сэтэрээччилэри,
Кыра эрдэҕинэ таптаппатах көйгө оҕолору,
Сааһыран да баран улааппатах дьону,
Кулут куттаахтары, кэдэрги майгылаахтары,
Сымыйа дуйдаах «көмүс» килиэккэҕэ
Баҕа өртүнэн олорооччулары…
Сирдээҕи олоҕум
Хойуут-хойут да буоллар бүтэр уһуктаныа,
Оччоҕо кутум-сүрүм куйаарга көҥүл көтүө.
Эргиллэн кэлиэм, баҕар,
Хаһан эмэ эмиэ
Үтүөнү үксэтэ, түстүү
Дьон-сэргэ туһугар
Сүрэҕим долгуйа,
Кэрэҕэ курдаттыы талаһа,
Сырдыгы кэрэхсии,
Тапталы, эрэли өрүүтүн уруйдуу!
Яна Байгожаева
Чолбон. – 2020. – № 2
Саха прозата ураты хайысхаланыытыгар, саҥа тиэмэнэн, жанрынан, уобараһынан байарыгар, суруйааччы тус куолаһа, позицията бигэргэнэригэр уһулуччу үтүөлээх киһинэн норуот суруйааччыта, уустук дьылҕалаах саха саарына Василий Семенович Яковлев–Далан буолар. Кини булгуруйбат санаата, далааһыннаах айар үлэтэ саха уус-уран литературатын ис хоһооно дириҥииригэр, суруйар киһи куолаһа дорҕоонноохтук иһиллэригэр, уопсастыба иннигэр тус оруола үрдүүрүгэр ураты суолталаммыта.
Маны тэҥэ кини суруйааччы быһыытынан биир үтүөтэ эрдэ сырдатыллыбатах тиэмэни – кыргыс үйэтин, номоххо киирбит Тыгын Дархан кэмин, уус-уран айымньы матырыйаалыгар киллэрбитэ, онон история жанра үөскүүрүгэр, сайдарыгар кыах биэрбитэ. Ол курдук, 1983 сыллаахха «Тулаайах оҕо», 1993 сыллаахха «Тыгын Дархан», 1994 сыллаахха «Дьылҕам миэнэ» романнар утуу-субуу ааҕааччы дьүүлүгэр тахсан, дьон-сэргэ сэҥээриитин ылбыттара, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр эркээйи буолбуттара, суол ыйдаҥардыбыттара, сахаҕа төрүт-уус, силис-мутук туһунан бүөмчү санаалары уһугуннарбыттара.
Далан кырдьык туһугар туруулаһар үйэлээх мөккүөрэ үгүс саха дьонун аймаабыт «Баһаарын дьыалатынан» эдэркээн сааһыгар балыырга түбэһэн хаайыыга барыаҕыттан саҕаламмыта. Василий Семенович төһө да олох уустугун көрүстэр, кырдьык суолун тутуһар сырдык соругу ыһыктыбатаҕыттан киһи сөҕөр. Ол идиэйэ кэлин кини учуутал буолан үгүс оҕо-ыччат махталын ылбытыгар, педагогика наукатын кандидата буолан учуонай истиэпэни көмүскээбитигэр уонна Далан диэн уһулуччулаах суруйааччы буола сириэдийэ үүнэн тахсыытыгар көстөр. Ол да иһин «Дьикти саас» (1978) сэһэнин геройа Кеша Попов доҕотторун кытта – Дьорҕоотоп туһунан кырдьык тахсарыгар кылааннаах санаалары илдьэ сылдьар үтүөкэннээх көлүөнэ оҕолоро. Саха литературата историялыы романынан байыытыгар туспа киэҥ хайысханы ыйбыт айымньылар – «Тулаайах оҕо» уонна «Тыгын Дархан» саха прозатыгар оччолорго бобуулаах Тыгын үйэтин туһунан таайтарыылаах кэм тумарыгын сэгэтэн, саха литературатын саҥалыы тыыннаабыттара, норуот өйө-санаата уһуктарыгар тирэх буолбуттара дьэҥкэ. Оттон бэчээккэ тахсаат да, оччотооҕу уопсастыбаҕа кырдьыгы уот харахха этэн соһуппут «Дьылҕам миэнэ» эссе-романа балыырдаах үйэҕэ олорбут, олох кыһарҕанын көрсүбүт, эрэйи-муҥу сүкпүт саха чулуу дьонун сырдык кэриэстэригэр анаммыт үрдүк суолталаах уус-уран мэҥэ өйдөбүнньүк буолар. Онон Далан курдук аарыма суруйааччы, култуура диэйэтэлин айар үлэтин сыаналааһыҥҥа, ырытыыга кырдьык концепт-өйдөбүлэ дириҥ суолталанар.
Тыгын Дархан уобараһын литератураҕа, тыйаатыр сыанатыгар сырдатыы уустук историялаах. Ол курдук Иван Гоголев-Кындыл «Туймаада сарсыардата» пьесатыгар аан бастаан Тыгын Дархан уобараһын, Лөгөй, Тыгын утарыта турсууларын конфликт быһыытынан көрдөрбүтэ. Бу пьеса идеология хааччаҕын көрсөн, хаста да көннөрүллэн, уларытыллан, суруйааччы айымньы уонча барыйаанын бэлэмнээбитин билэбит. Кындыл айымньыта цензура күөмчүлээһиниттэн маҥнайгы көрүҥүттэн таһыччы атын дьүһүннэммитин-бодоломмутун харааста бэлиэтиир эбит.
Билиҥҥи кэмҥэ «Дыгын Дархан» испэктээк саха тыйаатырын сыанатыгар туран, дьон сэҥээриитин ылбыта. 2020 cыллаахха Никита Аржаков «Тыгын Дархан» киинэтэ киэҥ экраҥҥа тахсан, аан дойду көрөөччүтүн болҕомтотун тардыбыта. «Тулаайах оҕо» туһунан матырыйаал Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын сыанатыгар көстөр «Хааннаах илкээни», Үҥкүү национальнай тыйаатырын толоруутугар «Ньырбакаан» пластикалыы испэктээктэргэ тирэх буолар. Соторутааҕыта «Тулаайах оҕо» саҥа испэктээк Саха тыйаатырын сыанатыгар турда.
Оттон 1983 cыллаахха Далан «Тулаайах оҕо» (роман бастакы аата «Бүтэй Бүлүү» диэн этэ) романыгар Тыгын үйэтэ аан бастакынан прозаҕа сырдатыллыбыта хорсун быһыы этэ. Бүтэй Бүлүүгэ олохтоох омуктар – туматтар, тоҥ биистэр, дьирикинэйдэр, чаабыгырдар, саамайдар, майааттар, сахалар уо.д.а. дьылҕаларын кыргыс үйэтин нөҥүө тыктаран көрдөрөр роман аан маҥнай утарсыыны көрсүбүт эбит. Ол саҕана, Тыгын аата да ааттаммат кэмигэр, айымньыны өйдөөбөтөхтөрүттэн ыксаан, нууччалыы подстрочнигын бэлэмнээн, тылбаастыы охсон, маҥнай киин сурунаалларга бэчээттэтэргэ күһэллибиттэр диэн ахталлар. Онуоха нуучча кириитиктэрэ бу айымньы уус-уран сыаннаһын туһунан хайҕал тыллары эппиттэрин кэннэ биирдэ эрэ манна биһиги дьоммут роман сөптөөхтүк сыаналаммытыгар итэҕэйбиттэр. Далан ити курдук оччолорго аата ахтыллара соччо табыгаһа суох Тыгын номох буолбут таайтарыылаах уобараһыгар, кини үйэтигэр улам чугаһаабыт эбит.
Кыргыс үйэтин туһунан иккис роман историк идэлээх суруйааччы элбэх этнография, фольклор, архыып матырыйаалларын ырыҥалаабыт, анаарбыт улахан айар үлэтин түмүгэр уонна уларыйыы быыһык кэмигэр түбэһиннэрэн «Тыгын Дархан» кинигэ буолан, 1993 сыллаахха бэчээттэнэн тахсар.
Тыгын Дархан – саха норуотун төрүттэниитин кэминээҕи Омоҕой, Эллэй уобарастарын тэҥэ ахтыллар норуот номоҕун сүрүн уобараһа. Маныаха архетип диэн өйдөбүлү бэлиэтээн ылар сөп. Архетип диэн аан дойду араас омугар итэҕэлиттэн, сааһыттан, олорор сириттэн-уотуттан тутулуга суох тэҥник ахтыллар үйэлээх, былыргы уобараһы ааттыыллар. Архетиптыҥы сюжеттар, уобарастар Тыгын туһунан норуот үһүйээнигэр эмиэ үгүстүк ыйдаҥаран көстөллөр.
Саха номоҕун дьоруойдара Омоҕой, Эллэй, Тыгын Дархан, Туоҕа Баатыр, Ньырбачаан аан дойду култууратыгар кэпсэнэр, сиһилэнэр дьоруойдарга уруулуу уобарас буолан, үйэлээх уобарастарга хабаатталлар. Холобура, аан дойду бүттүүнүн култууратыгар уһулуччу суолталаах былыргы грек мифтэрин уобараһын айанньыт геройу (герой пути) көрүөххэ. Геракл, Персей, Тесей, Прометей, Ясон уобарастара киһи олохтоммут бэрээдэги утары барыытын, тутулуга суох санаатын, сайдыытын, хааччаҕы төлө көтүүтүн бэлиэтииллэр. Кинилэр кэриэтэ Эллэй саха култууратыгар бэлиэ суолталаах култуура дьоруойа буолан, олохтоммут майгыны (Омоҕойу) утаран, саҥа эйгэни үөскэтэр. Эллэй кэнниттэн или-эйэни тэрийээччи Тыгын уобараһа эмиэ саха дьонугар айанньыт уобарас быһыытынан сыаналанар. Далан романын дьоруойдара Тыгын Дархан, Ньырбачаан, Туоҕа Баатыр, Даҕанча, Тыаһааны уо.д.а. айан идиэйэтин илдьэ сылдьар уһулуччулаах дьоруойдар буолаллар.
Роман үлүһүтүүлээх үгүс сюжеттан, элбэх персонаж тиһигиттэн турар. Суруйааччы кыргыс былдьаһыктаах кэмнэригэр сыһыаран киһи дьылҕатын, таптал, анал, олох-өлүү бары кыһалҕаларын (проблематикатын) сырдатар. Төрөппүт уонна оҕо, салайааччы уонна норуот, баай уонна дьадаҥы, тойон уонна кулут икки ардынааҕы сыһыан ииччэх-бааччах сюжеттыы хамсааһыныгар олоҕуран арыллан иһэр. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн ромаҥҥа Тыгын Дархан уобараһа суоһар (суостаах?) сэрииһит эрэ буолбакка, уһуну-киэҥи толкуйдуур аҕа баһылык, дьиэ кэргэн аҕата уонна норуот инникитин дириҥэтэн ырыҥалыыр Или (сомоҕолоһууну) тэрийээччи быһыытынан бары өттүттэн эҥкилэ суох киэҥ өрүттээхтик сиһилэнэр.
Тыгын Дархан номоххо хоһулларын курдук суостаах-суодаллаах киһи, хаҥаластар аҕа баһылыктара, норуотун инникитин толкуйдуур-анаарар дириҥ уобарас. Кини монументальнай баараҕай таһаатын (фигуратын) утары хас да персонаж турар – ол эйэ идиэйэтин туруулаһар Тыаһааны, Кэрэмэс, Майаҕатта уонна Ньырбачаан буолаллар.
Роман түгэх бөлүһүөктүү идиэйэтин арыйарга хорсун ийэ Ньырбачаан уобараһа ураты күүстээх. Кыргыс кэмин иэдээниттэн мүччү туттарбыт бу хорсун тулаайах кыыс Туймаада туонатыгар үктэнэн, киһи-хара буолар. Кэлин Мунньан Дархаҥҥа кэргэн бэриллэн, үс уол оҕону төрөтөр. Ньырбачаан айанын ааҕааччы «Тулаайах оҕо» романтан сирдэтэн билэр. Сэрии уонна эйэ үйэлээх мөккүөрэ Ньырбачаан уобараһынан арыллар буолан, сэриинэн, күүһүнэн даҕаны или-эйэни тэрийэри утарбат Тыгын Дархан уонна Ньырбачаан утарсыылара олус күүрүүлээх: «Тыгын бэйэтин уолун Кэрэмэһи кэбилээбитин дьиҥнээхтик истэн-билэн баран, Ньырбачааҥҥа аны оҕолорбун аһыныа-харыстыа диэн эрэл кыыма букатын хаалбатаҕа. Оҕолоро суох ийэ диэхтээн – оччоҕо бу күн сиригэр кини олорботоҕо көнө».
Ийэ барахсан кыргыс үйэтин суоһар тыыныгар утарсыыта, оҕолорун тыыннаах хаалларар, олох олорор мөккүөрэ кини дойдутугар Бүтэй Бүлүүгэ айаныгар көстөр. Тыаһааны удаҕан көрүүлэнэн кини суолун ыйдаҥардан биэрэр: «Ньырбачаан, хотуой, бу дойдуттан тэскилии тат! Мин кутум-сүрүм ымыыта эйигин бу дойдуга сирдээн аҕалбыта. Мин хомуһунум мантан Бүтэй Бүлүү түгэҕэр эмиэ сирдиэ! Онно тиийэн киһи-хара төрдө буолуоҥ! Кытаат, аҕам улуу дьаалы хараҕын уота Үс Үөстээх Улуу Эбэни уҥуордаан, субу тыргыллан кэллэ! Кини кэлиэн иннинэ дьалбарыйа оҕус!»
Маныаха Ньырбачаан сюжета миф дьоруойун сайдыытыгар майгылыыр схеманан арыллар. Тулаайах, соҕотох дьоруой олох үгүс моһолун туораан, күүһүрэн, төлөһүйэн, хатарыллыыны (инициацияны) ааһарын курдук, Ньырбачаан эмиэ Туймаада Эбэ хочотуттан дойдутугар кыайыылаах-хотуулаах төннөр: кини уолаттара Ырыа Быркынаа, Тойук Булгудах, Босхоҥ Бэлгэтии – үс Бүлүү улуустарын төрдүлэрэ-төбөлөрө буолан, үс саханы сириэдиппит дьон быһыытынан биллэллэр.
Тыгын улахан кыыһын Тыаһааны удаҕан уобараһа айымньыга эмиэ биир сүрүн ис хоһоонноох. Өскөтүн Ньырбачаан география эйгэтин баһылыыр, ыраах айан өксүөнүн тулуйбут персонаж буоллаҕына, Тыаһааны удаҕан ааспыт, билиҥҥи уонна кэлэр кэми ситимниир ураты айылҕалааҕын быһыытынан таһыма өссө үрдүк уонна бөлүһүөктүү хабааннаах. Маныаха кини аҕатын хааннаах сырыыларын утарар, эйэ идиэйэтин туругурдар уһулуччулаах уобарас буолан Тыгын Дархан сюжетын линиятын күүһүрдэр уонна аҕа – оҕо, сэрии – эйэ утарсыыларын, роман конфлигын ордук чопчулуур аналлаах.
Майаҕатта персонаһыгар тохтуохха. Майаҕатта Туймаада ыһыаҕар илии-атах оонньуутугар утарсааччыларын хотон, Тыгын мааны кыыһын Айталы Куону «сыһыыттан сылгылаан» илдьэ барбытынан роман саҕаланар. Бу персонажка эр киһи уһулуччулаах тас көрүҥэ, киһи этин-сиинин ойуулуур норуот уус-урана (эстетиката) көстөр. Манна даҕатан эттэххэ, саха фольклоругар киһи этин-сиинин көстүүтүгэр сүрүн суолта биэрэллэр, олоҥхо тиэкиһигэр сир-дойду, дьиэ-уот ойуулааһынын кэннэ бухатыыр тас көрүҥүн, быыппастар быччыҥын, дараҕар сарынын, биэкэйэр биилин, дьороҕор сототун ымпыктаан туран ойуулууллар. Чэгиэн эт-сиин хотугу сир уустук усулуобуйатыгар олорор сахаҕа киин өйдөбүллээҕин билэбит. Майаҕатта баараҕай көрүҥэ, бөдөҥө, күүһэ-уоҕа, быыппастар быччыҥа сөхтөрөр, дьулатар. Ол гынан баран кини Саха сирин бүттүүнүгэр кистэлэҥ күүстээҕинэн аатырар, суон сураҕырар эрээри, күүһүнэн өҥнүбэт, өттөйбөт, төттөрүтүн киэҥ-холку майгытынан биһирэтэр. Онон Майаҕатта уобараһыгар күүс-уох алдьатар, өлөрөр-өһөрөр өрүтэ буолбакка, айар-тутар, эйэлээх олоххо талаһыы сырдатыллар. Онон кини персонаһа, Кэрэмэһи, Тыаһааныны, Ньырбачааны кытта тэҥҥэ хааннаах кыргыһы утарар, эйэлээх ньир-бааччы олоҕу ордорор, эйэ идиэйэтин илдьэ сылдьар персонажтар кэккэлэригэр киирэр. Бу персонаж – саха айылҕаны кытта ыкса ситимин көрдөрөр хтоникалыы (былыргы) уобарас. Ол да иһин Майаҕаттаны ромаҥҥа буор балыксыт диэн быһаарыы, арааһа, буор саха диэн төрүт өйдөбүлгэ хабааттар буолуохтаах.
Далан, дириҥ билиилээх историк буолан, этнографияҕа, фольклорга сыһыаннаах үгүс матырыйаалы романын ис хоһоонугар сөп түбэһиннэрэн табыгастаахтык киллэрбитэ айымньы биир ситиһиитэ буолар (холобура, ыһыах, уруу сиэрэ-туома, Айыыһыты атаарыы, дьалыҥ ылыытын туома, Ынахсыт тардыытын туома, ойуун кыырыылара, о.д.а. олус сиһилии, ымпыктаан көстөллөр). Гавриил Ксенофонтов, Георгий Эргис, Иван Березкин суруйууларынан үйэтитиллэн хаалбыт схема-уобарастары өйү-санааны өрүкүтэр персонаж оҥорон, эттээн-сииннээн биэрбитэ олус кэрэхсэбиллээх. Маныаха уос номоҕо буолбут Тыгын уолун Кэрэмэһи кытта утарсыытын туһунан биллэр сюжеты болҕойуохха.
Тыгын уолун Кэрэмэс сырдык тыыныгар туруута олохтоммут бэрээдэги харыстыыр сыалтан оҥоһуллар суол курдук өйдөнөр. Үгүс мифкэ биллэр, тарҕаммыт бу матыып аҕа уолун өлөрүүтэ (мотив сыноубийства) Фрезер, Кемпбелл, Фрейд, Юнг чинчийиилэригэр ырытыллар, грек омук мифологиятыгар былааһын былдьатымаары оҕолорун сиир Хронос (Сатурн) уобараһыгар сыһыаннаан арыллар. Омук национальнай хартыынатыгар космос (бэрээдэк) уонна хаос (ыһыллыы) утарсыыта бу матыып нөҥүө сэһэргэнэр.
Кэрэмэс номоххо киирбит атын ааттара – Муос Уол эбэтэр Таас Уллуҥах. Бу персонаж сюжета эмиэ былыргы мифкэ бэркэ биллэр Ахиллес историятыгар атылыы. Ол курдук, грек омук номоҕуттан ийэтэ оҕотун уллуҥаҕыттан тутан туран, Стикс өрүс уутугар уган ылбытын түмүгэр батыйаҕа, үҥүүгэ бэриммэт кытаанах, муос курдук эттэммит Ахиллес саамай уйан сирэ уллуҥаҕа (тилэҕэ) буолбутун билэбит. Тыгын уола Таас Уллуҥах бэрт үтүө ыччат, өйүнэн-санаатынан аҕатыттан таһыччы турарын, уонна биир дьикти уратыта диэн кини этэ-сиинэ муос курдук кытаанах эбитин номохтор сэһэргииллэр. Бу матыып Далан романыгар бэрт табыгастаахтык айымньы идиэйэтигэр сыһыары тутуллар – Ньырбачаан уонна Кэрэмэс тапталларын линиятын сайыннарар, Тыаһааны сюжетын дириҥэтэр ис хоһоонноох.
Миф матыыптарын туһунан таарыччы эттэххэ, кэргэни күрэтии матыыба ромаҥҥа эмиэ улахан суолталаах уонна дьоруой уһулуччулаах төрөөһүнүн, ураты дьылҕатын бэлиэтиир. Мунньан Дархан кэргэнин тоҥус хоһууна дьиэтиттэн уоран илдьэ барбытын, онтон дьахтар хат сылдьарын билэн баран аара суолга хаалларбытын билэбит. Эккирэтэн тиийбит Мунньан Дархан оһоҕостоох ойоҕун (ол оҕо күн сирин көрөн Тыгын Дархан буолуохтаах) аара суолга аарыма мас анныттан булан аҕалар. Бу монголларга Чингисхан кэргэнэ Бөртөнү, хат дьахтары, өстөөхтөрүттэн булан аҕаларын кытта ханыылыы матыып буолар. Аан дойдуга уһулуччулаах уобарастар кэккэлэригэр биир ханыылыы матыып, сюжет көстөрө олус кэрэхсэбиллээх уонна умсугутуулаах. Роман тиэкиһигэр бу үйэлээх сюжеттар субу көстөн кэлэр тыыннаах хартыына буолан ойууланаллара, ааптар соругунан туспа матыыпка, сорукка киирэн ситэрсэн-хоторсон биэрэллэрэ, дьүһүн кубулуйаллара, биллэн турар, суруйааччы улахан маастарыстыбатын бэлиэтэ буолар.
Романнар уус-уран эйгэлэрин (уус-уран хронотобу) ойуулааһыҥҥа Далан киэҥ далааһыннаахтык, анаарыылаахтык үлэлээбитэ, айбыта-туппута сэрэйиллэр. Үөлээннээхтэрэ, суруйааччылар ахталларынан кини романы суруйар кэмигэр остуолугар сир-дойду хаартатын тутан олорон суруйар-бичийэр эбит. Ол да иһин киһи киэҥ ыыра, уустук айана кини өйүн-санаатын, сырдык ыратын им бэлиэтэ (символа) буолан бөлөһүөктүү суолтаҕа хабаатталлар.
Ромаҥҥа уус-уран эйгэ ураты хартыынатын болҕойуохха. Үөрэхтээхтэр киһи аан дойдуну, тулалыыр көстүүнү икки утары өрүт (оппозиция) тиһигин нөҥүө сыаналыыр дииллэр. Холобура: уҥа – хаҥас; үөһэ – аллара; бүтэй – аһаҕас; ыраах – чугас; халлаан – сир, о.д.а. утары турар кэккэ тиһигэ Далан романнарыгар бэлиэ өйдөбүллэнэр.
«Тулаайах оҕо» ромаҥҥа Бүтэй Бүлүү бастаан ыраах периферия (кытыы сир) суолталаах уонна хараҥа, түҥкэтэх, хаос эйгэтин курдук ойууланар, бэйэ-бэйэлэрин кытта кыргыһар биис уустар дьылҕаларын көрдөрөргө уус-уран урсун (фон) буолар. Кыргыс үйэтин сокуоннарынан олорор, куруук тэскилиир, куотар, тыын былдьаһар мөккүөргэ сылдьар биис уустар айаннарын суола эмиэ булкуурдаах, ииччэх-бааччах буоллаҕа.
Бүтэй Бүлүүгэ Улуу Туймаада аһаҕас, сырдык, сааһыламмыт эйгэтэ утары турар уонна киин (центр) суолталаах. Маныаха сыһыаннаан Или тэрийэр сырдык сыаллаах Тыгын уобараһа аҕатын Мунньан Дархан кэнниттэн түмээччи, мунньааччы, или-эйэни олохтооччу, быһыытынан сырдатыллар. Оттон «Тыгын Дархан» роман бүтүүтүгэр уу нуурал эйгэ уларыйан, Бүтэй Бүлүү Туймаада эбэҕэ утары суолталанан хаалар – Ньырбачааҥҥа уонна кини үс уолугар аны быыһаныыны булар, бүтэй, харысхаллаах сир өйдөбүллэнэ түһэр.
Далан ойуулуур саха эйгэтин уһулуччу хартыынатыгар Өлүөнэ өрүс киин миэстэни ылар. Саха сирин хабыллар хаба ортотунан устар Өлүөнэ Эбэ чэрчи, ии, кыраныысса суолталанан, бэйэ киэнэ (свой) уонна туора (чужой) үйэлээх мөккүөрүн, Илин уонна Арҕаа ыксаласпат утарсыытын бэлиэтиир. Ол да курдук норуот номоҕор Тыгын Дархан уонна Лөгөй Тойон (тэҥ харизмалаах икки чулуу уобарас) ити утарсыыны бэлиэтиир буолан, уҥа уонна хаҥас, анараа эҥэр уонна бэтэрээ эҥэр, олох уонна өлүү, эргэ уонна саҥа хаһан да намыраабат мөккүөрүн көрдөрөллөр.
Этэн аһарбыппыт курдук, ромаҥҥа айан идиэйэтэ киэҥник туттуллара омоон ыллык, тибилгэн суол, харалҕан аартык уобарастарыгар арыллар. Саха култууратыгар айан өйдөбүлэ икки хайысхалааҕын өйдүөххэ. Бастатан туран, айан суола икки сытыары география эйгэтин холбуур, ситимниир. Ол курдук «Тулаайах оҕо» ромаҥҥа хас биирдии персонаж бэйэтэ талбыт суоллаах. Кырачаан Ньырбачааны Бүтэй Бүлүүттэн Туймаада хочотугар аҕалбыт улуу айан суола – өрүс – быыһаныы суолун курдук көстөр. Роман атын дьоруойа Туоҕа Баатыр эмиэ үрүҥ тыынын өллөйдөнөөрү, быыһанаары Бүлүүгэ сирдиир айан аартыгын – олох суолун тутар. Оттон бу персонажтарга утары хайысхалаах айаны туппут Даҕанча хааннаах илкээни (кровавая метка) ыйыытын батыһан, өс-хаан ситиһээри иэстэбил, өлүү суолун талар.
Иккис хайысха – халлааҥҥа тардыһар туруору (вертикальнай) айан. «Тыгын Дархан» роман саҕаланыытыгар Туймаада баһылыга Мунньан Дархан өбүгэлэрин дойдутугар аттаныыта көстөр. Кини Тоҕой Тумул үрдүгэр турбут араҥаһа эмиэ туруору хайысханы, халлааҥҥа, Ытык Үтүгэҥҥэ талаһар айан суолун көрдөрөр: «Былыыр-былыр Саха Урааҥхайдар бу дойдуну булалларыгар түспүт, олохсуйбут Тоҕой Тумулларыгар өбүгэлэрин уҥуохтарын таһыгар улахан киһи уунан тиийбэт гына аҕыс атахтаах араҥас охсубуттара». Бакамда оҕонньору («Тулаайах оҕо» роман) сиэнэ Даҕанча өбүгэлэрэ туматтар булгуруйбат үгэстэрин тутуһан, өлөрөн баран уматан кэбиһэр. Халлааҥҥа харбаспыт буруону кытта Бакамда өбүгэлэрин дойдутугар айанныыр: «Тууспан кутаа тииттэр чыпчаалларыгар диэри харбаспыта, бэрт сотору Бакамдаттан, кини араҥаһыттан туох да хаалбакка, өрүкүйэр буруо буолан үөһэ көппүтэ, өбүгэлэрин дойдутугар барбыта».
Тыаһааны удаҕан Чочур Мыраан үрдүттэн турбутунан дьабыныгар көтүүтэ эмиэ туруору хайысхалаах айан биир көстүүтэ буолар: «Мин манна аны тардыллыбаппын – ханнык даҕаны хара мэҥ сыстыбатах, тахсан эрэр күн күлүмүн, киирэн эрэр күн килбиэнин курдук ыраас-килбиэн сардаҥалаах саҥа кирбиигэ – сырдык ыраас Дьабыммар көтөбүн».
Айан уус-уран уобарас быһыытынан киһи сайдыытын, сюжет хамсааһынын, конфликт күүһүрүүтүн хааччыйар. Айан – куотуу, быыһаныы, иэстэһии, эккирэтии, өлүү сюжетыгар быһаарар оруоллаах, киһи төлкөтүн, үрдүк аналын (миссия) бэлиэтэ буолан Ньырбачаан, ону тэҥэ роман сүрүн дьоруойдарын Тыгын Дархан, Даҕанча, Өрөгөчөй, Тыаһааны, Туоҕа Баатыр уо.д.а. уобарастарын арыйарга көмөлөһөр. «Кини осхордоох-оҥкуллаах Орто Аан Ийэ дойдуну уһаты-туора сыыйбахтыа турдаҕа, киэҥ сирдэри тилэҕинэн тэнитиэ, айдам аартыктары атаҕынан аймыа буоллаҕа» – диэн киһи аналын туһунан ааптар анаарар.
Айан символа (туос тыы, ахсым ат) сырыы суолун тутуспут дохсун санаалаах персонажтар статустарын бигэргэтэр: «Саха урааҥхайдар төгүрүк туйахтаах кыылларын мииннэхтэринэ туох да тулуспат хоһууттарыгар кубулуйаллара».
Саҥа сирдэри баһылааһын ромаҥҥа эйгэни кэҥэтиини таһынан киһи өйө-санаата, тулуура, кыаҕа сайдарыгар төрүөт буолар ис хоһоонноох. Бүлүүгэ көспүт Туоҕа Баатырга саҥа сир саҥа кыаҕы арыйар: «Кимтэн да тутулуга суох, бэйэ баһын билинэр, миэнэ диир сирдээҕэ-уоттааҕа олус да үчүгэй»; «Олохсуйбут, эккиттэн-хааҥҥыттан быстан түспүт сир диэн итинник күндү буоллаҕа. Бу дойдуну хаһан мин ити курдук таптыамый?».Улуу Или тэрийэр Тыгын Дархаҥҥа саҥа сир эмиэ киһи кыаҕа туругуруутун мэктиэлиир: «Оччоҕо саха тыллаах тарҕанан олорор аҕаларын-ийэлэрин уустарын түөрт уон түөрт түллэр түбэлэрин икки ардыгар сибилигин бу кинилэр курдук уонунан сэптээх-сэбиргэллээх боотур дьон харабыллаах эрэ сылдьар оҥойо оспут ыллыктар оннуларыгар харалҕан айан суоллара – айдам аартыктар арыллыахтара этэ, ким даҕаны куттаммакка, тардыммакка, улуу уустар икки ардыларыгар тиэстиэ этэ».
Дьоруой өлүүтэ матыып быһыытынан айымньыга эмиэ туспа оруоллаах – үйэлэргэ норуот өйүгэр-санаатыгар хаалан хаалыы эбэтэр симэлийии (умнуллуу) роман биир сүрүн проблематиката. Холобура, сорох кириитиктэр «Тулаайах оҕо» ромаҥҥа Даҕанча сюжетын линията кэлин сүтэн хаалар, бу роман табыллыбатах өрүтэ диэн сыаналыыллар. Тумат омук бэрэстэбиитэлэ Даҕанча аҕатын өлөрбүт өстөөхтөрүттэн иэстэһэр санаалаах сонор, өс-саас, кыргыс суолугар турунар. Үгүс ахсааннаах тумат омук туман буолан симэлийиитинэн холобурдаан, суруйааччы сэрии, өлөрсүү суолун талбыт омук эстэр суолга үктэнэр диэн идиэйэни этэр. Онон төттөрүтүн ааптар тумат уола Даҕанча суола туман буолан сүтэн, симэлийэн хааларынан омук эстиитин саамай сөпкө уобарастаан көрдөрбүт дии саныыбын.
Тыгын Дархан норуотун туһугар бэйэтин толук уурбут (мифическая смерть) сюжеттара Дьокуускай куорат остуруок буолан олохтонуутун кытта ситимнэнэн эмиэ ахтыллаллар. Бу эргэ үйэни саҥа үйэ солбуйуутун, атын култуура эпохатын биир эпоха сабырыйыытын көрдөрөр мифическай өлүү холобура буолар.
Норуот дьылҕатын туһунан ырыҥалыыр, төрөөбүт тыл, култуура инникитин тымтыктанан көрөр, омук өйүн-санаатын туругурдар кэскиллээх санаалар үөскүүллэригэр суруйааччы айымньылара, кини личноһа дириҥ суолталаахтар. Тыгын Дархан уһулуччулаах кэмэ, история кэрэ номоҕо, кэрэхсэбиллээх дьоруойдар өссө да үгүс сырдык санаалаах, ыраас идиэйэлээх ыччат дьон өйүн өрүкүтүө турдаҕа. Василий Семенович Яковлев-Далан айар үлэтэ, кини хаалларбыт баай нэһилиэстибэтэ үгүс ааҕааччыны долгутар, кэлэр көлүөнэ ырытааччыны үлүһүтэр, омугун туһугар сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар ыччат сахаҕа холобур буолар үрдүк аналлаах. Чулуу дьон уобараһа үрдүккэ, сырдыкка сирдиир, түмэр күүстээх – саха омук дьылҕатын туһугар олоҕун анаабыт, уран тыл уус-уран маастарын, дириҥ бөлүһүөк-суруйааччы Далан баараҕай аата-суола дьон өйүгэр-санаатыгар кини айбыт-туппут Тыгын Дарханын сүдү мөссүөнүн кытта тэҥҥэ ахтылла туруоҕа.
Саргылана Ноева,
филология наукатын кандидата
Чолбон. – 2023. – 7
Оҕолоор, эһиги, баҕар, ньиэмэс суруйааччыта Рудольф Эрих Распе барон Мюнхгаузен туһунан кинигэтин ааҕан баран, бу суон сураҕырбыт айанньыт сөҕүмэр сырыытын барытын биллибит дии санаабыккыт буолуо. Соторутааҥҥа диэри мин да инньэ дии саныырым. Ол эрээри аҕыйах сыллааҕыта Германияҕа сылдьыахпыттан ыла ол көрүүм уларыйда. Мин, Мюнхгаузен туһунан элбэҕи билиэх-көрүөх баҕам батарымына, икки үйэ анараа өттүгэр аатырбыт барон үйэтин моҥообут Везер өрүс кытылыгар турар Боденвердер куоратыгар таарыйбытым.
Манна даҕатан санатыахпын баҕарабын – ол туһунан бэрт аҕыйах киһи билэр эбээт – улуукан сэрииһит уонна айанньыт барон саллааттыы сулууспатын Россияҕа саҕалаабыта уонна кэлин историяҕа Улуу Кэтириинэ сарыысса диэн аатынан биллибит эдэркээн принцессаны бочуоттаах харабыл кэккэтигэр туран кыраныыссаҕа көрсүбүтэ.
Дьэ, Боденвердергэ тиийээт, кыра болуоссакка барон былыргы дьиэтин буолбутум. Аттынааҕы күөх хонууга миигин Мюнхгаузен өйдөбүнньүгэ үөрэ-көтө көрсүбүтэ – кини мииммит ис быһаҕас атыттан уу тохтон чырылыыра. Били, кыргыһыы кэмигэр иһэ ортотунан быһа охсуллубут буолан, төһө да ууну истэр, испит уута тута тохтон хааларыттан кыайан утаҕын хамматах ат барахсан турара!
Мюнхгаузеннар олорбут дьиэлэрэ аныгы үйэҕэ куорат мэриятын дьиэтигэр кубулуйбут. Ол эрээри Боденвердер дьаһалтатыгар ончу наадыйбатаҕым, миигин барон Мюнхгаузен дьылҕата умсугутара. Ол иһин оргууй хас да үйэ анараа өттүгэр тутуллубут дьиэ чардаагар ыттыбытым. Чардаак иһэ хабыс-хараҥа, быыллаах уонна кутталлаах соҕус этэ: үрдүбүнэн чыбыгырыы-чыбыгырыы сарыы кынаттар көтөллөрө, муннукка туох эрэ хачыгырыыр тыас баара. Мин, ол да буоллар, чардаагы чинчийбитим – санаабар, баҕар, Мюнхгаузен малларыттан тугу эмэ булуом дуу диэммин.
Хорсун быһыым таах хаалбатаҕа – саамай түгэх муннуктан ооҕуй ситиминэн бүрүллүбүт, саһарбыт илиистэрдээх биир эргэ халыҥ тэтэрээти булан ылбытым. Таһыгар кубарыйан көстөр-көстүбэт буолбут суруктааҕа: «Саха сиригэр көрсүбүт мүччүргэннээх түбэлтэлэрим туһунан сиһилии кэпсээн», – диэн. Уонна ол анныгар «Күннүкпүн бастакы булбут киһиэхэ бэлэхтиибин» диэн кыһыл чэрэниилэнэн бэлиэтээбит уонна «Мюнхгаузен, барон» диэн илии баттаабыт этэ.
Ол дьиктилээх тэтэрээти мин сонно чардаакка олорон сиэппэр илдьэ сылдьар банаарбынан тыктаран аахпытым уонна хайаатар да ис хоһоонун эһиэхэ тиэрдэргэ быһаарыммытым.
Маҥнайгы кэпсээн
Саха сиригэр хайдах тиийбиппиний?
Саха сиригэр адьаһын алҕас түбэспитим. Киһи барыта мин ыйга иккитэ тахса сылдьыбыппын билэр. Бастакы сырыыга ыйга сүрдээх уһун горуох умнаһынан өрө ыттыбытым, оттон иккис сырыыга муоранан устан испит баарыстаах хараабылбын буурҕа ытыйан таһааран ыйга бырахпыта. Ол эрээри билиниэхпин баҕарабын: мин ыйга уопсайа үстэ бара сылдьыбытым уонна ол үһүс түбэлтэм, дьиҥэр бастакы, ити санаппыт икки айаным иннинэ этэ.
Дьэ ол сырыыны мин уруккуттан туһанар ньымабынан олоххо киллэрбитим, кэлин ону атын да дьон элбэхтик туһаммыттара – табаарыстарбын көрдөһөммүн бэйэбин улахан тэргэнинэн ыттарбытым. Ол туһунан эһиги да истибиккит буолуо. Арай ыйтан хайдах төттөрү кэлбитим буолуой? Билбэккиэт? Ээ, ама ону билиэххит дуо!
Ол кистэлэҥин мин субу күннүкпэр эрэ итэҕэйдим. Тоҕотун эһиги сэһэн түмүгэр ааҕыаххыт.
Арба, этиэхпин баҕарабын, маҥнайгы уонна тиһэх айаннарбар миигин түбэһэ көрсүбүт ый олохтоохторо олох маарыннаспаттар этэ. Бука, ыйга мин тус туһунан дойдуларга сырыттаҕым буолуо…
Дьэ онон миигин ыйга наһаа үөрэ-көтө тоһуйбуттара. Көтөн иһэн салгыҥҥа оҕустаран итийбит уонна икки сиринэн метеориттарга дьөлө сиэтиллибит хомуһуолум, үс муннуктаах сэлээппэм сойо иликтэринэ, кыта-кыйма курдук үгүс ый олохтоохторо – от күөҕэ өҥнөөх бээгэйдэр саба сырсан кэлбиттэрэ. Айхаллыы-айхаллыы миигин салгыҥҥа өрүтэ быраҕаттаабыттара, онтон хоруол олорор дыбарыаһыгар көтөҕөн илпиттэрэ. Мин хорсун быһыыбын биһирээбит Үрдүкү Баһылык сонно миэхэ онус истиэпэннээх уон биир сарадахтаах Ый Дьоруойун Сулуһун туттарбыта уонна сарсын миигин оннооҕор үрдүк наҕараадалар күүтэллэрин эппитэ. Бүтүн ый үрдүнэн хас да хонуктаах өрөгөйдөөх бырааһынньык саҕаламмыта. Дэҥҥэ көстөр сэмэй киһи буоламмын, ол хайҕалы нэһииччэ тулуйбутум. Биир нэдиэлэнэн хомуһуолум иннэ-кэннэ быыһа-арда суох гына уордьанынан уонна мэтээлинэн туолбута. Онон мин дьиэлииргэ соруммутум. Ый дьоно-сэргэтэ, ордук кэрэ аҥаардара, ыытымаарылар араастаан ааттаспыттара. Ол эрээри мин бэриммэтэҕим. Хомойоннор барахсаттар икки нэдиэлэлээх кутурҕаны биллэрбиттэрэ. Күлэр, муусуканы тыаһатар бобуллубута, сибэкки лааппыларыгар аҥаардастыы хара оруоса сибэккилэри атыылыыр буолбуттара.
Мин ый кытыытыгар кэлэммин адаар тааска ыттыбытым. Ханна эрэ ыраах аллараа Сир оргууй эргийэн долгуйара, континеннар уонна эҥин дойдулар устан ааһаллара. Соругум судургута суоҕа: кыҥаан-кыҥаан баран ыстаммытым кэннэ Сиргэ чугаһыыр сахпар анныбар төрөөбүт түөлбэм көстөн кэлиэхтээҕэ, оттон бэйэм эрдэттэн тиэргэммэр бэлэмнээбит кэбиһиилээх соломобор оройбунан түһүөхтээх этим.
Ааҕан-суоттаан баран, мин хабыс-хараҥа далайга ыстанан кэбиспитим. Сулустар уоттарын сыдьаайыттан килэччи кэппит уордьаннарым чаҕылыйа оонньууллара, бука, Сиртэн көрбүт дьоҥҥо мин сурулуу көтөр бөдөҥ метеориты санаттаҕым буолуо. Сүргэм олус көтөҕүллүбүт этэ, ол эрээри Сиргэ чугаһыырым саҕана күүтүллүбэтэх мэһэйи көрсүбүтүм. Мин үлүгэрдээх халыҥ хаардаах былыкка батары түспүтүм. Ол былыт хойуу уонна тымныы тумана аллараа көтүүбүн лаппа бытаардыбыта, онно батыллан тохтуохпун, ыйга тиксибит наҕараадаларым, салгыҥҥа аалыллан кытарыахтарыгар диэри итийэннэр, былыты дьөлө сиэннэр холлороон таһаарбыттара, мин ол холлороонунан сыыллан испитим.
Кэмниэ кэнэҕэс тоҥ былыттан дьөлө көппүтүм, ол эрээри – дьэ кыһалҕа! – мин төрөөбүт Германиям хайыы-үйэ ыраатан хаалбыт этэ, анныбар биллибэт дойдум хаардаах хайалара адаарыһан сыталлара. Хомуһуолум эҥэрдэрин тиирэ тардаммын, хайа кыалларынан сиргэ сааллар түгэммин сымнаппытым, ол эрээри син биир атахпынан олус күүскэ саайылламмын, хобулукпуттан кыым бөҕөтө саҕыллан, хас да хаппыт абырҕал умайан тахсыбыта. Мин, өй хаата киһи, тута кутаа уот оттуна охсубутум, тоҕо диэтэххэ маннык тымныы дойдуга тоҥон өлүөхпүн сөбө.
Уокка хас да сыгынаҕы симэн бараммын, аттыгар утуйан хаалбытым. Оо, ирбэт тоҥ араҥа үрдүгэр кутааламмыппын билбитим буоллар даа! Сарсыарда уһуктубутум, дириҥ баҕайы муус шахта түгэҕэр сытарым. Кутаа уотум түүн устата ирбэт тоҥ мууһун уулларан, миигин илдьэ аллараа түспүт этэ. Мин саҥа кыһалҕаҕа түбэспитим: муус килиэ эркиннэринэн хайдах да хатаастан тахсар кыах суох этэ. Төһө да мин буолбутум иннигэр тоҥоммун титирээбитим, ол иһин кутаабар саҥа уккунньахтары укпутум, онуоха атаҕым анныгар туох эрэ хамсаан сүгүллэҥнээбитэ, онтон сүрдээх модьу кутурук миигин охсон саайаатын, мин эһиллэн хаалбытым. Шахтаттан өрө кыырайан иһэммин мууска бохсуллан утуйа сыппыт сүүнэ улахан динозавры уотум суоһунан уһугуннарбыппын өйдөөбүтүм. Үөһэ тахсаат, били шахтаны түргэн үлүгэрдик көһөҥө таастарынан бүөлээбитим уонна биир тааска сурук суруйбутум: «Сэрэниҥ, манна адьырҕа моҕой кыыл баар!»
Саха сиригэр, Тымныы Полюһун аттыгар, мин быһылааннаах сырыыларым сити курдук саҕаламмыттара.
Иккис кэпсээн
Лабыҥкыр адьарай кыыла
Олус дьиибэтик билиэҥҥэ түбэспит муус куйаарбыттан мүччүрүйэрбэр биир эрэ суол баара – харса суох инним диэки баран иһиэхтээҕим. Ол иһин тус арҕааны тутуһан инним диэки диэки түһүммүтүм. Онно, кый ыраахха, мин тапталлаах герцогствам баара.
Кыратык дьүккүйэн биэрээт, хас даҕаны үрдүк уонна туруору аартыгы уҥуордааммын киэҥ нэлэмэн күөлгэ кэлбитим. Бастакы дьыбар тоҥорон, кини ньуура чап-чараас, дьэп-дьэҥкир мууһунан бүрүллэ охсубут этэ. Үктэнэрбин кытта ол муус хотойон тыһыгыраан киирэн барбыта. Миигиттэн атын киһи, саллан, күөлү эргийэ хаамыа эбитэ буолуо. Оттон мин оннооҕор буолуох кутталлаах түгэннэри этэҥҥэ туораабыт барон Мюнхгаузен буоллаҕым дии, ама, кэннибинэн чинэрийиэм дуо. Хаҥас илиибинэн баттахпын харбанаат, өрө тардынан ыйааһыммын лаппа чэпчэппитим уонна инним диэки дьулуруйбутум.
Аҕыйах мүнүүтэнэн мууһурбут күөлү туоруур – наһаа астык дьарык буоларын өйдөөбүтүм. Мин өстүөкүлэтиҥи дьэҥкир муус устун хатыыскалыыбын, оттон атаҕым анныгар от күөх уонна кытархай уу чалахайдара долгулдьуйа хамсыыллар, үрүҥ көмүс хатырыктаах улахан уонна бытархай балыктар устаҥныыллар, арыт эбирдээх тириилээх сүүнэ улахан сордоҥнор элээрэн ааһаллар – барыта сонун, дьикти. Уу аннынааҕы эйгэ хартыынатыгар умсугуйаммын, күөл ортотугар тиийбиппин билбэккэ хаалбытым.
Дьэ ол иһэн эмискэ көрбүтүм, кэннибиттэн, арыый уҥа өттүбүттэн, муус аннынан араҕас уоттаах банаар тыган иһэр эбит. Уу иһигэр банаары көрбүккүт?! Оннугу мин хаһан да харахтаабатаҕым! Толкуйга ылларан, антах хайыспыппар, доҕоор, хаҥас өттүбэр эмиэ соннук банаар чаҕылыччы тыган иһэрэ. Төһө да булугас өйдөөх буолларбын, ол банаардар миигин эккирэтэн иһэр аарыма адьырҕа кыыл харахтарын уота буолалларын тута өйдөөбөтөҕүм. Соһуйбуппун биллэрбэккэбин сыныйан көрбүтүм, ол кыыл сүҥкэн улахан бастаах, боллоруттаҕас көҕүстээх уонна сарбайбыт уһуктаах тыҥырахтардаах лапчааннардаах эбит. «Долгуйума, барон, – диэн бэйэбэр сипсийэн эппитим, – хайа да түгэҥҥэ, күүскэ хамсанымыах тустааххын». Соччо аахайбаттык туттан, таптыыр ырыам матыыбын иһиирэ-иһиирэ, кытыл диэки тэбиммитим.
Ол эрээри мин ханна ыраатыамый: эмискэ иннибэр уонна кэннибэр баараҕай тиистэр мууһу тыастаахтык тоҕо солооннор субу күөрэйэн таҕыстылар. Мин туох баар күүспүн түмэн баттахпыттан өрө тардынным да, хойутаабыт этим! Амырыын тиистэр лаһыгырыы ыпсыстылар, мин ньалҕаархай холлоҕос устун аллараа көтө турдум. Туох эрэ кытаанахха хаста да охсуллаат, хайа хаспаҕын саҕа куртах иһигэр биирдэ баар буоллум.
Харахтарым хараҥаҕа үөрэммиттэригэр хаайыыбын чинчийдим. Утары эркиҥҥэ ким эрэ аймаммыт тылларын уһуктааҕынан хайыта тардан суруйбут этэ: «Быраһаай, күн сирэ! Абааһы адьарайа кыраннын!».
Куртах түгэҕэр араас кыыллар уҥуохтара күөрэ-лаҥкы түһэ сыталлара, олор ортолоругар сүүрбэччэ киһи баһын уҥуоҕа туртайара. Ол эрээри ынырык кырамталар быыстарыгар миэхэ туһалаах маллары – хас да кылыһы уонна тостубут үҥүүнү булан үөрдүм аҕай. Сонно тута ол кылыстартан биирин хаба тардан ылан сүдү адьырҕа иһин-үөһүн үлтү кырбастыах санаа киирдэ, ол эрээри туттуннум. Оннук гыннахпына бэйэм бэйэбин суорума суоллуохпун сөп эбит: дьөлөҕөстөрүнэн уу киирэн, мин чачайан өлүүһүбүн. Тоҕо диэтэххэ адьырҕа билигин ханна эрэ күөл түгэҕэр утуйа сыттаҕа эбээт. Суох, атыннык дьаһаннахха табыллар…
Арай көрбүтүм, аттыбар хойуу лабархайдаах харыйа лабаата сытар. Мин сонно хайдах быыһанарбын биллим! Куртах иһигэр ол бу дүлүҥ, сыгынах, хардаҕас, мутук элбэх. Олору чөмөхтөөн, хатаппыттан кыым саҕан уот отуннум. Кутаам умайан күлүбүрээтэ, хойуу буруо аарыма кыыл куолайын диэки субулунна. Сотору куртах иһигэр уот сыралҕана сүрдэннэ, мин саамай түгэх муннукка симилинним. Абытайдаах ыарыыны тулуйбакка адьырҕа моҕой өрө мөхсөн, кутуругунан уонна моойунан ууну лаһыйда, лапчаанынан иһин тарбыы-тарбыы өрүтэ ыстанна. Мин кини куртаҕын эркинигэр икки кылыһы батары саайан, олортон тутуһа сылдьан тулабар туора-маары көтөр уҥуохтартан уонна мастартан аһаран биэрэбин. Уотунан салыыр алдьархайдаах ыарыыны тулуйбакка, сүүнэ кыыл ууттан төлө көтөн тахсан кытылга сууллан күр гынна уонна өлөр мөхсүүтүн мөҕүһүннэ. Мин ону эрэ күүппүт буоламмын, кылыспынан кыыл иһин хайа анньаат, көҥүлгэ таҕыстым.
Сити курдук мин Лабыҥкыр күөл абааһытынан аатырбыт амырыын адьарайын идэмэрдээх тыынын быспытым. Ол эрээри хорсун-хоодуот быһыыбын билбэт олохтоох дьон сол аарыма кыылы күн бүгүҥҥэ диэри тыыннаах дии саныыллар, сорохтор, бэл, илэ харахтарынан көрбүт аатыраллар. Ким билиэ баарай, баҕар күөлгэ хас даҕаны сүҥкэн адьырҕа олорбута буолуо…
Үһүс кэпсээн
Түүлээх сулуоннар
Лабыҥкыр сиэмэх кыылыттан этэҥҥэ быыһанаат, кыратык сынньанан олоро түспүтүм уонна олус аччыктаабыппын билбитим. Буолумуна даҕаны, тиһэҕин ыйга үссэммитим, итиэннэ онно олорор от күөх бээгэйчээннэр ама мин курдук бөдөҥ-садаҥ эр киһини өллүүр тотоойу астаах буолуохтара дуо?!.. Оттон маннааҕы муус кыйаарга буспут аһылыгы булар күчүмэҕэйин, аһыырбын бултаан эрэ булунар кыахтаахпын өйдөөтүм. Атын киһи онтон санаарҕыа этэ, оттон миигинньик бэргэн ытааччы, соргулаах булчут, эбиитин туйгун сэрииһит уһуннук өйүн сынньыбат: түргэн үлүгэрдик чугастааҕы хайаҕа ыттан тахсаат, уҥа таныыбынан салгыны сытырҕаатым. Арай төрөөбүт Германиям хайысхатынан – арҕааҥҥы сис хайалар уҥуордарыгар үһүс дабаан тэллэҕэр сытар хочоттон сытыы баҕайы кыыл сыта аҥылыйан кэлэн муннубун кычыгылатта.
Чэпчэкитик хардыылаан икки бастакы аартыгы уҥуордаан үһүс сис хайа дабаанынан сүүрэн тахсаат, сэрэнэн-сэрэнэн аллараа сытар хочону өҥөйөн көрдүм. Мин диэтэх кыраҕы харахтаах киһи булт чулуутун таба тайаммыт этим! Ол булду ким баҕарар бэлиэтии көрүөхтээҕэ: хочо хабайар хаба ортотугар биэс уонтан итэҕэһэ суох ахсааннаах баараҕай сулуоннар мэччийэ сылдьаллара! Африкаҕа уонна Индияҕа булка хастыы да сүүс сулуону сууһарбыттааҕым, дэлэҕэ олохтоох булчуттар миигин «Улахан Кулгаахтаах Кыылларга кыр өстөөх Мюнх» диэн хос ааты иҥэриэхтэрэ дуо… Ол эрээри бэтэрээҥҥи сулуоннар урут көрбүт сулуоннарбыттан алта төгүл улахан уонна оройдоруттан тилэхтэригэр диэри хойуу түү саба үүммүт, түүлэрин быыһыттан килэҥниир уһуктаах сүүнэ аһыылаах, уоттаах харахтаах харамайдар этилэр.
Эһиги саарбаҕалаамаҥ: мин куттамматаҕым да, ол кыыллары кыайан бултуом суох диэн саллыбатаҕым да. Барон Мюнхгаузен оннук киһи буолбатах! Мин аартык устун арыый аллараа түспүтүм, биир талыы эмис сулуону кыҥаат, мушкет саам чыыбыһын тардан кэбиспитим. Сулуон ымыр да гымматаҕа. Дьэ онно өйдөөтөҕүм дии, аан дойду үрдүнэн саамай күүстээх уонна бөдөҥ калибрдаах мушкет буулдьата сулуон хойуу түүтүгэр батыллан, халыҥ тириитин хоппотоҕун. Сулуон, мин диэки кынчарыйан көрбөхтүү-көрбөхтүү, кып-кылгас кутуругунан сапсына-сапсына, оту-маһы турута тыытан аһыырын тохтоппотоҕо.
Сыырынньалыы сылдьа үөрэммитим буоллар, баҕар, мах бэрдэрэн, кэбэҕэстик бултанар кыылы көрдүөм этэ, ол эрээри мин чугуйары сатаабат эрэт буоллаҕым. Толкуйдаамахтаат, мушкетым уоһугар туох баар буорахпын (нуорматтан 50 төгүл элбэҕи) симтим, ол кэннэ саамай ыарахан буулдьабын уктум. Ити кэмҥэ сулуоннар тотоннор мууһунан бүрүллэн эрэр үрүйэҕэ уулуу бардылар, мин оруобуна ол үрүйэ баһыгар саһан сыттым. Кинилэр ыллык устун биир-биир субуруһан хааман истилэр. Инники уордаах көрүҥнээх аарыма үөр баһылыга сүөдэҥнээн иһэр. Кини уһуктаах аһыыларыгар ким эрэ кыа хаана биһиллибит курдук. Мин илиим хата салҕалаабата. Саабын сулуон уоттаах харахтарын икки ардынан туһаайаат, чыыбыспын төлө тартым. Сонно этиҥ курдук хабараан тыас лүһүгүрээтэ, ол дорҕоонун арай Рейн өрүс кытылыгар буолбут кыайыылаах кыргыһыым ньиргиэригэр холуом эбитэ буолуо. Саа күүстээх тэбиитэ миигин сиртэн эһэ тардан кэнним диэки бырахта.
Өйдөнөн кэлбитим, Лабыҥкыр күөл кытылыгар тиэрэ таһылла сытар эбиппин. Хата туох имнэммитэ буолла, түөрт арсыыны аһара көппөккөбүн муустаах ууга умсар дьолтон быыһаммыппын. Уонна ким билиэй, баҕар, күөл түгэҕэр миигин өссө биир эмэ сиэмэх адьырҕа кэтэһэн сыппыт да буолуон сөп…
«Мушкеттан ытыы тугунан түмүктэммитэй?» – диэн ыйытыаххыт. Мин даҕаны ону билиэхпин баҕараммын, күүспэр күүс эбиллэн, муҥ кыраайбынан төттөрү сүүрдүм, итиэннэ уонча мүнүүтэнэн үһүс дабаан оройугар баар буоллум.
Дьэ дуо!.. Мин маннык бултуйууну көһүппэтэҕим! Үрүйэ баһыттан хочо ортотугар диэри мин өлөрбүт түүлээх сулуоннарым сылбах курдук охто сыталлар. 50 төгүл модун эстиилээх буулдьам барыларын хоһулаһыннаран тобулу ыппыт. Бука барыларын! Уонна бүтэһигэр хочо анараа уһугар турар аарыма тиити ортотунан тосту ытан кэбиспит. Өссө элбэх алдьатыыны оҥоруоҕун, ол мас кэннигэр чымаан гранит таас очуоска кэтиллэн тохтообут, таас кээрэттэн сиргэ ыһылла сытара.
Мин булдум ахсаанын тарбахпар тиспитим: биир, икки… биэс… уон икки… сүүрбэ… отут икки! Оннук, отут икки сулуон тыына быстыбыт этэ. Маннык ытыынан үйэ тухары киэн туттуохха сөбө, ол эрээри мин соччо астымматаҕым. 32 сулуону хайыамый?! Төһө да аһанньаҥ буолларбын, биир сулуонтан ордугу эбиэккэ уонна киэһээҥҥи аһылыкка сиирим биллибэт, өссө биири баҕар, ыһык гынан, сүгэн илдьиэм даҕаны. Хаалбыт отуту сиэрибин биир сиргэ олоруом дуо, кыһын обургу ыган кэлэн иһэр, онон суһаллык дьиэлээтэххэ табыллар. Ол гынан баран үтүө булчут булду мээнэ бырахпат үгэстээх – мин сууһарбыт сулуоннарбын харайар түбүккэ түстүм. Инньэ гынан киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн хайа барбыт мушкетым уоһунан күрдьэх оҥордум уонна муустаах тоҥ буору хаһан киирэн бардым. Отут сулуону батарар булууһу хаһар манан аҕай үлэ буолбатах, ол эрээри түүн ортотун саҕана сорукпун толороммун, сарсыарда тыҥ хатыыта бултуйбут булпун барытын сүгэн-көтөҕөн муустаах омуһахха дьаарыстаатым уонна көмөн кэбистим. Дьоҥҥо үчүгэйи эрэ саныыр киһи буоллаҕым, булууһум үрдүгэр «Барон Мюнхгаузен аһылыгын хасааһа. Кыбыстыыта суох туһаныҥ. Минньигэстик аһааҥ!» диэн суруктаах хаптаһыны саайдым.
Бэҕэһээ сиэбит сулуонум тобоҕунан сарсыарда үссэнэ түһээт, иккис сулуонум этин талба кырбастарын матаҕабар хаалаатым уонна дойдубар аттанным.
Кэлин истибитим, түүлээх сулуону дьоннор мааман диэн ааттаабыттар итиэннэ быдан үйэҕэ мэлийбит кыыллар көрүҥнэригэр киллэрбиттэр. Дьиктитэ диэн, уонунан сыллар ааспыттарын кэннэ мин булууска укпут хаһааспын учуонайдар булан ыланнар «мааманнар кылабыыһалара» диэн быһаарбыттар. Дьэ онно мин, хамсабын соппойо-соппойо, үөрэхтээхтэр сабаҕалааһыннарын уонна эридьиэстээх толкуйдарын истэ-истэбин, күлүкпэр имнэммитим…
Төрдүс кэпсээн
Муус кириэппэс
Хоту дойду кыһына олус тымныы буолуохтааҕын сэрэйэр этим, ол да буоллар бачча түргэнник уонна суоһардык дьыбарсыйыа дии санаабатаҕым. Сэрииһит, булчут кытаанах олоҕор үөрүйэх этим, тоҥууга-хатыыга дуостал кыһаммаппынан аргыстарбын уонна доҕотторбун мэлдьи соһутарым. Ити гынан баран, бу сир айылҕата сөҕүмэр уратылааҕа. Тымныыта бэрдиттэн киэһэлик салгын аһары хойдон, хаамарбар илиибинэн силэйэргэ күһэллибитим. Ол судургута суоҕа, тоҕо диэтэххэ илиим атыҥҥа эмиэ наадалаах этэ – сотору-сотору икки таныыбыттан үүнэн тахсар муус чопчулары тосту тутар уонна кыламаннарбын силимнээн харахпын бүөлүүр кырыаны ыраастыыр үлэлээҕим. Мин өйдүүрбүнэн, дьыбар Цельсийинэн 120 кыраадыс тымныыга тэҥнэспитэ!
Кулгааҕым икки муус болгуоҕа кубулуйбуттара быданнаабыта, көхсүм уонна түөһүм халыҥ муус куйаҕынан бүрүллүбүттэрэ, оттон бачыыҥкам оннугар ыбыс-ыарахан муус адаҕаны кэтэ сылдьар курдугум. Тулуура суоҕум буоллар, ыксааммын хараҕым уутунан суунан баран чоҥкуччу тоҥон өлүөх этим, ол эрээри мин бэйэм кыахпар уонна булугас өйбөр эрэнэрим.
Өр-өтөр буолбатаҕа, көрсүбүт иэдээммэр өссө биир алдьархай ааҥнаабыта: ханна эрэ чугас бөрөлөр улуйар саҥалара иһиллибитэ. Мин өйдөөбүтүм – хоп-хойуу тымныы тумаҥҥа силэйэн ааспыт суолбун бөрөлөр буланнар миигин батыһан иһэллэрэ. Маннык ынырык тымныыга кинилэр сылаас хааннаах киһи этин сиэннэр ириэхтэрин баҕараллара баа буолуо дуо. Мушкетым хайдыбатаҕа буоллар, ымыр да гыммакка утарылаһыам этэ… Ол эрээри син биир тугу эрэ гыныах кэриҥнээхпит. Улуйар саҥаларын дорҕоонуттан сылыктаатахха, сүүс түөрт уон үс бөрөттөн аҕыйаҕа суох сиэхсит миигин сырсан иһэрэ.
Санааҕа түһэммин умса көрдүм уонна эҕирийбит салгыммын таныыбынан атаҕым туһаайыытынан үрэн таһаардым. Итиэннэ тыыным бургучуйар паара чыпчылҕан түгэнигэр тоҥ сиртэн муус быллаары үүннэрэн таһаарбытыттан атаҕым иҥнэн, сууллан түһэ сыстым. Уонна «Быыһанар суол баар эбит!» диэн хаһыытаары гыммытым, тоҥон ыбылы ыпсыбыт уостарым сатаан аһыллыбатылар. Ол, баҕар, дьолго эбитэ буолуо, сур бөрөлөр мин үөрбүппүн билбэтилэр, ыраах холлороон түгэҕэр кинилэр от күөҕэ харахтарын кыыма кылахачыйар.
Икки илиибинэн хойуу салгынтан анньынаат уонна аҥаар атахпын токуччу тардынаат, турар атаҕым мууһурбут уллуҥаҕар тирэнэн, ынырык түргэнник эргичийэн кулахачыйдым. Итиэннэ эргийэрим тухары омуннаахтык тыын да тыын! Дьэ дуо, миигин тула сөҕүмэр түргэнинэн муус эргимтэ улааттар улаатан барда ээ. Ол төгүрүк эркин бастаан тобукпунан, онтон курданарбар диэри үрдээн, салгыы түөспэр тиийдэ… Өссө кыл түгэнэ эргийдэххэ туох да хоппот муус кириэппэс иһигэр хорҕойор кэриҥнээхпин!..
Ити эрээри бөрөлөр бултуйбакка аччык хонор кутталламмыттарын сэрэйдилэр уонна кимэн киирдилэр. Өрө ыстаммыт адьырҕалартан хас да бастакы кыыл, тиистэрэ, тыҥырахтара муус эркиҥҥэ сааллан, тимири тимиргэ охсордуу «лыҥ» гыннылар, итиэннэ халтарыйан сиргэ сурулаан түстүлэр. «Кыайыы!..» Ол эрээри, үөр баһылыга дьиктитик ырдьыгынаат, атыттарга аҥаар хараҕынан имнэннэ уонна илин баппаҕайынан үөһэ диэки ыйаат, эркин анныгар турунан кэбистэ. Онуоха иккис сур бөрө кини үрдүгэр ытынна, ол үрдүгэр үһүс хатааһынна, онтон төрдүс, бэһис… Кыаҕым баарынан эргийэн кулахачыйарбыттан эркиним үрдээн истэ, ол эрээри бөрөлөр кирилиэстэрэ оннооҕор түргэнник улаатар! Мин тохтооммун эркиним үрдүттэн төҥкөйөн тураммын, эҕирийэ-эҕирийэ, иккитэ тыынан уһуурдум. Ыбылы тоҥмут салгын көһөҥөлөрө үөһээҥҥи бөрөлөр бастарын хампы түстүлэр, ол да буоллар кинилэри солбуйа саҥа адьырҕалар ыттан таҕыстылар. Илиинэн киирсии ыган кэллэ!
Хас даҕаны тыыныынан эркиним кытыытыгар туруулаһарга табыгастаах муус үктэли үүннэрдим, итиэннэ онно тахсаммын охсуһууга бэлэмнэнним. Сур бөрөлөр үрүт-үрдүлэригэр дьаарыстана ыттаннар, субу тиийэн кэлээттэрин, мин эркин үрдүттэн төҥкөйөөт, эмискэччи икки үөһээҥҥи бөрөнү кутуруктарыттан харбаат, ыбылы мууһурбут айахпын атаммын били өстөөхтөрү тэскилэтэр аатырбыт хабараан хаһыыбын түһэрдим! Кыргыһыыга киирдэххэ мин уорум-кылыным ынырыксыйара биллэр, оттон субу сырыыга, бука, дьулаан сирэй-харах көстүбүт бадахтаах. Таныыбыттан салыбыраан түспүт муус чопчулар модьу аһыы, кырыа-чэҥ бүрүөһүннээх кулгаахтарым сүрдээх-кэптээх муос курдук, оттон сулардыы бытыгым – икки токуккай турок кынчаалыныы килбэҥниир, сатарыыр саҥам уора-кылына ханнык да өстөөҕү куотарга күһэйэр эбит! Бөрөлөр дьаарыстаабыт кирилиэстэрэ биирдэ бурал гынна, дьэ онтон кутуруктарыттан харбаппыт түөкүттэр, кутталларын омунугар тириилэриттэн уһулу ыстанаат, үс да арсыын сири өнүйбэккэ тоҥон өллүлэр. Онтон ордубут сур бөрөлөр, аймахтара сол курдук суорума суолламмыттарын көрөн, үтүрүһэ-үтүрүһэ, охто-охто холлороон устун куотар аакка бардылар; кинилэр ыраатан эрэр ыйылас ытабылларын итиэннэ кумуччу тардыммыт тыҥырахтарын мууска охсуллар тыаһын мин икки чаас устата иһиллээбитим.
Бөрө тириилэрин киэр элитээт, эмиэ эргичийэн бардым, Ол эрээри бу сырыыга эргиирбин улам бытаарда, бургучуйар тыыммын кылгата сатаатым. Дьэ ити түмүгэр үүннэрбит төгүрүк эркиним үөһээ өттө улам үмүрүйэн, салгын киирэригэр кып-кыра үөлэс эрэ хаалар гына бүтэйэн хаалла. Иһирдьэ лаппа сылыйда. Муус куйаҕым ууллан тохтон түстэ, туох да буолбатаҕын курдук, сымнаҕас уонна сылаас тириигэ олорунан кэбистим. Биир аарыма бөрө тириититтэн мин бэйэлээх бөдөҥ-садаҥ киһиэхэ хомуһуол уонна ыстаан таҕыста, оттон иккис тирииттэн утуйар мөһөөх оҥоһуннум. Аны тымныыттан куттаммаппын дии санаатым. Матаҕабыттан мааман этин кырбаһын хостооммун тото-хана аһаатым уонна холкутук утуйан хааллым.
Бэһис кэпсээн
Кыс ортото сайын!
Муус ордуу иһигэр төһө баҕарар өр, саатар матаҕалаах этим бүтүөр диэри, сынньалаҥнык таалалаан сытыахха сөбө. Ол эрээри төрөөбүт дойдубар миигин элбэх уталыйбат дьыала-куолу күүтэрэ. Онон, сарсыарда тураммын муус дьиэм эркинин дьөлө тыынаммын хайаҕас таһаарбытым уонна түүлээх таҥастарбын кэтэн баран, тахсан арҕаа диэки хаама турбутум.
Манна даҕатан эттэххэ, чысхааннаах тымныы, миигин араастаан тургутан тоҥорон хотуппатын билбиттии, хайдах эрэ муоһа тостубут курдук буолбута. Хойуу туман тарҕанан, күн тыкпыта, үрдүк дабаан чыпчаалыттан миэхэ тыытыллыбатах хаарынан бүрүллүбүт уйаара-кэйээрэ биллибэт сис хайалардаах дойду нэлэһийэн көстүбүтэ. «Тыытыллыбатах» диэн этии соччо табыгаһа суоҕа: бииртэн биир үрдүк очуостан сотору-сотору ынырык тыастаахтык хаар-муус халҕалаһалара уонна бөдөҥ таастар сиҥнэннэр таҥнары сурулууллара, оттон аллараа сытар хочолор хаардарын мин харахтыы илик адьырҕа кыылларым хаалларбыт кэтит аартыктара туора-маары уҥуордууллара, ол сиэмэхтэр мин иһэрбин истэннэр эрдэттэн тэскилээбит этилэр. Быһата, итинник быһыы-майгы уйулҕабын кычыгылатара, сэргэхситэрэ.
Арай дуу, аныгыскы дабааҥҥа ыттаат, хамсабын тардаары олоро түстүм итиэннэ биэс биэрэстэлээх сиргэ туох эрэ күлүмүрдэс туочуканы өйдөөн көрдүм. «Дьикти, – дии санаатым, – ити туох буолуой?!» – уонна хоннохтоох хаамыыбын өссө түргэтэтэн биэрдим.
Уонча мүнүүтэнэн күн уотугар чаҕылыйа килэбэчийэр барамайга лаппа чугаһаан кэлээт быһаарбытым: хайа модьоҕотугар үөһэттэн сууллубут сөҕүмэр улахан дьэҥкир таас сытара. Кини кээмэйэ мин тоҕус сыллааҕыта штурмалаан ылбыт турок султаанын дыбарыаһыттан аччыгыйа суоҕа, оттон эҥкилэ суох дэхси ньуурдаах, киһи хараҕын саатырдан уотунан күлүмүрдүүр кырыыларыттан талбыта кэтитинэн хоруол ыалдьыттарын үҥкүүлэтэр саалатын муостатыгар холооннооҕо. «Хайа курустаала, – диэтим мин. – Хантан маннык бөдөҥ таас баар буолла? Дьэ сөҕүмэр дьиктилээх дойду эбит!..»
Онтон ол курустаалга диэри уонча хардыы хаалыар диэри чугаһаан баран, кини сытыытык сандаарар сырдыгын нэһииччэ тулуйан симириктии-симириктии көрбүтүм, тааһым төрүт даҕаны баараҕай алмаас буолан таҕыста! Итэҕэйбэт дьон, баҕар, төһө баҕар күллүннэр, ол эрээри мин чахчы күндү тааһы булбутум, ол тааска тэҥнээтэххэ илиҥҥи раджалар уонна султааннар бас билэр баайдара барыта кумахха кубулуйбуттара.
Дьэ ол эрээри бу алмаас саамай сүрүн уратыта атыҥҥа этэ. Кини икки өттө хаптаҕай соҕус быһыылаах буолан, аарыма улаатыннарар таас кэриэтэ, ньуурдарыгар тыгар күн сардаҥаларын түмэн, олус күүстээх сырдык сүүмэх уокка кубулутан, утары турар хайа тэллэҕэр тыктарара. Итиэннэ ол сардаҥа сүүмэҕэ түспүт сиригэр, маҥан хаар үрдүгэр балачча киэҥ чаҕылхай от күөҕэ сир көстөрө.
Сэргээммин мин ол чэлгийэр күөх сирэм диэки хаамтым. Итиэннэ онно үктэнээт, түүлээх таҥаспын устарга күһэлинним. Маннааҕы салгын Африкаҕа баар Сахара кумах куйаарын киэнинии куйаас эбит, ол эрээри сирэ сииктээх булан, тула өттүбэр ыт мунна баппат джунгли ойуур ситэн силигилээн ахан турар. Аттыбар араас өҥнөөх улахан баҕайы үрүмэччилэр көтөн дайаллар, лианалар лабааларыгар попугайдар биэтэҥнии оонньууллар, уонча пальма маска кокос эриэхэлэр симсэ кэчигирэһэн тураллар, оттон чугастыы арбаспыт сэппэрээктэр ананас отоннорун ыйааһынын тулуйбакка тоҥхоҥнууллар. Ама мин, төһө да инникини өтө көрөр өйдөөх буолларбын, бэҕэһээ тоҥон тоһугураан иһэммин, бүгүн маннык ырайга кэлэн хаалыам диэн санаабытым дуо?! Суох буоллаҕа дии! Ол иһин дьылҕам үтүө бэлэҕин туһанарга тиэтэйдим.
Сымсам бэрт буоламмын, таспар баар пальма маска эрэйэ суох өрө хатааһынным уонна уонча эриэхэни туураммын сиргэ бырахтым. Онтон ананас үргүү баран иһэн мандариннаах маска кэтилинним. Фруктаны булгунньах курдук чөмөхтөөн баран, өттүгэстээн сытан амтаһыйан сиэ да сиэ! Итэҕэйиҥ, чуп-чугас тоҥ хаардаах хайалар сымарыттан туралларын көрө-көрө ананаһы сииртэн үчүгэй туох да суох.
Минньигэс симэһинтэн алаарыйан хааламмын, джунгли ойуур иһигэр соҕотох айанньыкка араас куттал суоһуон сөптөөҕүн отой умнан кэбиспиппин, кэһэлтэтэ уталыйбата. Очуос кэнниттэн миигин өр кэтии сыппыт анаконда моҕой тыаһа суох сыыллан кэлээт, оҕууру быраҕар кэриэтэ соҕотохто өрө көппөт дуо, итиэннэ уон биир биһилэҕинэн миигин чороччу кэлгийэн кэбиһээт, харахпын үөннээхтик көрө-көрө улам хам тутан барда. Атахпыттан төбөбөр диэри сүүс саастаах дууб мас курдук суон тыбыс-тымныы инчэҕэй эттээх эриэн үөҥҥэ ыбылы куустарар куһаҕана сүрдээх, илиибин да, атахпын да хамнатар кыах суох. Миигин оҕуруктаах албас эрэ быыһыан сөптөөҕө. Тыҥам иһигэр баар салгыммын бытааннык таһааран бараммын, моҕой кыыл миигин өссө эбии тууйарын кэтэһэ түһээт, соһуччу түөһүм муҥунан салгыны эҕирис гынным. Агдакам түөрт төгүл кэҥээн түллэс гыммытыгар, ону эрэ күүппэтэх анаконда, быччыҥнарын ыһыктыбакка хаалан, сытыйбыт быа курдук алта сиринэн быһа ыстанан хаалла. Моҕой быстаҕастара үрүө-тараа сыыллыбыттарын хаба тартым, итиэннэ бэйэ бэйэлэригэр туомтуу баайталаат, күөх хонуу уҥуоругар баар халыҥ хаарга кыыратан кэбистим. «Мюнхгаузен, олус бэрт!» – диэн маска олорор попугайдар, мин хорсун быһыыбын хайҕааннар, өрө хахаара түстүлэр. Үс муннуктаах сэлээппэбинэн сапсыйан махтанаат, соһумардык тохтотуллубут киэһээҥҥи чалбараҥмын салҕаатаҕым дии.
Өтөрүнэн аһаабатахпын аһаат, толкуйга түстүм: «Маннык кэрэ ырай сиригэр кыһалҕата суох мандарин сии-сии сытар үчүгэйэ сүр, ол эрээри, тойон барон, дойдулаах киһи буоллаҕыҥ дии, аймах-билэ дьонуҥ иннигэр иэскин умнууга хаалларар табыллыа дуо? Эн ити булбут алмааскыттан саатар тыһыынчаттан биирин быһа охсоҥҥун төрөөбүт судаарыстыбаҕар илдьэн биэрдэххинэ, баҕар, дойдуҥ кыра-хара дьонун самнархай үүтээннэрин дыбарыастарынан солбуйуоҥ, барыларыгар байылыат олоҕу хааччыйыаҥ этэ. Бар дьонуҥ үйэлээх махтала барон Мюнхгаузеҥҥа ханнык даҕаны мэҥэ таастааҕар быдан үтүө, кэрэ өйдөбүннүк буолуох этэ!.. Ыл, баран били таастан матаҕаҕар батар куһуогу тойон ыл…»
Күн киэһэрэн эрэрэ. Мин санаарҕаатым: күн хайа кэтэҕэр састаҕына туох буолуой? Бачча мааны ырай сирэ ама түүн устата тоҥон кэхтиэ дуо? Ол эрээри пальма мастар уонча чаас иһигэр итиччэ улахан буола үүммэтэхтэрэ буолуо ээ!..
Ол эрээри, сардаҥалар уохтарыттан итийбит хайа тэллэҕин хонуутун таас олоҕо сарсыардааҥҥа диэри соччо сойбото. Мин ол сиргэ наһаа үчүгэйдик хонон турдум.
Алтыс кэпсээн
Хагдаҥ эһэ хайдах үрүҥ түүлэммитэй
Сылааһынан угуттуур тропическай ойууртан тахсан тымныы хаарга үктэнэр соччото суоҕа. Ол эрээри – иэс аата иэс. Халыҥ түүлээх ыстааммын, хомуһуолбун кэтэммин, оройбор үс муннуктаах сэлээппэбин уурунаммын, хаардаах сыырга ыттыбытынан бардым.
Сотору соҕус били тааспар тиийэн кэллим. Күлүмнэс дьэргэлгэҥҥэ сууланан таас өссө тупсан көһүннэ. Тула хаама сылдьаммын, кини ыраас ньууругар, саатар сутурук саҕа үлтүркэйи охсон ыларга дьиэк биэрэр биир да эндири булбатым. «Хайа барыыта суох буоллаҕына ону бэйэм оҥорор эбиппин, – диэн хомойдум мин. – Алмааһы олус кытаанах таас дииллэр, ол да буоллар күн сиригэр мин ылбатах бөҕөргөтүүм суох этэ!»
Сиртэн ортоһуор тааһы ыламмын, алмаас муннуктарыттан биир алларааҥҥыны туһаайан, охсон саайдым. Алмаас кырыытыгар биир да суол хаалбата, хата тааһым ортотунан хайдан хаалла. Мин өссө улахан тааһы буллум. Оҕустум! – Эмиэ алмааһым бүүс-бүтүн, оттон илиибэр туппут кварц тааһым үлтүрүйэн бытарыс гынна. Онуоха тэйиччи соҕус сытар бэйэм саҕа гранит сомоҕо сытарын көрдүм. Баран ону көтөҕөн ыллым уонна төттөрү сүүрэн иһэммин миигин кыйахаабыт алмааһым үрдүгэр бырахтым. Дьэ маныаха көһүппэтэх үлүгэрим адаҕыйда: күндү таас доргуйан хамсаата, иҥнэйдэ уонна эмискэччи турбут сириттэн хоҥнон сыыртан аллара диэки көтөн куугунуу турда! Хайа хапчаанын түгэҕэр түһэн, онно сытар ньыгыл көһөҥөлөргө сааллан, алмаас алдьархайдаах тыаһы кытары тулатыгар элбэх да элбэх уоттаах кыымнары ыста.
Уҥуоргу сис хайа тэллэҕэр көҕөрөн-наҕаран сыппыт хонуу, аптаах алмаас таас курдат тыган күүһүрбүт күн уотун сылааһыттан матан, улам кэхтэн барда. Миигин кырыыр-таныйар сүүһүнэн попугайдар саҥалара хойунна. Таас хампарыйыыта – маннык сууллуу кэннэ алмаастан туох ордуоҕай! – кинилэргэ тоҥон өлүүгэ тэҥнээҕэ.
Ол диэн кыра, алмаас сахпыт кыымнара өссө биир алдьархайы аҕаллылар. Кыымнар утары хайа сыырыгар уот ардаҕы түһэрэн, онно сыппыт хаары сыыгыначчы уулларан, хас да маһы уматан, арҕахха холкутук утуйа сытар үс хагдаҥ эһэни уһугуннардылар. Уокка салаппыт адьырҕалар уолуйан уһуктаннар, көрүөх бэтэрээ өртүгэр уйаларыттан ойон тахсаат, тыҥырахтарынан сири-буору хайыта тыыттылар. Дьэ уонна, попугайдар айдааннарын истэн, ким маннык араллааны тардыбытын тутатына өйдүү оҕустулар.
Дьэ дуо, арҕастарын кэриэрбит түүтэ туран хаалла, кыыллар сыыр устун мин диэки сүүрэн үллэрэҥнэстилэр. Маннык түгэҥҥэ кинилэргэ тугу эрэ өйдөтөн туһа суох, куотан эмиэ ырааппаккын. Хайыыр да кыах суох – сиэмэх тыатааҕылардыын охсуһарга бэлэмнэнним.
Хааннаах харахтарынан миигин уордаахтык супту көрбүт хагдаҥ эһэлэр хайаҕа өрө хатаастан субу чугаһаан иһэллэр. Туох да сэбэ-сэбиргэлэ суох киһи маннык түгэҥҥэ хайыамый?! Миэхэ соҕотох биир эрэ быыһанар суол баар, кырдьыгын эттэххэ, бэйэбэр соччо үчүгэйэ суох. Мин уҥа харахпын симириччи көрдүм уонна онтубунан маҥнайгы эһэни кыҥаан бараммын, туох баар күүспүнэн сол харахпын сутурукпунан саайдым. Харахпыттан төлө көтөн тахсыбыт кыымнар, биллэн турар, алмаас таас суулларыгар ыһыллыбыт кыымнардааҕар мөлтөх этилэр, ол да буоллар, өстөөҕүм уҥа кулгааҕын, былас түһэрбит тылын, алта сиринэн түөһүн уонна көхсүн түүтүн уотунан сиэттилэр. Абытайдаах ыарыыттан орулуу түһээт, эһэ сыыртан сууллан аллараа төкүнүйэ турда. Өссө икки төгүл харахха охсунаммын итиэннэ сэрииһиттии кырыктаах хаһыыбын түһэрэммин, икки адьырҕа кыыл чугуйар аакка барда. Уҥа хараҕым тугу да көрбөт, халтаһам дьолточчу иһэн хаалла, ол эрээри өмүрэ куттаммыт эһэлэр, хайа тэллэҕэр төкүнүйэн түһээт, часкыйа-часкыйа тус хоту ыстаннылар. Уолуйбуттара бэрдиттэн уокка кэриэрбэтэх түүлэрэ үп-үрүҥ буолла. Наһаа быыппаста сүүрбүттэриттэн эттэрэ-сииннэрэ, төбөлөрө ууннары тардыллыбыттыы уһаан хааллылар. Хойутун хойут бу эһэлэр үрүҥ түүлээх оҕолору төрөтөннөр, кинилэртэн Хотугу Муустаах акыйааҥҥа үрүҥ эһэлэр үөскээбиттэрэ. Итиэннэ миигиттэн куттаммыт кутталлара кэнэҕэски ыччаттарыгар көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, кинилэр онтон ыла сиргэ үктэммэт буолтара, наар уста сылдьар муустарга уонна ырыых-ыраах муора арыыларыгар олохсуйаллара.
Оттон алмаас туох буолла? Аллара түһэн көрдүм… таас бүүс-бүтүн! Бу кэннэ кинини алдьата сатыыр туһата суох. Ол иһин, төһө да хомойдорбун, төрөөбүт дойдубар үгүөрү соҕустук баайынан-дуолунан туһалыыр былааммын хааллардым.
Буоллун чэ, суоҕу суоруом дуо, хата ол оннугар попугайдар эрэйдээхтэри хайдах эрэ быыһыахха дии санаатым. Төһө да кинилэр миигин араас үөҕүү тылынан хатаҕалааталлар, мин хаһан даҕаны өһү-сааһы испэр иитиэхтии сылдьыбат буоллаҕым дии.
Ама да мин күүстээҕим-уохтааҕым иннигэр, аарыма алмааһы хайа үрдүгэр төттөрү төкүнүтэн таһаарар кыаллыбата өйдөнөр, ол иһин мин уонча улахан суорба тааһы анныгар ытаһалыы кыбытаммын, алмааһы түспүт сирин ортотугар туруору астым итиэннэ киниттэн тэйэн ип-итии күн сардаҥатын сүүмэҕэ били хонууга тыгарын ситистим. Инньэ гынааппын кытары ол көҕөрүмтүйэ чэлгийэр кэрэ сиртэн попугайдар бастаан соччо дорҕооно суохтук, онтон улам күүскэ күйгүөрэллэрэ дуорайда: «Туругур, барон! Туругур, Мюнхгаузен! Быыһааччыга уруй-айхал!..»
Бараары туран, төһө сатанарынан үчүгэйдик өйдөөн хаалаары бу хайалаах дойдуну эргиччи одуулаатым, санаабар хаһан эмэ манна экспедиция тэрийэн кэлиэм уонна миэхэ иннин биэрбэтэх көһөҥө алмаастан булгуччу сөп соҕуһу эмти охсон ылыам дии санаатым.
Сэттис кэпсээн
Кыыл дьоҥҥо билиэҥҥэ түбэһиим
Ол айан балачча сылаалаах этэ. Сүүһүнэн биэрэстэ үрдүктээх хайалар систэрэ бииртэн биир элэҥнээн испиттэрэ, санаабар, чыпчаалларыгар киһи сүүрэн кэлэн тэбинэр сөптөөх лоскуй сир баара буоллар, мин көннөрү дабаантан дабааҥҥа ойуоккалыам этэ. Хомойуох иһин, кинилэр арҕастара олус уһуктаах этилэр, мин, илдьирийэн хаалбыт бачыыҥкам уллуҥун хайытымаары, сэрэнэн-сэрэнэн хаамарым.
Биир күдьүс хараҥа уонна кыбычыын хайалар хапчааннарынан салгымтыалаахтык түһүү уонна тымныы былыттар быыстарынан өрө дабайыы эһигини да кыыһырдыа эбитэ буолуо. Мин эмиэ улам киҥим-наарым холлон барда. Ол иһэн арай көрбүтүм, хайа хаардаах эниэтигэр ким эрэ биэс тарбахтаах атаҕын суола көстөр, адьас соторутааҕыта ааспыт. Атах сыгынньах, наһаа улахан уҥуохтаах киһи суола. Кини ол хаардаах дойду киһитэ буоларын өйдүү оҕустум – хайалаах сирдэргэ элбэхтик сэриилэспит, айаннаабыт, арааһы көрбүт-истибит эр бэрдэ буоллаҕым. Дьэ бу сырыыга миэхэ ол киһини илэ көрөр кыах үөскээтэ. Уһуннук толкуйдаабакка, мин кинини батыһан бардым, хата ол суол эмиэ арҕаа диэки баран иһэр.
Икки чаас түргэн хаамыынан очуос хайа модьоҕотугар таҕыстым, онно улахан сомоҕо тааһынан хаххаламмыт хайа хаспаҕар киирэр хайаҕас баар. Хаспах иннигэр, кинини тыалтан-куустан уонна болҕомтото суох туора харахтартан хаххалаан хас даҕаны аарыма харыйа үүнэн турар. «Дьэ бэрт ордууну оҥостубут!» – дии санаат, дьикти киһи уйатын диэки хардыылаатым.
Киириэм иннинэ тохтоон эйэ дэмнээхтик дорооболостум. Ким даҕаны хоруйдаабата. Онуоха мин ааны солбуйар тааһы сыҕарыттым уонна ыйытыыта суох киирэргэ быһаарынным. Киириэм эбитэ буолуо, ол эрээри үөһэттэн уһун синньигэс тирии быаҕа ыйанан турар тиниктэммит кыракый уҥуоҕу көрдүм. «Бадаҕа, бу ыалдьыт киириэн иннинэ дьиэлээхтэргэ кэлбитин биллэрэн тардыалыахтаах чуораанын тутааҕа быһыылаах», – дии санаат, мин, бэрээдэктээх киһи идэтинэн, оргууй ол уҥуоҕу тартым. Оо, тоҕо инньэ гыммытым буолуой! Айылҕаттан бэриллибит сэрэҕим, булугас өйүм ханна сүтэн хаалбыттарай?! Тардарбын кытары чугастааҕы харыйа үрдүттэн көстүбэт гына кистии ыйаммыт сүрдээх модьу, ыарахан дүлүҥ мин үрдүбэр сууллан түспэтэ дуо! Төбөбөр саайыллыбыт охсуу күүһэ бэрдиттэн, мин мууһурбут, чай таас былааһыктаах буорга курданарбар диэри батары түһэн хааллым. Уонна хас да сөкүүндэҕэ өйбүн сүтэрэн ыллым.
Өйдөнөн кэлбитим, хаспах хараҥа муннугар, илиим-атаҕым ыбылы кэлгиллэн, кус сыгынньаҕын кэриэтэ сытар эбиппин. Хаспах ортотугар кутаа уот умайан күлүбүрүүр, ол сырдыгар уонча хаардаах дойду дьоно барыҥнаһан көстөллөр. Атын киһи, ол баҕайылары көрөөт, уолуһуйа куттанан хаһыытаан ыыра барыа эбитэ буолуо, оттон мин соһуйбуппун букатын биллэрбэтим. Хас биирдии харамай икки этээстээх дьиэ үрдүгүттэн кырата суох, бары бастарыттан атахтарыгар диэри хойуу хоҥор түүнэн бүрүллүбүттэр. Арай харахтарын тулата эрэ түүтэ суох.
Бука бары эһэ тириитэ олбоххо аргынньахтаан олорор сүҥкэн улахан кыыл киһи туох эрэ туһунан кэпсээбитэ буолан ордоотуурун болҕойон истэллэр.
Өйдөөн көрдөххө, баһылыктара үрдүк солотун бэлиэтэнэрин сирбэт эбит: кини кэтит түөһүн хаҥас өттүгэр икки кэккэнэн биэстии бөдөҥ аһыыны иилиммит. Онтон миэхэ уҥа ойоҕоһунан олорбутугар, уордайбыппын арыычча туттуннум: иилистэн хаалбыт түүтүгэр ый дьоно хомуһуолбар ыйаабыт уордьаннара кылабачыйа сылдьаллар эбит! Сэрэйдэххэ, миигин тутууну ситиһиилээхтик дьаһайбытын иһин бэйэтин бэйэтэ оннук наҕараадалаабыт. Кыыһыраммын тииспин хабырыммыппар, хаспах эркиннэриттэн тоҥ кумах саккыраата.
Мин одуулуурбун билэн, кыыл дьон тойонноро төбөтүнэн кэҕиҥнээн хас биирдии аймаҕын ыйа-ыйа: «Чу-чу-наа!» – диэн хардьыгынаата. Онтон сутуругунан бэйэтин түөскэ охсунан баран: «Туй-гун Чу-чу-наа!» диэн дорҕоонноохтук уонна киэн туттуулаахтык ордоотоон саҥарда. Ити кэннэ миигин ыйда, онтон кутаа уоту, итиэннэ хоһооно суохтук: «Аам-аам-аам», – диэмэхтээтэ. Уонна астыммыттыы күлэн күһүгүрээтэ. Атыттар кинини үтүктэн эмиэ күлүстүлэр.
– Манна киһи күлүөҕэ туох баарый?! – хаһыытаатым мин абарбычча. – Түргэнник миигин сүөрүҥ уонна наҕараадаларбын төннөрүҥ!
Кыыл дьон өссө тэбиэһирэн алларастаатылар. Субу кэмҥэ кэннибэр киһи саҥата, буолаары булан дьахтар куолаһа иһилиннэ. Оттон мин аттыбар эр дьон эрэ бааллар дии санаабытым. Үс сүүс сүүрбэ алта тылы өйдүүр буоламмын, дьахтар миигин кытары өймөкөөннүү кэпсэтэрин биллим. Эргиллибитим, аттыбар үчүгэйкээн бэйэлээх сэбэрэлээх кыыс олорор эбит, быһыыта уһуннук ытаан халтаһата испит. Мин кинини уоскутаммын мичээрдээтим уонна эттим:
– Кэрэчээн фроляйн, салгыы кэпсээн ис!
– Үтүө санаалаах боотур, биһигини кыыл дьон билиэн ылбыттара. Мин дойдубар кинилэри чучунаалар диэн ааттыыллар. Миигин кинилэр тойонноругар кэргэн биэрээри ыраах баар нэһилиэктэн уоран ылбыттара. Ол эрээри киниэхэ ойох буолуом кэриэтэ өлүөм!
– Хомойума, тоойуом, – кыыһы мин уоскута сатаатым, – эн билигин барон Мюнхгаузен аттыгар бааргын, ол аата…
– Р-р-р-р! – ырдьыгынаата, миигин тохтотоору, чучунаалар баһылыктара, онтон кыыска туох эрэ диэтэ. Мин санаабар, кыысчаан кинилэр тылларын онон-манан син өйдүүр буолбут. Миэхэ тылбаастаан биэрдэ:
– Кини этэр: өскөтө эн кинилэр саамай кутталлаах өстөөхтөрүн кыайарыҥ буоллар, эйигин босхолуохтарын сөп үһү. Оттон көмөлөспөт буоллаххына чучунаалар эйигин кутаа уокка үтэн сиэхтэрэ. Олус аччыктаабыттар.
– Эт эрэ киниэхэ, – бэйэбин билиммит киһилии саҥардым мин. – Барон Мюнхгаузен хаһан даҕаны атын дьон ирдэбилин толорорго тиэтэйбэт, кини мэлдьи бастаан бэйэтин баҕатын толорор. Бу да сырыыга оннук буолуоҕа. Мин кинилэр өстөөхтөрүн булгуччу торутуом, өскөтө ол дьиҥнээхтии кырыктаах өстөөхтөр буоллахтарына. Манньатыгар чучунаалар эйигин төрөппүттэргэр төннөрүөх тустаахтар уонна мантан антах кими даҕаны талыа-халыа суохтаахтар.
Маны истээт, чучунаалар тойонноро сэнээбиттии силбиэтэнэн кэбистэ, оттон кини биир хааннаахтара бастыҥ киһилэрин быһа-хото саҥартараннар олох дөйөн хааллылар. Ол эрээри мин чугуйар былааным суоҕун көрдөрөн, модьуйдум:
– Өһүлүҥ быаҕытын! Эр киһилии биир бииргэ киирсиэххэ!
Биир мүнүүтэнэн кини биһикки хайа модьоҕотугар күөн көрсөрдүү оҥостон турдубут. Чугастааҕы хайаттан хаар халҕаһата доргуйан сурулаан түһүөр диэри хаһыытаан бытарытаат, чучунаа баһылыга миэхэ утары ыстанна. Сордоох, мин элбэх сыл устата илиҥҥи дойдулар күөн көрсүһэр ньымаларын чинчийбиппин билээхтээбэт буоллҕа! Саамай сөбүлүүр 895-с ньымабын туһанан, чучунааны тас уорҕатынан сиргэ ньиччи бырахтым, онуоха кини иилиммит наҕараадалара туллан бурҕас гына ыһылланнар, тааска саалланнар кыымнары сахтылар, сорохторо харыйалар хатырыктарыгар батары түстүлэр. Дьиикэй дьон кутталларыттан үрүө-тараа сырыстылар, оттон тойонноро сиргэ хаптаччы сытан хаалла. Өйдөнөн мин диэки хардыылаан эрдэҕинэ, ытыһым кырыытынан били төбөбөр сааллыбыт дүлүҥү ортотунан быһа охсон кэбистим. Баһылык, саллан, мин иннибэр сөһүргэстии түстэ. Оттон атыттар сиргэ умса түһэн сыттылар.
Мин табахтаах хамсабын уматтаммын, хаста даҕаны обордум уонна эйэ дэмнээхтик эттим:
– Чэ сөп, ситэ өйдөспөтөххө араас буолар баҕайыта, уоскуйуох. Хаспахха төннөммүт кыр өстөөхтөр уонна дьиҥ доҕоттор диэн кимнээхтэрин быһаарсыахха.
Ахсыс кэпсээн
Адаар аһыылаах адьырҕа сылгылар
Түүнү быһа чучунаалары кытары кэпсэтэммин, кинилэр бэйэлэрин тустарыгар олус дьоло суох уонна амарах санаалаах барахсаттар буолалларын билбитим. Кутаа уокка үтэн сиэхпит диэн миигин, ыҥырыллыбатах ыалдьыты, көннөрү куттаабыттар, онон күһэйэннэр миигинэн бэйэлэрин иэдээннэрин үтэйтэрээри гыммыттар. Чучунаалар сордоохтор эрэйдэрэ элбэх: киһиттэн ураты кыыллыы дьүһүннэрин иһин дьон кинилэри былыр-былыргыттан сойуолаан, эккирэтэн ыраах сис хайаларга кыйдаабыттар, онно чучунаалар, ирбэт муус уонна хаар хайыҥнаах таас хаспахтарга тоҥо-хата олорорго күһэллибиттэрэ ырааппыт. Арыт чучунаалар кыһалҕаттан дьон олорор сирдэриттэн эдэр кыргыттары уонна оҕолору уораллар эбит, хайыахтарай, олохторун оҥостоору, кэнчээри ыччаттанаары оннук быһыыланаллара буолуо.
Оттон өтөрдөөҥҥүтэ бу муҥнаахтары аны саҥа өстөөхтөр буулаабыттар, кэпсииллэринэн – сылгылар. Маннааҕы хайалар тэллэхтэригэр элбэх ахсааннаах сылгы үөрэ кэлбит. Ол эрээри мин биири өйдөөбөтүм: тоҕо ол дьиэтийэр кыыллары айааһаан иитэ ылбаккалар, биитэр бултаан сиэбэккэлэр, өлөрдүү куттана, куота сылдьалларын? Мин ону билиэх тустаах этим.
Тыҥ хатыыта биһиги чугастыы дабааҥҥа таҕыстыбыт. Чучууналар баһылыктара, салҕалас буолбут тарбахтарынан аллараа сытар хочо диэки ыйа-ыйа, куттаммыттыы саҥа таһаарда: «Анньаһа! Анньаһаа!» Ол диэки көрбүтүм, доҕоор, аата-ахса биллибэт ахсааннаах сылгы үөрэ туос бөтөрөҥүнэн үс атыыр бөрөнү эккирэтэн ситиэхчэ буолан эрэр. Мин Эмиэрикэҕэ мустанг диэн дьиикэй сылгылары көрбүттээҕим, ол гынан баран кинилэр саманнык харса суох быһыыламмыттарын истибэтэҕим!
Хаһан мин соһуйан-өмүрэн баран өйдөнүөхпэр диэри били сылгылар сур бөрөлөрү ситэ баттаан үрдүлэригэр түстүлэр. Өрө ытыллыбыт хаар күдэрик хаптайбытын кэннэ мин халампаастыы туппут сутурукпун хаҥас харахпар даҕайан кыҥастаспытым, маҥан хаарга бөрөлөр сордоохтортон үс хааннаах толбон эрэ хаалбыт. «Дьэ буолар да эбит!» – соһуйаммын «халампааспын» арыый бэттэх сылдьар сылгыга туһаайдым. Дьэ онно өйдөөн көрдүм: сылгы хааннаах айаҕын аллараа сыҥааҕар үүммүт сөҕүмэр уһун сытыы анаҕастар күн уотугар килбэҥнииллэр эбит. Маннык улахан аһыҥастаах хахайы даҕаны, эһэни даҕаны көрбөтөҕүм. Мин онно түҥ былыр сир үрдүгэр саамай ынырык сиэмэх кыыллар – кылыс тиистээх баабырдар олоро сылдьыбыттарын өйдөөн кэллим. Ол аата кылыс тиистээх сылгылар эмиэ үөскүөхтэрин син эбит. Син буолуо дуо, үөскээбиттэр уонна билигин да бааллар! Бу сылдьаллар!
Баһылык сылгылары ыйан баран, бэйэтин титирэс буолбут дьонун ыйда, уолуйбут куолаһынан: «Аам-аам-аам!» – диэтэ. Уонна уон тарбаҕын саратта. Мин сонно өйдөөтүм: сиэмэх аттар кини аймахтарыттан уонунан киһини суорума суоллаабыттар.
Дьэ бу алдьархайтан быыһаныах кэриҥнээхпин. Хайдах? Мин көрдөхпүнэ манна сүүс үс сылгыттан аҕайаҕа суох кыыл баар этэ, онон илиҥҥи тустуу уонна охсуһуу ньымалара кинилэри кытта охсуһарга туһата суохтара: биири кытары кыргыһар түгэммэр атыттар кэлэннэр миигин холкутук тырыта тыытан кэбиһиэхтэрэ.
Тулабын эргиччи көрө-көрө кыратык толкуйдаатым, онтон көрбүтүм, чугас хайалар быыстарыгар дип-дириҥ уонна тубус-туруору эниэлээх дохсун өрүс тоҕо сүүрбүт хапчаҕайа баар эбит; ол хапчаҕайтан соҕотох биир эрэ кыбычыын аппа тахсар. Мин начаас былаан оҥордум. Бу былааны сүрүн толорооччунан бэйэбин ананным, оттон кубарыйа куттаммыт чучунаалар көмөлөһүөх буоллулар. Икки чааһынан мин хочоҕо сылдьар сиэмэх сылгылар иннилэригэр сүүрэн таҕыстым уонна муҥ кыраайбынан куоппута буоллум. Сотору-сотору кэннибин хайыһаммын сиэмэх сылгылары үөх да үөх, ол аайы кинилэр букатын миигин сиэх-аһыах курдук кыйаханаллар. Кыыллара туран тугу да көрбөт буола кыыһырбыт сылгылар мин кэннибиттэн хапчаҕайга сырсан киирдилэр. Утары эркиҥҥэ сүүрэн тиийэммин чучунаалар үөһэттэн бырахпыт уһун тирии быаларыттан тардыһаммын көрүөх бэтэрээ өттүгэр хайа эниэтигэр ойон таҕыстым, эниэ кытыытынан хапчаҕайтан тахсар аппаҕа сүүрэн тиийдим уонна эрдэттэн бэлэмнэммит аарыма сомоҕо тааһы аллараа анньан кэбистим. Сылгы үөрэ көрүөх бэтэрээ өттүгэр угаайыга хаайтаран хаалла.
Барар-кэлэр сирдэрэ суоҕуттан уордайан сылгылар өрө көтө-көтө хайа ньыгыл таас эркиннэригэр түһүөлээтилэр, ол содулугар сорохтор анаҕастарын тоһуттулар, онтон киҥнэрэ-наардара холлон иэдээҥҥэ тэппит үөрдэрин атыырыгар саба түһэннэр, тырыта тыытан кэбистилэр.
Барыта бүппүтүн кэннэ чучунааларга кыайыыны үчүгэй аҕайдык бэлиэтэххэ баара, хас да чубукуну бултааммыт аһыаххайыҥ диэн этии киллэрдим. Сотору эгди буолбут саҥа доҕотторбунаан бырааһынньык кутаатын тула түмсэммит үөрдүбүт-көттүбүт. Чалбараҥҥа саамай амтаннаах кырбас эти миэхэ ууна-ууна, тойонноро өрө күүрээннээхтик эттэ: «Туйгун-чу-чу-наа!» Кини түөһүгэр иилиммит аһыыларын устан ылан хомуһуолбар ыйаата. Манна даҕатан этиэх тустаахпын – били миигиттэн уордьаннарбын былдьаабытын кини өссө сарсыарда төннөрбүтэ. Таспар олорор кэрэчээн тылбаасчытым быһаарда: «Кинилэр эйигин баһылык буол диэн көрдөһөллөр». Уонна эбэн эттэ: «Сөбүлэһэриҥ буоллар, миигин дьиэбэр төннөрүҥ диэн туруорсуом суоҕа этэ…»
Кырдьыгын эттэххэ, итинтэн мин олус долгуйбутум уонна астыммытым. Ол эрээри төрөөбүт дойдубар миигин араас үлэ-хамнас уонна дьиэ кэргэн аҕатын түбүгэ күүтэрэ. Чучунааларга ону быһааран биэрбитим. Кинилэр онтон сүөм түспүттэрэ, оттон билиэҥҥэ түбэспит эдэркээн кыыс хаста даҕаны ытамньыйан ылбыта уонна дойдутугар аттанаары малын хомуммута.
Хаайтарбыт дьиикэй сылгылары хайа хапчаҕайыгар хаалларан кэбистэххэ, кэлин тиһэҕэр кинилэр бэйэ-бэйэлэрин сиэһэн өлүөхтэрэ. Ол сүрэ бэрт дьаһал. Онто да суох утарсааччылара ким буоларын өйдөөннөр сылгылар биллэрдик сыһыйбыттара. Хапчаҕайы бүөлүүр тааһы кыратык сыҕарытаммын, сылгылары биир-биир таһаартаан, анаҕастарын туура-туура, босхо ыыттым. Кылыс курдук уһун аһыыларыттан матаннар, сылгылар чочумча дөйүөрэн турдулар, онтон өй ылан атахтарынан халыҥ хаары табыйан, тоҥ оту, чыыбаҕаны буланнар, амтаһыйа-амтаһыйа аһаан-сиэн кимириттилэр. «Хата бу үчүгэй», – дии санаатым мин уонна хас даҕаны «муос саабыланы» курбар кыбытаат, тус арҕаа бара турдум.
Тохсус кэпсээн
Аллараа дойду
Тоҥмут өрүстэри, күөллэри, хаардаах хайалары уонна хапчааннары уҥуордаан арҕаа диэки дьулуһан испитим. Биир саамай үрдүк чымаан чыпчаалы дабайан тахсаат, көрбүтүм, арай дабаантан аллараа диэки кэлим муус халҕаһата, өрүс уутун курдук күн уотугар кылабачыйан түспүт, ол көстүү миигин олус диэн астыннарда. «Тоҕо астынныҥ?» – диэн ыйытыаххыт. Хоруйдуом – адаар таас хайалар үктэллэринэн түһэн-тахсан эрэйдэммэккэ ол сиэркилэ курдук муус ньууругар олорон кыл түгэнинэн аллараа баар буолуохтаахпыттан үөрдүм.
Халтархай мууска олороот, мин кыратык илиибинэн анньынным уонна тыал курдук түргэнник аллараа сурулаатым. Аҕыйах сөкүүндэнэн унаар күөх муус суол миигин хайа тэллэҕэр түһэрдэ, ол гынан баран, соһуйуом иннигэр, муус суол манна кэлэн быстыбата, мин өссө түргэтээн, утары турар хайаны- кыйа эргийэн, ол анныгар баар хараҥа холлорооҥҥо дьылыс гынным. Айаным маннык салҕааһыннаах буолбута миигин үөрдүбэтэ: онто да суох соһуччу көрсүбүт тардыллыым элбэх! Халтарыйарбын тохтотоору, бэйэм бэйэбин саҕабыттан тардыалаатым, ол эрээри хойутаабыт этим – өссө биир чыпчылҕан ааһаатын кытта – хабыс-хараҥа муус холлоҕос устун аллараа диэки куугунуу турдум.
Бастаан дириҥ баҕайы хайа хаспаҕар түһэн эрэбин диэммин, ол хаспах түгэҕэр охсулларга бэлэмнэнним. Ити эрээри тыһыынча да арсыынынан «түгэҕэ» баара биллибэтэ, икки да, биэс да тыһыынча арсыынынан кэлбэтэ… Ол икки ардыгар салгын улам сылыйан барда. Дьэ манна мин таайдым – сир шарын киинигэр тиийэр тоннельга түбэспиппин. Ким уонна туох сорукка анаан маннык тоннелы хаспыта буолуой?
Ыйытыыбар хардарыам иннинэ биллим – аны тоннель холлоҕоһун устун көтүүм уурайан, буруо уонна сытыйбыт сымыыт сыттаах салгыҥҥа уйдаран түһэн эрэрбин. Бу сырыыга айаным соччо уһаабата, өр-өтөр буолбакка туох эрэ кутаҥныыр, хатырыктаах эттик үрдүгэр сууллан түстүм. Дьэ таабырынтан таабырын диэтэҕиҥ!
Борук сорукка ханна туох көстөрүн быһаара иликпинэ, төбөм үрдүнэн биэс кыһыл уот кылахачыйарын кытары ол уоттартан биирдэстэрэ мин диэки уһун төлөнү уһуурдан ыытта. Мин төҥкөс гынан аһаран биэрдим уонна сирэйбин кистии туттум, ол эрээри бөрө хомуһуолум тириитэ уокка салатан түрдэс гынна, кэҥсик сыттаах буруо таҕыста. «Манна ыалдьыты мааныылыыр үгэһи билбэттэр эбит», – дии санаат, туора ыстанным. Сөрү-сөпкө гыммыт этим: мин бастаан турбут сирбэр саҥа уот сүүрээн кутулунна! Биир түгэҥҥэ тулам эмискэ сырдаата, онуоха иннибэр амырыын сүрдээх-кэптээх дьикти күтүр көстөн кэллэ, мин сэрэҕэ суохтук кини кутуругар сууллан түспүт этим. Кини ынырык баҕайы ардьаҕар тиистээх биэс төбөтүгэр биирдии уоттаах харахтаах, аарыма тыймыыт курдук салыҥнаах эттээх-сииннээх, өттүктэриттэн чоройон тахсыбыт кынаттара абына-табына үүммүт хара куорсуннаах, бөрө кутуругар майгынныыр кутуруга балык хатырыгынан бүрүллүбүт этэ. Дьэ мин өйдөөтөҕүм дии, ханна түбэспиппин. Үгүс хотугу норуоттар былыр-былыргыттан олорор сирдэрин үрдүн Орто дойду диэн ааттыылларын истибиттээх этим. Халлаан, кинилэр санааларынан, Үөһээ дойду этэ, онно айыы саҥнаах сырдык таҥаралар уонна иччилэр олохторо баара. Оттон ханна эрэ сир анныгар – Аллараа дойду диэн аатырбыт араас хара дьайдаах күүстэр: куһаҕан тыыннар, кубулҕаттаах абааһылар, сиэмэх үөрдэр, ынырык бэйэлээх улуу күтүрдэр олорор сирдэрэ баар диэн кэпсииллэрэ. Мин, дьиҥинэн, ону соччо итэҕэйбэт этим, ол эрээри бу сырыыга ол төһө кырдьыктааҕын билэр кыахтанным.
Манныкка тутуу былдьаһар ордук, хойутаатыҥ да бүтэҕин. Мин бастакынан киирсиини саҕалаан, муос кылыһым биир охсуутунан күтүр моҕой биэс баһын барытын быһа охсон түһэрдим. Ол эрээри сэппин иккистээн далайыам иннинэ быстыбыт төбөлөр оннуларыгар саҥалар үүннүлэр. Олор миэхэ уотунан тыбыыралларын кэтэспэккэ иккиһин дайбаатым. Ити эрээри күтүр кыыл бастара начаас үлүгэр чөллөрүгэр түстүлэр. Мин эмиэ кылыспын күөрэттим…
Сүҥкэн моҕой төбөлөрүн сүүс биир төгүл кэрдибитим кэннэ өйдөөн көрбүтүм, саҥа төбөлөр сырыы аайы кыччаан, оттон күтүр харамай этэ-сиинэ хайдах эрэ уолан иһэр эбит. Дьэ манна мин биллим: өстөөҕүм улам мөлтөөн эрэр диэн. Өссө биэс уончата кылыспын далайааппын кытта, мин иннибэр биэс бастаах, куурусса дабыдалын курдук куорсуна үргэммит кынаттаах, куобах кутуругун саҕа кутуруктаах камбала балыкка майгыныыр харамай ыстаҥалыы сылдьар буолла. Күлэн баран мин ол харамайы бачыыҥкам тумсунан туора эһээт, салгыы хардыылыы турбутум.
Владимир Федоров
Аита Шапошникова тылбаастаата
Чолбон. – 2023. – № 3
Олунньу ыйга Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академиялыы театрыгар СӨ үтүөлээх артыыһа Кирилл Семенов «Сахалыы тыыннаммыт пьесалар» диэн кинигэтин биһирэмэ буолбута. Бу кинигэҕэ Кирилл Михайлович тылбаастаабыт нуучча уонна омук суруйааччыларын пьесалара киирбиттэр. Үгүстэрэ сыанаҕа турбут, көрөөччү киэҥ биһирэбилин ылбыт айымньылар: «Ревизор», «Дядя Ваня», «Этиҥнээх ардах», «Сатабыллаах саһыл саҕалаах», «Тиит», о.д.а. Ааҕааччылар, Кириил Сэмэнэби сыанаҕа оонньуур оруолларынан, Саха араадьыйатыгар ыытар «Ахтан-санаан ааһыаҕыҥ» биэриитинэн билэр буоллаххытына, бүгүн олох атын «оруолга» – тылбаасчыт быһыытынан билсэргитигэр ыҥырабыт.
– Кирилл Михайлович, хаһааҥҥыттан тылбааһынан дьарыктанар буолбуккунуй?
– 2001 сыллаахха 50 сааспын туоларбар бенефис туруорбутум. Онно аан бастаан Шекспир «Ричард III» пьесатыттан быһа тардыыны тылбаастыырга холоммутум. Санаабар, табыллыбыт курдук этэ. Онно мин тылыттан тылыгар тылбаастаабакка, ис хоһоонун биэрэ сатаабытым. Олоҥхолуу, эпостыы истиили тутуспутум.
Онтон РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа, оччолорго култуура колледжыгар уһуйааччылыы сылдьар Ефим Степанов көрдөһүүтүнэн устудьуоннарга анаан Уильям Голдинг «Повелитель мух» романынан оҥоһуллубут пьесаны, Сюзанна Ооржак сакаастаһан Федерико Гарсиа Лорка «Дом Бернарды Альбы» пьесатын тылбаастаабытым. Онтон ыла сакаастар киирэн барбыттара – бэйэбит театрбытын таһынан Үүнэр көлүөнэ театра, Ньурба театра үлэһэр буолбуттара.
– Ол аата репертуар тиийбэтиттэн саҕаланнаҕа дуу?
– Оннук. Репертуар тиийбэт буолан барбыта. Сахалыы драматургияҕа үлэлэһэр дьоммутуттан биһиги сыанабытыгар Сиэн Чолбодук, Дмитрий Наумов, Сиэн Өкөр, Баһылай Харысхал пьесалара тура сылдьыбыттара. Онтон Сиэн Өкөр атын хайысхаҕа көһөн баран, устунан тохтоон хаалбыта, Баһылай Харысхал театр сакааһынан историяҕа сыһыаннаах драмалары суруйталаабыта.
– Чэ, эн бастаан бэйэҕэр тылбаастаатыҥ, онтон сакааһынан. Итинник гынан үлэҥ элбээтэҕэ дии, тылбаасчыт быһыытынан. Онно эн тылбаас теориятын эҥин ааҕаҕын, көрөҕүн дуу?
– Суох, тылбаас маннык-маннык буолуохтаах эҥин диэни олох билбэппин. Арай, ХИФУ-га өр сыл үлэлээбит, саха тылын харыстыыр, сайыннарар үлэҕэ үгүс кылааттаах профессор Тамара Ивановна Петрова үлэлэрин аахпытым. Кини өссө мин Александр Островскай «На всякого мудреца довольно простоты» диэн кэмиэдьийэтин тылбаастаабыппын ырыппыт, сөбүлээбит түгэннэрин ыйбыт этэ. Оттон мин буоллаҕына, этэргэ дылы, илиим иминэн. Арааһа, артыыс буоламмын буолуо, бастаан артыыс сыанаҕа хайдах саҥарыахтааҕын өйбөр оҥорон көрөбүн уонна геройдар характердарын биэрэр тыллара-өстөрө хайдах буолуохтааҕын наардыыбын. Бу киһи маннык саҥарыан сөп, атыннык саҥарара кини майгытыгар барсыбат эбит диэн. Бу этиинэн тугу этээри гыммытын ис хоһоонун биэрэбин, туруору тылбаастаабаппын.
Сороҕор өр баҕайы сөптөөх тыл-өс киирбэт, биир тылы көрдөөн олох муҥнаныы бөҕөнү муҥнанабын, сороҕор олох сурдурҕаччы баран иһэбин. Пьеса тыла дьон тыла буоллаҕа дии, кэпсэтии тыла. Онон дьон саҥатын истэ сатыыр, кэтиир идэлээхпин. Наһаа үчүгэйдик, ылбаҕайдык, тыл дэгэтин – өс хоһоонун, сомоҕо домоҕу олус таба туһанан саҥарар дьоҥҥо түбэһэбин. Оччоҕо кинилэр саҥаларыттан тугу өйдөөн хаалбыппын эҥин туһанабын. «Ээ, бу геройум маннык саҥарыан сөп эбит ээ» диэн кинилэр саҥаларыттан геройдар характердарын ылабын. Итинник түгэннэри сурунан ылыахха баар эбит дии саныыбын. Үлэлиир кэммэр тылбааспын өйбөр тута сылдьабын. Сороҕор күлүм гынан киирэн кэлэр, оччоҕо олох туох да сымыйата суох ойон туран суруна охсобун.
Бүтэрэн баран үстэ-хаста хат көрөбүн. Олох бүтэрэн баран саҥаттан ааҕабын, сороҕор арыый сойутан баран эмиэ хат ааҕабын, тугу эмэ булан ылан көннөрүөхпүн, уларытыахпын сөп. Сороҕор этии ис хоһоонун сыыһа өйдөөн кэбиспит буолабын. Ону дьэ ол үрүҥэр түһэриигэ көннөрөбүн. Оннук гымматахха, били «подам виски» диэни «чэчэгэйгэ биэриэм» диэн тылбаастаабыт курдук буолуон сөп.
– Эн теорияны үөрэппэтэҕим диигин эрээри, тылбаас теоретиктара драманы тылбаастыырга сүбэлэрин, ньымаларын тутуһар эбиккин ээ.
– Оттон ол мин артыыс буоларбыттан, сыананы билэрбиттэн буолуо дии саныыбын. Холобура, урут биһиги суруйааччылар тылбаастаабыт айымньыларын туруорарбытыгар киһи сыанаттан кыайан саҥарбат гына олуона соҕустук тылбаастаммыт этиилэр баар буолааччылар. Ону биһиги уларытар, көннөрөр этибит. Ол иһин мин тылбаастыырбар олоххо баар дьиҥнээх дьон кэпсэтэрин курдук оҥоро сатыыбын.
– Саха көрөөччүтэ, ааҕааччыта төрөөбүт тылын сүмэтин иҥэриммит айымньыны чугастык ылынар. Ону кыайа тутаҥҥын, испэктээктэриҥ көрөөччүгэ сөбүлэтэн эрдэхтэрэ. Саха тылыгар үчүгэйдик үөрэммитиҥ дуо?
– Учууталларым үчүгэйдэр этэ. 8-с кылааска диэри Бүлүү Бороҕонугар Екатерина Герасимовна Матвеева үөрэппитэ. Онтон Эдьигээҥҥэ көһөн тиийэн Ульяна Семеновна Ханчаеваҕа үөрэммитим. Кинилэр миигин төрөөбүт тылбын таптыырга үөрэппиттэрэ. Уонна оҕо эрдэхпиттэн бэйэм кинигэни кыбынан, оччотооҕу суруйааччылар тылларын-өстөрүн иҥэринэн улааппытым. Былатын Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун олус умсугуйан аахпытым. Олоҥхо тыла диэн олох ураты тыл буоллаҕа. Ол миэхэ, холобура, Шекспири эҥин тылбаастыырбар көмөлөһөр, олоҥхо тыла киирэн кэлэр. Олоҥхо театра Эсхил «Прометей прикованный» трагедиятын сакаастаан тылбаастаппыта. Ону олоҥхо истиилинэн оҥорбутум.
– Омук суруйааччыларын айымньылара биһиэхэ нууччалыы тылбаастанан кэлэр буоллахтара дии, аны ону биһиги сахалыы саҥардабыт. Итиннэ эн биир эрэ тылбааһы көрөҕүн дуу, хас да тылбаасчыт үлэтин тэҥниигин дуу?
– Тэҥниибин, хас да тылбааһы ааҕабын уонна сороҕор орто сүнньүн тутуһабын, ол аата икки тылбаастан ылан холбоон оҥоруохпун сөп. Тоҕо диэтэххэ, сороҕор икки тылбаас иккиэн биллэр уратылаах буолаллар.
– Саха тылбаасчыттарын айымньыларыттан кимнээх үлэлэрин бэлиэтиигин?
– Мин сахалыы тыыннаах тылбааһы сөбүлүүбүн. Ол аата биһиги төрөөбүт төрүт тылбыт дэгэтин иҥэриммит, сахалыы киэптээх-моһуоннаах буолуохтаах. Бэйэм эмиэ оннук тылбаастыыбын. Оннук гымматахха, ааҕарга да, истэргэ да сүрдээх олуона, туруору тылбаас тахсан кэлэр. Холобура, Авксентий Егорович Мординов тылбаастаабыт «Тиэриллибит кырыһа» олох уу саха айымньытын курдук үчүгэй тылбаас этэ. Амма Аччыгыйа «Чуумпу Дона», «Сэриитэ уонна эйэтэ» – оҕо сааспар аахпыт кинигэлэрбиттэн биир бастыҥнара. Өссө биир сөбүлээн аахпыт кинигэм – Чингиз Айтматов кэпсээннэринэн «Тэбиэн хараҕа» кинигэ. Манна суруйааччы кэпсээннэрин Петр Афанасьев, Василий Гольдеров, Николай Кондаков, Степан Саввин–Күн Дьирибинэ тылбаастаабыттара киирбит этэ. Биир киһи сөҕөр тылбааһа – Шота Руставели «Тиигир таҥастаах бухатыыр» поэмата. Норуот суруйааччыта Сэмэн Руфов олох строкатын сүһүөҕүн, рифматын тутуһан, тылтан тыл тахсан иһэр гына тылбаастаабыта ааҕа олорорго дьикти үчүгэй айымньы.
– Репертуары саҥардар туһуттан эн айымньылары тылбаастааккын кытта, бука, буруолаппытынан сыанаҕа таһаарар буолуохтаахтар. Онон тылбаастаргын бастакы ааҕааччылар – режиссер, артыыс. Кинилэр сөбүлэспэт түгэннэрэ баар буолар дуу? Эбэтэр тылбаастыыргар сүбэлэһээччигин дуу?
– Маҥнай режиссер миэхэ сакаас түһэрэр. Ону саҕалаабытым кэннэ, ыксал буоллаҕына, тугу оҥорбуппун тута ылан, бэлэмнэнэн киирэн бараллар. Биллэн турар, сүбэлэһэбин, сороҕор кыра көннөрүүлэр баар буолаллар, үксүн кылгаталлар. Сороҕор артыыстар саҥаралларыгар сөп түбэһиннэрэн бэйэлэрэ уларытан, олох бутуйан да кэбиһэр түгэннэрэ бааллара. Онно бастаан кыһаммат этим, онтон кэлин тутуһар буолбутум, бастакы репетицияларга олорон истэбин.
– Кинигэҥ туһунан кэпсии түс эрэ.
– Аан бастаан билэр дьонум тылбаастаргынан кинигэ таһаарбаккын дуо диир буолбуттара, онтон биирдэ оччолорго Култуура министиэристибэтигэр үлэлии сылдьыбыт Нерюнгритааҕы актер уонна куукула театрын артыыһа Николай Пономарев норуот театрдарыгар анаан брошюра бэлэмниибит, онно тылбаастаргыттан биэрдэргин диэбитэ. Театрдарга репертуар тиийбэтэ биллэр кыһалҕа буоллаҕа. Онон тута сөбүлэһэн бэлэмнээбитим. Ол эрээри кини министиэристибэттэн уурайан, дьыала тохтоон хаалбыта. Дьэ онтон тэптэрэн, аны бэйэм онно-манна туруорсан, харчы эҥин көрдөөн көрбүтүм. Онтум эргийэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи норуот айымньытын дьиэтигэр норуот театрдарын кураторыгар Алексей Захаровка тиийбит этэ. Аны кини сүүрэн-көтөн, өрөспүүбүлүкэ норуодунай театрдарыгар ыҥырыы быраҕан, кинилэр сып-сап харчы хомуйан кинигэбит күн сирин көрдө. Онон бу кинигэ тахсыытыгар улахан өҥөлөөх Алексей Захаровка, биһиги театрбытыгар литература чааһын үлэһитэ, театровед Надежда Осиповаҕа уонна үбүн-харчытын уйуммут норуот театрдарыгар муҥура суох махталбын тиэрдэбин. Инньэ гынан кинигэбит норуот кинигэтэ буолан таҕыста. Бу кинигэҕэ 12 тылбаас киирдэ. Сороҕо сыанаҕа турбута, сороҕо илик. Өссө да икки кинигэ буолар тылбаастардаахпын.
– Кирилл Михайлович, эн театрга үлэҥ, тылбааһынан дьарыгыҥ таһынан аны Саха араадьыйатын истээччилэрин биир кэтэһиилээх биэриилэрин ыытаҕын, литература ааҕыыларыгар кыттаҕын, өссө көрбөттөр библиотекаларыгар үлэлээбиккин билэбит. Онон эйигин саха литературатын тарҕатааччы, үйэтитээччи быһыытынан сыаналыыбыт.
– Мин Саха араадьыйатын биэриилэригэр улааппыт киһи буоллаҕым дии. Оҕо эрдэхпиттэн уус-уран ааҕыылары, пьесалары, симфониялыы оркестр кэнсиэрин көтүппэккэ истэрим. Өссө үлэһит буолбутум кэннэ оҕо биэриилэрин эрэдээктэрэ Георгий Дьячковскай үлэҕэ ыҥыра сылдьыбыттааҕа. Онтон «Саха Левитана» дэммит Саха араадьыйатын биир умнуллубат куолаһа Афанасий Готовцев ыыта сылдьыбыт биэриитин биэрбиттэригэр сөбүлэһэммин, үлэлээбитим 11 сыл буолла. Уус-уран ааҕыыга сыһыарбыт киһинэн араадьыйа литератураҕа салаатыгар өр сылларга эрэдээктэринэн үлэлээбит, саха истээччитэ биир сөбүлүүр куолаһа, суруналыыс Николай Иванович Максимов буолар. Бэйэм ааҕарбын олус сөбүлүүбүн, бу миэхэ үлэбэр да көмөлөһөр, суруйааччылар айымньыларын, дьон ахтыытын ааҕан, билии-көрүү да кэҥиир. Кыра эрдэхпиттэн дьонум, кырдьаҕас саҥаһым эҥин, «Хотугу сулус» сурунаалы доргуччу аахтарар этилэр. Ону олох сүрэҕэлдьээбэккэ, өссө сөбүлээн да диэххэ сөп, ааҕарым. Улаатан истэҕим аайы өссө оруолларынан куоласпын уларыта-уларыта ааҕар буолбутум. Онтум да артыыс үөрэҕэр киирэрбэр туһалаатаҕа дии. Онон Саха араадьыйатыгар атаҕым тумсун угуохпуттан арахпакка үлэлии сылдьарбыттан астынабын.
– Оттон Өрөспүүбүлүкэтээҕи көрбөттөр библиотекаларыгар хайдах үлэлээбиккиний?
– Оччолорго дириэктэр Анна Афанасьевна Шишигина ыҥыран, «Саҥарар кинигэ» диэн баар, онно айымньылары аах диэн көрдөспүтэ. Онтон кинилэр да, мин да сөбүлээн тоҕус сыл устата бииргэ үлэлээбиппит. Бэйэлэрэ студиялаахтар, онно бобиналаах аппарааттан саҕалаан компьютерынан устууга тиийэ техника сайдыытын көрбүтүм. Онтон аны бэйэм хараҕым ыалдьан уурайбытым. Итинник ааҕыы сылаалаах этэ, кырата икки-үс чаас ааҕан төбөм олох дыҥ курдук буолааччы. Ол эрээри ити библиотекаҕа үлэлээбит кэмнэрбин олус үчүгэйдик саныыбын.
– Кирилл Михайлович, түмүккэ биһиги ааҕааччыларбытыгар анаан кинигэни ааҕыы, литератураҕа сыһыан туһунан бэйэҥ санааҕын эт эрэ.
– Билигин төрөөбүт тылбыт өлөр-тиллэр мөккүөрүгэр сылдьар диирбит мэлдьэх буолбатах. Кэпсэтэр тылбыт тутахсыйан эрэрэ баар суол. Онуоха биир быыһанар суолбут ааҕыы буоллаҕа дии. Илгэлээх ийэ тылбыт сүөгэйин-сүмэтин иҥэринэ сылдьар айымньылары ааҕарбыт тухары тылбыт баайа бараныа суох этэ. Ыччат дьон аахтын диэн кинилэр сэҥээрэр технологияларын туһанан ааҕыыны пропагандалыахха наада. Мин биир бэйэм уус-уран ааҕыыларбын флешкаҕа уган баҕалаах дьоҥҥо тарҕатабын, гостуруолга бардахпытына, уруоктарга туһаналларыгар диэн саха тылын учууталларыгар эҥин биэртэлиибин. Онон, санаабар, сахабыт тыла сайдыытыгар бэйэм кылааппын киллэрэбин, ааҕар, литератураны сэҥээрэр дьон элбии туралларыгар баҕарабын.
Анна Прудецкая
Чолбон. – 2021. – № 4