Саха сирин үрдүнэн 1990-с сыллартан былыргы ыһыах үгэстэрин сөргүтүү саҕаламмыта. Итини Лазарь Андреевич Афанасьев–Тэрис, Роберт Никифорович Петров, Вильям Федорович Яковлев уо.д.а. иилээн-саҕалаан ыыппыттара. Киһи оччолорго ыһыах туһунан өйдөбүлү сүрүннээн «Ыһыах үгэһэ» диэн аччыгый буклеттартан ылара. Онно эбии мин нуучча айанньыта уонна учуонайа Якоб Линденау үлэтин ааҕарым. Учуонай ити үлэтин толору көрүҥэ Саха сиригэр билигин да тахса илик, көннөрү ахтыылар эрэ бааллар. Ситэри-хотору Магадаҥҥа бэчээттэнэн турар.

Кымыс. Онон былыргы ыһыах хайдах саҕаланарын кэпсиир буоллахха, маннык. Ыһыах маҥнайгы үгэһэ биэни ыаһынтан саҕаланар. Биэ ыанна да – кымыс бэлэмнэнэр. Бу кымыстары сири иһиккэ кутан ураһа иһигэр туруоран көөнньөрдөллөр уонна дөрүн-дөрүн билгитэллэр. Оччотугар утахтарын иһигэр салгын үөскүүр уонна амсайдахтарына тылларын аһытан кымыстыыр буолар. Ыһыаҕы тэрийээччилэр кымыстара туһааннаах кэмигэр ситэрин итинник билэллэр.

Бу уруһуйга көрөргүт курдук, ол түгэххэ көҕүөр иһит турар, оттон сиргэ манчаары оту тэлгэппиттэр. Үгэс толорооччулар бэргэһэлэрин кулгааҕын арыйбыттар, ол аата «истэбит» диэн өйдөбүллээх. Бу курдук ыһыах буолуон иннинэ саастаах дьон мустан кымыһы амсайаллар, ыһыах сүрүн утаҕа табыллыбытын-табыллыбатаҕын быһаараллар эбит.

Күнү көрсүү. Бэс ыйын 21–22 күннэрэ. Кырдьаҕастар кымыстарын амсайан көрөн баран, дьэ, күнү көрсө диэн тахсаллар. Манна кымыстаах сири иһиттэрин баҕахха (икки сылгы төбөлөөх анал баҕана) ыйыыллар. Өйдөбүлэ – сир икки халлаан икки ардыгар диэн. Салгыы күн сардаҥата туһааннаах сиргэ тиксэрин кэтэһэллэр. Улахан саҥа-иҥэ суох, бары иһийэн сылдьаллар. Санатар буоллахха, былыр күнү көрсүүгэ аҕыйах киһи, ыһыах сүрүннээччилэрэ эрэ баар буолаллар.

Алгыс түһэр кэмэ диэн туспа сиэрдээх-туомнаах. Тоҕо бэс ыйын 21–22 күннэригэр диир буоллахха, ити кэмҥэ күн муҥутаан өрө көтөр кэмэ. Өбүгэлэрбит ону бэркэ диэн билэллэрэ. Алгыс бу кэмҥэ саҕаланар. Билигин итини эмиэ барытын тутуһа сатыыллар эрээри, былыргы өттүгэр эбии икки сэргэни туруораллар эбит. Бу сэргэлэр аналлара – күн халандаарын оруолун толоруу. Ол аата бу кэмҥэ, күн халлаан муҥур оройугар тахсар түгэнигэр, сэргэттэн сиргэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны кылгас күлүк түһэр. Сорох кэмҥэ сэргэнэн буолбакка, ураһа оройунан эмиэ сирдэтэллэрэ үһү. Ол курдук маҥнайгы сэргэттэн (сороҕор ураһа оройуттан) түспүт күлүк оннугар иккис сэргэни туруораллар. Онтон иккис сэргэ күлүгэ түспүт сиригэр маҥнайгы бэлиэни сиргэ батары охсоллор. Ол аата мантан инньэ күн кылгаан барар диэн буолар. Ол бэлиэлэринэн уоннуу хоно-хоно таас уурдахтарына, өбүгэлэрбит төгүрүк (спиралевидный) халандаардара тахсан кэлэр. Ыһыах суолтата итиннэ эмиэ сытар. Былыргылар күннэрин-дьылларын айылҕа көмөтүнэн оннук ыйдаран ылаллар.

Ити кэмҥэ күнү көрсүү, алгыс сиэрэ-туома ыытыллар. Биллэн турар, уйгу-быйаҥ олох туһугар үөһэлэргэ тыл-өс этиллэр, көрдөһөллөр. Аны ыраах алааска олорор дьонуҥ ыһыах күнэ чугаһаата да эмиэ сэргэлэрин күлүктэрин манаан бараллар. Күн ортото (12 чааска) күлүгэ кылгыыр кэмин көрөн, ыһыах хаһан ыһылларын билэ-көрө, бэлэмнэнэ сылдьаллара. Биллэн турар, үгүс дьоҥҥо анал ыҥырыы тиийбэт, онон кинилэр итинник сөпкө уонна сыыстарбакка дьаһаналлар. Ити туһунан үөрэхтээхтэр да суруйаллар уонна Адюм Михайлович Рафаилов кыыһынаан Мариялыын бу биһиги Өлүөнэбит петроглифтарыттан (таас, боруонса үйэтинээҕи хайа уруһуйдара) көрөн эмиэ таһааран тураллар.

Чэчир. Ити курдук күнү көрсөн, ыһыах алгыһын түһэрэн баран салгыы чэчир анньаллар. Сорох дьон чэчири түөрэн аҕалан үүннэрэр туһунан тыл ыһыкталлар. Ити төрдүттэн сыыһа. Чэчири хаһан даҕаны ыһыах ыһар сирдэригэр олордубаттара, быһан аҕалан сиргэ туруору анньаллара. Өбүгэлэрбит өйдөбүллэригэр манна алдьаммыт, антах тыыннаах диэн буолар. Ол эбэтэр быһыллыбыт чэчир өлбөт, кини үөһэ дойдуга син биир тыыннаах тиксэр диэн суолталаах. Сиэр-туом кэмигэр үөһэнэн көтөрдөр ааһар түбэлтэлэригэр, ыһыахчыттар ити өбүгэлэрбит куттара-сүрдэрэ сылдьаллар диэн олус үөрэллэрэ, астыналлара. Түһүлгэ чэчирдэрин ыһыах кэннэ ыраастыыллар, кэнэҕэскитин бу сиэри-туому ыытарга аһаҕас буоларын туһугар дьаһаналлар.

Тоҕой сэлэ. Бу аччыгый кулун сэргэлэрэ. Бу сэргэлэргэ ситии тардыллар уонна ол ситиигэ хараҕаланар. Хараҕаларга кулунчук суларын (бас быатын) баайаллар. Өбүгэлэрбит үөһэлэртэн Дьөһөгөй оҕото хаҥыырын, төрүөх кэлэрин туһугар сиэр-туом толорууларын биир эмиэ ураты бэлиэтэ. Былыр-былыргыттан ыһыах хаһан баҕарар сылгыны кытары сыһыаннаах, биир кэм киниэхэ туһаайыллар. Манна сүөһү, ыт, оннооҕор ойуун эҥин өйдөбүллэрэ хаһан даҕаны кыттыспаттар. Үгэс быһыытынан хайаан даҕаны анаан симэммит хара уонна маҥан аттар баар буолаллар. Хара ат суолтата үөһэ куйаары кытары ситими үөскэтэр, оттон маҥан ат сирдээҕи олоҕу көрдөрөр. Былыргылар сылгыга олус улахан суолтаны биэрэллэрэ. Кинилэргэ Дьөһөгөй оҕото аҥаардас миинэр миҥэ эрэ буолбакка, чараас эйгэни, куйаары, түгэх өбүгэлэри кытары быһа ситими үөскэтэрэ. Итинник 13 тоҕой сэлэ сэргэлэрэ биһиэхэ Холболооххо билигин даҕаны тураллар. Тус бэйэм санаабар, билиҥҥи ыһыахха сылгы суолтатын өссө үрдэтэн иһэр оруннаах буолуох этэ.

Биэс кыһыҥҥы ый. 2010 сыллаахха Маалтааныттан холбука көстөн турар. Бу холбука олус сэҥээрдибитэ диэн – ойуутугар биэс дьахтар харахтарын быһа симэн тураллар. Былыргы уус сэлии муоһуттан кыһан, анаан-минээн ыһыах тэрээһинин көрдөрбүт. Биэс дьахтар сахалар аата суох кыһыҥҥы ыйдарын көрдөрөллөр – алтынньы, сэтинньи, ахсынньы, тохсунньу, олунньу. Ыһыах аһыллыытын сиэрин-туомун толоруу кэмигэр былыр биэс дьахтар кыыдааннаах кырыа кыһын ааспытын көрдөрөн, ити холбука ойуутун курдук, харахтарын быһа симэн, иһийэн тураллар. Онтон алгыс сиэрэ-туома бүппүтүн кэннэ самаан сайын кэлбитин уруйдаан харахтарын арыйаллар, бэргэһэлэрин усталлар уонна оһуохай саҕаланар. Бу Маалтааны холбуката билигин Ойуулуур-дьүһүннүүр музейга харалла сытар.

Моҕол ураһа. Сахалар биир мааны тутуубут, ыһыахпыт эмиэ биир сүрүн оҥоһуута. Аныгы сахалар бу тупсаҕай уонна баараҕай тутуу өйдөбүлүн эмиэ сыыһа ылына сылдьабыт. Дьон моҕол диэн тылы монгуол диэн тылга ханыылаан, бу омугу кытары ситиммит курдук саныыллар. Ити эмиэ төрүт сыыһа. Моҕол диэн туос дьүһүнүн ааттыыллар. Ону бүлүүлэр миэхэ быһааран турардаахтар – кинилэр итинник туос дьүһүннээх сылгыны ааттыыллар эбит. Сахалар билиибит үгүс өттө итинник кытыы сирдэрбитигэр иҥэн хаалбыта баар суол. Тылы, өбүгэ өһүн суолтатын билиэххин баҕарар буоллаххына, бэйэбит испитигэр көрдүүр оруннаах. Сорох дьон ураһа барыта туос буолар дии саныыр. Дьиҥэр, былыр хатырык, оннооҕор буор ураһалар баар буола сылдьыбыттара эмиэ биллэр. Биллэн турар, ити киһи кыаҕыттан, баайыттан-дьадаҥытыттан эмиэ тутулуктаах эрээри, Моҕол ураһа, аата да этэрин курдук, хаһан баҕарар туостан оҥоһуллар. Ол иһин Моҕол ураһаны баараҕай уонна туос ураһа курдук өйдүүр, ылынар оруннаах.

Манчаары от. Былыр алгыска туттуллар олус үчүгэй сыттаах, уу кытыытыгар үүнэр оту тутталлара. Бу от ыһыах саҕана ситэр буолан, сиэргэ-туомҥа туттуллара. Кымыһы хамыйаҕынан буолбакка, сири иһиккэ манчаары оту уган илитэ-илитэ, онон түөрт хайысханан ыһаллара. Эппитим курдук, сыта-сымара олус мааны, хайа да окко майгыннаабат ураты үтүө. Хомойуох иһин, манчаары от билигин олус сэдэхтик көстөр буолла. Андаатар кыыл бу оту эстэ дииллэр. Ол да буоллар биирдиилээн онон-манан син үүнэр.

Тыгын Тойон. Дойдуһа Дархан, Мунньан Дархан диэн тимирдээх дьон буолаллар. Дар­хан – уус диэн суолталаах. Бу дьонтон Тыгын Тойон төрүүр. Тыгыны хаһан даҕаны Дархан диэбэтэхтэрэ. Ити кэлин киирбит өйдөбүл. Тойон диэн атын омук тылыттан итэҕэли тарҕатааччы диэн өйдөбүллээх.

Тыгыныҥ өбүгэтиттэн ылбыт билиитин кэҥэтэн, ыһыаҕы Саха сиригэр бүттүү­нүгэр тарҕаппыта. Ол иһин кини сэргэ, ураһа туруорар, сахаларга маннык итэҕэл, бу курдук үгэс баар диэн көрдөрөр. Кини итинник ыһыах күн көрү-нары, араас күрэхтэһиини тэрийэн ыытар. Манна хорсуттары-хоодуоттары, быһыйдары-сымсалары, күүстээхтэри-уохтаахтары сүүмэрдииллэр. Маны таһынан бу күн кэргэн-ойох ылсыыта, инникитин илии охсуһуу түстэнэр. Ол аата сахалар итинник салгыы ууһуур-тэнийэр суолга үктэнэллэр. Былыргы ыһыах өйдөбүлэ, суолтата итиннэ эмиэ сытар. Билигин Тыгын өйдөбүлүн сыыһа сыаналааһын барда. Дьиҥэр, кини – Саха сиригэр ыһыаҕы тарҕатааччы. Тыгын сылдьыбыт сирин аайы биир кэм ыһыах, ыһыах, ыһыах… Кинини биһиги Дархан диэн буолбакка, Тойон диэхтээхпит, ити дьиҥ өйдөбүлү биһиги тутуһуохтаахпыт.

Тыгын оонньуута. Тыгыҥҥа 40 этэрээттээх, онно анаан дьону таларыгар маннык күрэхтэһии тэрийэр эбит. Бу дьону сэрииһит эрэ курдук көрөр эмиэ дубук. Кинилэр истиэп, тоҥус дойдуларын эҥин диэки атыы-эргиэн ыыта баралларыгар тойонноругар хара­был быһыытынан сылдьаллара. Кэмэ оннук этэ буоллаҕа.

Билигин ыһыах туһунан эттээх-сииннээх суруйуу диэн төрүт суох, ол иһин дьон билиитэ арыый тутах уонна сороҕор сыыһа соҕус. Дьиҥэр, биһиэхэ ыһыахпытын сүрүннүүр, билэр-көрөр дьоннордоохпут, кинилэри барыларын кытары ирэ-хоро кэпсэтэн, дьоһун үлэ тахсара буоллар, хайҕаллаах уонна олус кэскиллээх дьыала буолуох этэ.

Прокопий Ноговицын,

кыраайы үөрэтээччи «Эллэйээдэ» оскуола

оҕолорун экспедициятын салайааччыта

Чолбон. – 2023. – Бэс ыйа

Саха литературатын биллиилээх кириитигэ, поэт, учуутал, публицист, кэпсээнньит Егор Петрович Шестаков–Эрчимэн олоҕун кэрчик кэмнэрин, кини кыһалҕатын, оҕолоругар кыһамньытын уонна тус бэйэтин бу сыллардааҕы духовнай туругун өйдөөһүҥҥэ салгыы бэчээттэнэр бу дневниктэрэ кэрэһиттэринэн буолаллар.

Биһиги СГУ ИФФ-н саха салаатыгар үөрэнэр кэммитигэр, кини бэртээхэй лекцияларын истэрбит, “Сэргэлээх уоттара” литературнай түмсүүгэ сылдьарбыт. Егор Петрович Шестаков–Эрчимэн кыһалҕалаах олоҕу олорбутун оччотооҕу устудьуон дьон адьас да билбэтэх эбиппит. Билигин аахтахха олус да эрэйи көрөөхтөөбүт эбит, киһи харах уута суох аахпат страницалара бу дневниктэргэ үгүстэр.

Эрчимэн бу дневниктэрин бэчээккэ таһаарыы сыала-соруга – кини киһи, гражданин уонна педагог-суруйааччы быһыытынан олоҕу, обществоны кытары алтыһыытын көрдөрүү.

Сэмэн ТУМАТ

1. сыл. 12.10.68.

Мин истээх бэргэһэбин кэппитинэн гостинайга утуйаары сытабын. Түүн хоһум тымныытынан батарбакка манна үүрэн таһаарбыта. Ийэм кухняҕа сытаахтыыр. Уу-чуумпу. Оҕолорум билигин туспа ыалгау туйаары сыттахтара. Алеша эбэтин кытта, Таня эдьиийин аах хоойдоругар. Дьэ, олох-дьаһах…

13.10.68. Ийэм дьиэтин сууйан, оһохторун оттон, эбиэтин өрөн баран быйыл күһүн сабыс-саҥа босхоломмучча хаама барар. Мин лекциябын бэлэмниэх курдук гынан иһэн хоһоон суруйан эрдэхпинэ аан аһыллар. Ону кытта хас да киһи атаҕын тыаһа сурдурҕаһан, тоһугураһан киирэн кэлэллэр. Көрбүтүм истээх от күөҕэ сонун нары-наҥначчы кэппит, кугас бэргэһэтин аннынан атаахтаабыттыы, ахтыбыттыы хап-харанан көрбүт Танюшка бастаабыт, оттон киһи күлүөх барыта сатала суох таҥныбыт Алеша моҥур-соҥур буолан, оттон Кеша, Устя утуу-субуу суксуруһан киирэн кэлэллэр.

– Оо, дьон бөҕө тиийэн кэллилэр дии! – мин үөрэн саҥа аллайа түһэбин. Кырдьыга бүгүн аҕалтыахтара диэн күүппэккэ олорбутум. Иллэрээ күн бара сылдьыбыппар эбэлэрэ өссө да сылдьа түһүөхтэрэ диэбитэ. Оттон Таня: “Паапаа, эн тугунан кэллиҥ, мин бассыам”, – диэбитэ. Алеша буоллаҕына эбэтин аттыттан миэхэ чугаһаабатаҕа. “Барсыаҥ дуо?” –диэбиппэр, холкутук “Суох!” – диэн биир тылынан бүтэрэн кэбистэ. Мин оҕолорум тулаайах хааланнар, билиҥҥэттэн үтүөх-батаах сылдьан эрдэхтэрэ дии санаат харахтарым туманныран барбыттара. Ону көрөөт Таня, миигин аһыммыттыы, хап-харанан төп-төгүрүччү ийэтин харахтарынан көрөн хаалаахтаабыта. Дьиэм сылааһа буоллар, оҕобун илдьэ кэлиэх этим. Бөөлүүн былыттаах, бүгүн ичигэс күн буолан хата оҕолорум кэлэллэригэр арыый мүлүйэн тоһуйда.

– Хайа, дьиэҥ сылыйда дуо? – Кеша хараҕын атын сир диэки куоттара-куоттара ыйытар.

– Таһырдьа сылаас, онон сылыйбыт курдук буолла. Оһохторбун харыыта суох оттобун да олох билиммэт. Муостатынан үрэн сирилэтэ турар.

– Охсуһаллара бэрт. Сатаан сылдьыбаттар. Ону-маны былдьаһа-былдьаһа ытаһан-соҥоһон дьиэбитин ылан кэбистилэр, – диир Кеша, сол да атын сир диэки көрө-көрө.

«Ол иһин эһиги эрэйдээхтэр оҕо оҕолоохтуоххут дуо?» – дии саныыбын мин испэр.

Кинилэр туох эрэ улахан кыһалҕаттан босхоломмуттуу сулбу тахсан бараллар. Мин да оҕолорум кэлбиттэриттэн хомойо барбаппын. Дьиэм иһэ сэргэхсийэ түһэр.

17.10.68. Икки чаас саҕана Ваня Соловьев киирэн кэлээт: “Хайа, барабыт дуо?” – диир.

– Чэ бээ, соҥҥун уһул. Эбиэттээн баран… – диибин. Биһиги иккиэн сатыы кылабыыһа диэки хаамсабыт. Хаар түһэ турар. Уулусса халтархайа сүрдээх. Бүгүн Маша өлбүтэ түөрт уон хонугун туолла.

Кылабыыһа аанын иннигэр сол да хас да массыыналар, автобус кэлэн тураллар. Биһиги иннибитигэр кими эрэ көмө бөлөх дьон баран иһэллэр. Оонньуулларыттан хал буолбут музыканнар бэрт бассыыбайдык бэс чагда иһин эҥсэлитэллэр. Ваня биһиги урут Турпанов сибиэһэй веноктардаах уҥуоҕун булабыт. Онтон Маша көмүллүбүт сирэ ырааҕа суохха дылы этэ.

Мин ааһа баран истэхпинэ киһим: “Бу баар” – диир. Төннөн кэлэбин. Урут кини, туох да буолбатаҕын курдук күлэ-үөрэ олорор саамай үчүгэй кэмигэр, Ленинградка үөрэнэ сылдьан түспүт хаартыската харахпар быраҕыллар. Аҕыйах хаамыы, олох аттыбытыгар, били саҥа кэлбит дьон бокуонньуктарын иинигэр түһэрээри үөмэхтэһэн тураллар, туох да тыл этиитэ эҥинэ суох кистээбитинэн бараллар. Музыка өрөгөйдөөхтүк эҥсэлийэр. Оттон Маша күлэ-үөрэ олорор. Оччотооҕуга бу фотообъективы утары көрөн олорон, субу кэмҥэ саамай үчүгэй настроениелаах сылдьан түспүт хаартыскам куорат кылабыыһатыгар сааллан туруо диэхтээбитэ буолуо дуо? Суох! Суох!

Ваня, Маша уҥуоҕун кэннинээҕи остуоллаах икки ыскамыайка хаардарын сотон барар.

– Кэбис, туора дьон олохторугар олорумуох, – диибин мин өлбүт доҕорбун тугунан эмэ хомотумуох курдук. Уонна өлүөхсүттэрдээххэ кэннибинэн, Маша хаартыскатын көрбүтүнэн бэс аттыгар турунабын. Биһиги былыргы үгэстэри дьиҥ ис сүрэхпититтэн итэҕэйэр дьонтон итэҕэһэ суох, илдьэ тахсыбыт үрүүмкэлэрбитигэр кыһыл арыгыны толору кутан Маша буоругар уурабыт. (Кини тыыннааҕар да испэт этэ). Оттон бэйэбит субу-субу куттан иһэн барабыт.

– Вера бөөлүүн түһээбит, – диир Ваня эмиэ сүрдээх итэҕэйээччи киһилии долгуйан.

– Ол тугу?

– Түһээтэҕинэ, арай аһара улахан лабаалардаах аарыма кэрэхтээх тиит турар үһү. Ол тиит үөһэ өттүгэр оҕо дуу, оҕо саҕа эмэгэт дуу ыйанан турар үһү. Ону мин тахсан түһэрээри ылбыппын. Кэрэхтээх тиит анныгар мин аймахтарым бары мустан өрө мыҥаан тураллар үһү. Атаҕа суох Маайа миигин: “Ити оҕону тоҕо ыллыҥ. Оҕоҥ-урууҥ барыта эстиэ. Ылыма! – диэн миигин мөҕөн барбыт. Ону истэн, мин ол оҕону ситэ түһэрбэккэ тиит ортоку мутугар кириэстии даллаччы ыйаан кэбиспит үһүбүн…”

– Дьэ дьиибэ эбит! – мин эмиэ түүл наһаа архаическай сюжетын бэркиһээн кэбиһэбин. Уонна кини куттаммытын аһараары соруйан онуоха сөп гына тойоннуубун.

– Ол, бу бүгүн манна кэлиэҥ иһин, мин сүрбүн түһээн көрбүтэ буолуо. Миигин аймахтарым өрүү ойуун оҥорон түһээччилэр. Оттон ол оҕо, мин кэнэҕэс баҕар тугу эмэ айыахтааҕым кэрэхтээх тиит иччитэ, оҕо буолан ыйанан турбута буолуо.

– Баҕар буолуо… – Кини өс киирбэхтик сөбүлэнэр. Маша туһунан тугу эмэ суруйдаххына сатанар. Өрүү кинини санатарын курдук…

18.10.68. Дьиэбэр кэлбитим, ийэм оронун үрдүгэр Устя соно быраҕылла сытарын көрөөт: “Оҕобун ыла кэлбиттэр!” – дии санаат, хараҕым уута ыгыллыбытынан барар. Кытаанахтык, холкутук туттуохпун баҕарабын да кыаммаппын. Аҕыйах хонуктааҕыта төттөрү аҕалан бараннар, олох да аны оҕо ылыа суох курдук тылласпыттарын иһин мин кыысчааммын детсадка биэрээри кэпсэтэ сылдьыбытым. Дьиэм тымныыта улаатан иһэр. Уолбун хоонньоһон, Танябын бэйэтин оронун аттыбар ыга тардан сытабын. Түүн суорҕанын аһан тымныйыа диэммин субу-субу уһуктан сабан биэрэбин.

Оттон бэҕэһээ Устя кэлэ сылдьан Таняны детсадка биэрээри кэпсэппиппин истэн: “Биһиги оҕо гыныах этибит. Эмээхсиммит тэһийбэккэ олох иэдэйдэ. Биһиги үлэбититтэн тиийиэхпитигэр диэри кэтэҕиттэн тардыстан баран дьиэ үрдүн одуулуу сытар буолар. Бэҕэһээ ыаллар оҕолорун киллэрэн биэрбиттэрин көрбүт этэ”, – диэн бэрт элбэхтик уруккуттан илдьэ сылдьар санааларын салгыы эппитэ. Мин соҕотох бэйэм үс оҕону кыайан көрбөтүм чахчы. Оттон Танюшкабын саамай аһынар, таптыыр киһим. Ол иһин хайдах эрэ сатаан көрүөм суоҕа диэн куттанар курдукпун. Кинилэр да Танюшкаттан атыны көрдөөбөттөр. Онон, хайдах эрэ олуллан бэрт кэбирэхтик сөбүлэһэн кэбиспитим:

Таня эдьиийэ аах атыыласпыт розовай платьетын кэппит. Түгэх хос ааныгар, эбэтэ оҥорон биэрбит хачыалыгар төттөрү-таары биэтэҥнии олорор эбит.

– Тукаам, дьонуҥ кэлэн күүтэн олороллор, – диир ийэм кухняттан тахсаат. Мин бытааннык таҥаспын уларытынабын. “Паапыччаа!” диэбитинэн Танюшка утары сүүрэн кэлэр. Мин тыынарбар салгын тиийбэт курдук буолан хаалар.

Остуолга улахан кэпсэтии тахсыбат. “Биһиги төһө кыайарбытынан көрө сатыахпыт. Эн өрүү сулумах сылдьыаҥ дуо, кэргэн ыллаххына сатанар. Кыыс оҕону маачаха ийэ ордук атаҕастыаҕа, оттон уолаттар иһирдьэ-таһырдьа түһэ сылдьыахтара”, – эҥин диэн Устя ньылҕаарытар.

– Ыал курдук олорбуппут буоллар, бастакы оҕобун ама кимиэхэ биэрэр этибиний?! – диибин мин, соччо улаханы тугу да өйдүүр-саныыр кыаҕа суох олорон. Оҕом дьоло-доруобуйата буолуо. Оттон ол баар буоллаҕына, атына барыта бэйэтиттэн тутулуктаах буолуо…

Оҕобун автобус тохтобулугар диэри атаарсабын. Дьэ муҥ диэтэҕиҥ! Бэйэм сүрэхпин туора дьоҥҥо биэрэн ыытарым диэн. Ама мантан ордук киһи олоҕор ыарахан, тыйыс түгэннэр баар буолуохтара дуо? Хаар түһэ турар. Бороҥуй тоҥмут кыра күөлү уҥуордаан иһэн кэннибин хайыһабын. Оҕом Кешалаах Устя икки ардыларыгар сонун сыыһа тойтойон тураахтыыр.

19.10.1968. Түгэх хоһум долбууругар, бу саас дойдубар тахсарбар ыгыта симитэлээн кэбиспит кинигэлэрбин, гостинайга таһааран саҥа оҥотторбут улахан долбуурбар, бэйэм өйдүүрбүнэн наардаан кырыы-кырыыларынан уурталыыбын. Оттон күнүс хаама барбакка аһара мунньуллан хаалбыт сурунаалларбыттан наадалаах буолуо диэбит, сорҕотун урут ааҕыталаабыт ыстатыйаларбын бысталаан ылыахпар диэри киэһэ буола охсор. Ол былаһын тухары Танюшкабын суохтуубун. Кини баарына дьиэбит “ньир” курдук этэ. Оҕобун эдьиийин аахха биэрэн сыыстым эрэ, таптым эрэ?..

Мин кини иннигэр туох эрэ көннөһүллүбэт ыар буруйу оҥорбут курдук санаан кэллэхпинэ хараҕым уута ыгыллан кэлэр. Эдьиийэ да, күтүөтэ да доруобуйаларынан саарбахтардаах дьоннор. Кеша тыҥатынан, тохсунньуга эппэрээсийэлэнэ балыыһаҕа киириэхтээх. Устя эдьиийэ өлүөҕүттэн ыла сүрэҕим ыалдьар диэн тыллаһар буолбут. Онуоха эбии олорор дьиэлэрэ кыараҕас.

Оҕо сүүрэр-көтөр миэстэтэ суох. Мин соҕурууттан кэлэр сылбар Маша ити икки хоһу ылбатаҕа буоллар, билигин дьиэтэ суох сылдьыах эбиттэр.

27.10.68. Дьиэбиттэн тахсарбар хаар түһэ турара. Мин Танюшка олоппоһун туппутунан (Устя көрдөөбүтэ) Сэргэлээх кэр-дьэбэр квартаалын ортотунан, былыргыттан уолбакка олохсуйан сытар кыракый төгүрүк көлүкэни туораан, 2-с автобус тохтобулугар кэлэбин. Күүтээччи киһи аҕыйаҕын көрөн, ыскамыайкаҕа хохоллон олорор хатыҥыр саха дьахтарыттан: “Автобус кэлэн барбыта сотору буолла дуо?” – диэн си буолуохтааҕар ыйытабын.

– Оннук быһыылаах, мин билигин кэлбитим. Танюшка олоппоһун аттыбар туруораат, ыскамыайкаҕа били хатыҥыр дьахтар аттыгар олорунан кэбиһэбин. Кэннибититтэн көрдөххө кэтэхпит иккиэн хохойон олордоҕо диэн санаан ылабын. Дьоннор эбилиннэр-эбиллэн бараллар. Ол быыһыгар былырыын баччаҕа кыыс эрдэҕинэ көрбүт студенкам кэлэр. Оччотооҕуга чэгиэн-чэбдик бөҕө этэ. Билигин номнуо сиргэ түспүт хаптаҕас курдук уостан хаалбыт. Кыыс оҕо кырааската сууллара дөбөҥ даҕаны диэн испэр саныы олордохпуна, элбэх киһилээх автобус ынчыктаан тиийэн кэлэр.

Автобуска бэйэлэрэ туспа кыһалҕалаах, ол эрээри миигиттэн бары этэҥҥэ үөрэ-көтө сылдьар дьон сирэйдэрин одуулаһа барбаппын. Оҕом туһунан санаан хараҕым уута баһылла турар. Дьонтон кыбыстан түннүк диэки хайыһан олоробун.

“Туох буолан ытаан сирэйим быһа сытыйдаҕай” диэн испэр бэйэм бэйэбин мөҕүнэбин да, онтон ордук кэбирээн уйадыйан барабын. Биир тохтобулу ааһан баран, төннөн кэлэн, киһи сүрэ-кута тохтообот, бүтүн квартаалга бары бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаһар дьиэлэрдээх Халтуриҥҥа киирэбин. 10-с дьиэ иккис мэндиэмэнигэр тахсан бэркэ билэр ааммын тоҥсуйабын.

ؘ– Кимий? – иһирдьэттэн тыйыс саҥа иһиллэр.

– Мин, дьэбир буола сатаабыт санаабар бэйэм саҥабар маарыннаабат куолаһынан хардарабын.

Эбиэттээн эрэллэр эбит. Оҕом остуол аттыгар сылдьар.

… Дьиэм түүн 13-с кыраадыс буолар. Улахан тымныы өссө түһэ илик. Онон киһи хайдах да кыстыа суох. Дьиэ булуохпар диэри сылдьан эрдин диэн Алешаны ыалбар илдьэн биэрбитим. Бэҕэһээ Кеша улахан эрэйи көрбүт киһи быһыытынан: “Уолгун детсадка биэр. Биһиги оҕолоох дьон, оҕобутун боруоктуурун сөбүлээбэппит. Ииссэллэрэ бэрт”, – диэбитэ. Дьон киһи кыһалҕалаах кэмигэр кыһайалларыттан ордук кыһыылаах, абалаах туох баар буолуой?!

Былырыын манна Маай бырааһынньыгын биир хонук иннинэ ийэбинээн көһөн кэлбиппит. Киэҥэ, үчүгэйэ бэрдэ. Балачча өр олорорбут буолуо дии санаабытым. Хайа баарый? Бу дьиэни быйыл көтүрүөх буолаллар, мин олоҕум биир саамай ыар кэмин илдьэ тураахтыа буоллаҕа.

Бүгүн кинигэлэрбин, сурунаалларбын табаар хопполоругар хаалыырбар, литературнай хаһыаты сэймэктиирбэр күнүм бүттэ. Маша үөрэнэ сылдьан суруммут конспектарын уура сылдьыбытын уот аһылыга оҥортоотум. Олох олороору, үлэлээри итиччэ бэлэмнэнэн баран, ону сүһүөҕэр туруорбакка туоруур диэн баттыгастаах суол буоллаҕа. Оттон үрдүнэн, аннынан үөрэммит, олоҕу олус да улахаҥҥа уурбат дьоннор төһөлөөх өр олороллоруй, соһуллан-сыһыллан сылдьалларый?!

Бөлүүн түһээн, аһара туруору таас хайаны өрө тахсан иһэн төптөрү түһэбин.

16.11.68. Ийэбинээн, бэҕэһээ киэһэ көһөн кэлбит суос-соҕотох хоспут ортотугар туох да бэрээдэгэ суох ууруллубут, тардыллыбыт малларбыт быыстарыгар турдахпына И. Федосеев сэрэммит курдук туттан киирэн кэлэр. Биһиги ити эрэ иннинэ, төһөттөн мунньуллубутун билбэтим, истиэнэлэрбит халыҥ сыыстарын сотон бүтэрбиппит.

– Дорооболоруҥ!

– Дорообо!

– Мин бу ыҥырыыны бэҕэһээ биэриэхтээх этим. Ол гынан баран эн суох этиҥ. Бүгүн Сэргэлээххэ кэлэллэр.

Остуолга олоруу саҕана Л. Попов чугуруҥнаһа турар ыалдьыттар иннилэригэр миигин анньар. Үгэс быһыытынан, ытыктабыллаах ыалдьыттар олорор туорайдарыгар тиийэн кэлэллэр.

– Кэбис бээ, манна дьоннор олороллоро буолуо?

– Онтон биһиги дьоннор буолбатахпыт дуо?..

Амма Аччыгыйа Уурастыырабы күүтэн балачча кэтэһиннэрэн баран киирэр. Биһигиттэн чугас соҕус сэргэстэһэр чиэскэ тиксэр.

Ыалдьыттар бары киирэн миэстэлэрин булуналлар. Мин хаҥас өттүбэр чарчыстыбыт маҕан сирэйдээх ханнык эрэ эмээхсин (кэлин билбитим уруккута П. Ойуунускай, билигиҥҥитэ Н. Павлов-Тыаһыт кэргэнэ эбит) уонна Л. Попов, Н. Тобуруокап уо.д.а. түбэһэллэр. Уурастыырап хойутаан кэлэн Эллэйи кытта сэргэстэһэр чиэскэ тиксэр. Софрон Данилов тамадаалыыр. Маҥнайгы тылы уруккута П. Ойуунускай эмээхсинин аттыгар олорор Амма Аччыгыйыгар биэрэр. Хаһан эрэ мин ити саалаттан арахпат этим. Оччотооҕуга бу утары дьиэҕэ кэлэн маннык быһыыга-майгыга олоруом диэн түһээн түүлбэр да суоҕа.

* * *

Алеша: “Итинник буолбатах!”, “Итинник буолбатах!” – дии-дии олоппостору түҥнэртээн массыына оҥостон оонньуу сылдьар. Бэйэтэ билбитин олох туохха да биэриэ суох киһи буолсу. Арааһа мин итэҕэспин утумнаабыт быһыылаах.

Мин дневникпин сурумматаҕым ыраатта. Суруйуохпун да баҕарбаппын. Төһө кыалларынан мин туспар аһары ыараабыт сыл ааһа охсуон баҕарабын.

Бэҕэһээ Н.К. Антоновтыын Саха театрыгар “Ый өлүүтүн түүнүгэр” диэн М. Карим трагедиятын көрөн кэлбиппит. Байбише Танкабине оруолун А. Иванова оонньообута. Оттон Аквьегет уонна Шафрак оруолларын Н. Попов уонна Рожина оонньообуттара. (Москваҕа саха тылыгар үөрэппит оҕолорум) тылбааһа хотон кыаллыбатах быһыылаах. Декорацията да дьадаҥы. Ол да буоллар мин урут аахпатах буоламмын саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри олус тартаран көрбүтүм.

20.12.68. Бэҕэһээ баанньыктанан баран күнү быһа сэниэтэ суох сылдьыбытым. Олус эмискэ ыарахан гантелларынан дьарыктанаммын дуу, хайдах эрэ сүрэҕим баарын биллэрэр. Ийэм “түүн үлүгүнэйэҕин, куһаҕаннык утуйаҕын” диэн тимир оонньуурдарбын абааһы көрөр.

Ийэм урут оннооҕор буолуоҕу кыайар-хотор бэйэтэ билигин суос-соҕотох хоспутун нэһиилэ күҥҥэ биирдэ сотоохтуур. Сылаас сиргэ кэлэн баран ыалдьан куттуу сырытта. Билигин даҕаны үчүгэйэ суох.

Мин гастрономҥа продукта ыла турдахпына издательство кассира “Баран аахсаар эрэ” диир. Мин эбиэт кэнниттэн үгэспинэн утуйа түспэккэ (гантелларбынан эрчиллиибин эмиэ көтүтэбин) издательствоҕа тиийэбин. Кинилэр барыта 1100 солк. суруйбуттар. Оттон урут икки төгүл, барыта 700 солк. ылбыппын. Мин биирдэ эрэ 300 солк. аванса ылбыт курдук санаан сылдьыбытым. Инньэ гынан соһуйан хааллым. Итэҕэйбэккэ ведомоһы көтөхтөрө сылдьыбытым…

Сыыр анныгар Саҥарбат Сахаардаах урукку дьиэлэрин иннигэр ким эрэ мас хайыта турар. Мин Силип дуу диэбитим Прохоров буолан биэрэр. Дорооболоһоот, мүччү түһэн ааһан эрдэхпинэ, туох эрэ соруктаах аҕайдык ыҥыран тохтотор.

– Мэхээлэ киирдин эрэ. Табыгастаах киһи булан илдьиттээбэккэ сылдьабын.

– Тугу?

–Тиэлиги оскуолатын директора телефоҥҥа ыҥыттарар. Ксенофонт оҕолору кырбаабыт үһү.

Мин үчүгэйдик айаннаан кэлбиппиттэн син үчүгэй соҕус санаалаах иһэммин сирэйгэ бэрдэрбит курдук буола түһэбин.

Мэхээлэ хотоҥҥо көөнньөрбө оҥоро сылдьан миигин көрөөт, кэннибиттэн сүүрэн кэлэр. Кэргэним өлүөҕүттэн ыла быраатым миигин аһынар, ордук чугас буолбукка дылы. Дорооболоһоот, дьиэбитигэр иккиэн тиийбиппит оҕом Дьөгүөссээн көлөөскөтүгэр суос-соҕотоҕун ытыы аҕай олороохтуур эбит. Харахтара кытарбыттар… Кэлэр понедельниктан субботаҕа диэри (24/III) кафедра сүрүн састааба Ньурбаҕа командировкаҕа барар буолла. Бүлүү оройуоннарын бөлөҕүн учууталларыгар 4 күннээх семинар ыыта. Командировката Институт усовершенствование учителей киэнэ.

1969 сыл. 12.03.69.

Эрдэ уһуктан баран кыайан хос утуйбаппын. Бу күннэргэ Алеша ыалдьан уубун көтүттэ. Онуоха эбии бэҕэһээ күрэ балтым хотун Танюшкабын биэрэрим туһунан сурукпун хос суруйан хаалларбатахпыттан кыыһыран барбыт этэ.

Тураммын “Ойуун түүлүн проблематиката” диэн ыстатыйабын устан дьоннорум уһуктуохтарыгар диэри бүтэрэбин. Аһара өр мүлүктээтим.

31.03.69. Лоп курдук түөрт сыл анараа өттүгэр мин аан маҥнай аҕа буолбут дьоллоох күнүм этэ. Оттон ол күн эмиэ ийэ буолар улуу дьолун уонна муҥун аан маҥнай билбит Маша баччаҕа өлүү-тиллии кирбиитигэр сыппыта.

Икки хонон бэҕэһээ дойдубуттан киирбитим. Алешаны уонна ийэбин таксинан быраатым аахха таһаарбытым. Оҕом барахсан, сарсыарда аһыы олорон “Эн барыма, манна сырыт”, – дии хаалбыта.

Соҕотохпун. Танюшабар, төһө да баҕардарбын, барбатым.

08.04.69. Киэһэ. Дойдубар тахсан түөрт хонон баран бэҕэһээ Ая массыынатынан киирбитим. Бүгүн туох да сэрэтиитэ суох кафедра үлэһиттэрэ бүтүннүү көһөн лекциябар киирэ сырыттылар.

27.04.69. Өрөбүл. Баскыһыанньыкка барбакка кэпсээммин салгыыбын.

Күнүс 1 чаас саҕана гантелларбынан гимнастика оҥоро турдахпына алтан тэриэлкэ тыаһа “лыҥк” гынар. Оттон бассыыбайдык да буоллар санаарҕабыллаах мелодияны кларнет мэнэрийэр. “Эмиэ кими көмө иттилэр”, – диэн түннүкпүнэн көрбүтүм, суруйааччылар баран эрэллэр эбит. “Ээ, Баал Хабырыыс сордооҕу илдьэн эрэллэр эбит дуу” дии санаат, мин кинилэри кытта атаарса барсыбатахпыттан кыбыстаммын түннүкпүттэн тэйэбин.

29.04.69. Иккистэргэ лекция ааҕан кэлэбин. Бу дьиэбитин кырааскалаан, штукатуркалаан сыыс, бөх үөдэн-таһаан бөҕө. Бэркэ сэрэнэн хоспун булабын. Студеннар дипломнай үлэлэрин ааҕартан соло буолбаппын. Салгымтыалаах дьыала буолар эбит.

Бэҕэһээ киэһэ Ефим балтын Ольганы көрсүбүтүм. “Оҕолоруҥ этэҥҥэ сылдьаллар дуо?” диэн өскүөрүтүн соҕус ыйыппыта. Киэһэ утуйаары сытан, баҕар, кини тугу эрэ билэн баран кистиирэ буолуо диэх курдук уорбалааһыннаах санаа өйбүттэн тахсан биэрбэт. Ол санаабынан Халтуриҥҥа тиийэбин.

Биирдиҥи көрүҥнээх иккилии мэндиэмэннээх дьиэлэр. Чалбаҕынан көрө сытар кирдээх тэлгэһэлэр. Дьонум олорор дьиэлэрин таһыгар тиийбитим, оҕом биир нуучча кыыһын кытта кумаҕынан оонньуу сылдьар эбит. Миигин көрөөт, туох эрэ куһаҕан киһи кэлбитинии атахха биллэрэр.

– Сыллыый, Таня, кэл эрэ! – диэн ыҥырабын.

Суох, кыысчааным чугаһыахтааҕар буукса антах куотар. Оҕом этэҥҥэ сылдьарын үөрэ көрө-көрөбүн эмээхсини кытта кэпсэтэбин. Сирэйин салгын сиэбит.

Дьиэҕэ киирбэккэ таһырдьанан төннөбүн.

Чэ үчүгэй. Үчүгэйдик эрэ сырыт. Дьэ иитии. Оҕом номнуо абааһы курдук көрөр буолбут…

08.05.69. Малярдар биригээдэлэрэ көрүдүөрү кырааскалаары миигин хоспуттан таҕыс дииллэр.

Мин аллара хаһаайыстыбаннай чааска Седиковка киирэбин. Суох. Оттон Стрекаловскайы көрсөн: “Баҕар бүгүн көһүөм, көрүдүөрү кырааскалатымаҥ, ханан сылдьыахпытый?” – диибин. Куолутунан тугу да быһаарбат. “Тыраап тэлгиэхтэрэ, онон сылдьыаҥ” – диир.

Мин хоспор тахсан малларбын, кинигэлэрбин табаар хопполоругар хаалаталаан барабын. Аллара: “Хоһугар баар дуо?”, “Баар. Баар”. “Буоллун, кырааскалаан кэбиһиҥ”. “Хаһыат тэлгээн тахсыах буолар”. “Кырааскалааҥ, кырааскалааҥ!” диэн кэпсэтэллэрин истэбин.

Арктикаҕа ханнык эрэ уста сылдьар мууска суос-соҕотоҕун олорон хаалбыт айанньыттан атына суох сирэйдээхпин быһыылаах. Түөрт уоммун ааһан эрэбин. Ол тухары олоххо бэйэм миэстэбин, дьолбун, бэл түптээн-таптаан олорор дьиэбин була иликпин.

Бондарев бүгүн дачатыгар көһүөхтээх. Миэхэ кини дьиэтин өссө кыһын анаабыттара. Ону “Дачаҕа тахсыахпар диэри күүт” диэбитэ. Киниэхэ таас дьиэттэн үс хостоох квартираны биэрбиттэрин, кэлин киин диэки тутуллар дьиэттэн ылаары главнай архитекторга атастаһан кэбиспит этэ. Бэйэтэ архитектор. Баара-суоҕа икки этажтаах таас дачалаах. Оннук дьиэ Сэргэлээххэ кимиэхэ да суох. Билигин эмиэ таас дьиэттэн квартира ылан баран өссө ордугу булаары таптаабытынан атастаһа сырыттаҕа ол. Дьон син сатаан олороллор. Оттон мин?..

21.05.69. Бүгүн О. Бальзак төрөөбүтэ 170 сылын туолбут күнэ (1799-1850). Мин кини туһунан А. Вюрмсер “Бесчеловечная комедия” диэн сүүнэ улахан монографиятыттан онон-манан быһа түһэн ааҕан иһэн төттөрү уурабын. Кини этэринэн Бальзак талаана, вкуһа суох суруйааччы, аҥардас үлэһитинэн, тимир волятынан ити үлүгэрдээҕи айбытын курдук буолан тахсар. Бальзак курдук “талаана суох буолбут” киһи баар ини…

Бүгүн мин дьиэм ордерын ыллым. Инньэ гынан ити икки бэлиэ түбэлтэ бииргэ түбэспититтэн сибээстээн, таһаҕаспын көһөрөн аҕалсыбыт студент уолаттары кытары “сууйдубут”. “Киһи ойоҕо ойох буолбат” диэн баарыгар дылы, мин бүгүҥҥү күҥҥэ диэри дьиэбин бэйэм киэнинэн аахпакка сылдьыбытым. Мантан дьэ хаһан, ханна көһөр буолабын, эбэтэр букатыннаах сирбэр барыахпар диэри олоробун дуу, биллибэт.

…Быйыл кэргэммин кыайан эргийбэтим. Баҕа баара да, сүһүөҕэр туруорбатым. Тугатына кыайтарбатаҕына кыаллыбат дииллэр. Дьэ хайдах буолар…

Бэҕэһээ, өлүү болдьохтоох, киэһэ Алеша ыалдьан куттаан санаабын аймаан кэбистэ. Аллара Тоҥоллоҕо дьахтар төрөөбүтүгэр Хочо враһа тахсыбытын Мэхээлэ ыҥырбыта. Көрөн баран күөмэйэ ыалдьыбыт уонна быара улааппыт диэн быһаарбыта. Температурата 38 этэ. Бу сарсыарда врач куораттыы сыһан баран, кыратык кэтии, уһукта-уһукта хос утуйар. Чаас курдук буолан баран оҕом дьэ букатыннаахтык улаханнык ыалдьыбыт көрүҥнээх көрөн кэлэр. Харахтарын маҕана хайдах эрэ көҕөрөн, харааран хаалбыттар. Ону көрөөт да, мин ийэтин санаат, сүрэхпэр ытыара түһэбин. Ол да буоллар туруоран таҥыннарабын.

Кыратык сэргэхсийэн күнүс сылдьа түһээхтиир. Мин киэһэлик кыратык аралдьыйа түһээрибин велосипедынан Өҕүлээккэ урут госфонд сирэ диэн ааттаан хас да сыл оонньообут өтөхпүн көрө барабын. Бу тииттэр, хатыҥнар силигилии сиппиттэрэ, мутукчалара, лабаалара муҥулуу тупсубута, дьэдьэн уга элбэҕэ сүрдээх. Киһи айылҕа ортотугар арахсыбакка сырыттар-сылдьыан курдук. Ол оннугар мин сүрэхпэр ыар баттатыылаах, кыһалҕалаах буоламмын үөрэр-көтөр, айылҕа кэрэтиттэн сүргэм көтөҕүллэрэ диэн кэлиэ дуо.

04.07.69. Дойдубар кыракый, кырдьаҕас дьиэбэр олоробун. 1/VII сайыҥҥы сынньалаҥмын ылан куораттан бэҕэһээ тахсыбытым. Чаҕылхай ыраас күн эрээри күнүс даҕаны куйаарбатаҕа. Быйыл дьыл баччата буолуор диэри итийэн көрө илик. Ити өттүнэн уратылаах сайын буолан эрэр. Чурапчыга, Аммаҕа ардах түспэт үһү. Оттон аара айаннаан иһэн көрдөххө биһиги дойдубутугар уу дэлэй, үрэхтэр көҥүстэрэ дьэ туолан сүүрдэ тураллар эбит.

Мин бэҕэһээ сарсыарда куораттааҕы дьиэбиттэн кэлээри тураммын былырыыҥҥы сайыммын, Маша биһиги кыччыгый уолчааммытын, Танюшканы илдьэ Сэргэлээхтэн хоҥнубуппутун санаан кэлбитим. Дьиэбитин, иһиппитин-хомуоспутун сууйан, таҥаспытын, малбытын дьаарыстаан, туохпут да бүтэн биэрбэккэ түүн бэрт кыратык утуйбуппуг. Аны туран сарсыардааҥҥы трамвайы куоттаран иккистээн кэлиитин кэтэһэ Даркылаах биэрэгэр түһээри бу тохтоон олоробун. Балыыһаттан киирэн “Оҕо сайдыытын историята” диэн, бы саас куораттан таһаарбыт киниискэбин ыллым.

Врач икки сирэй тухары киһини үөрдүбэт тыллары суруйталаабыт. Бу киэһэ бэргээтэҕинэ сарсын булгуччу барарбар тиийэбин. Тымныйбыт быһыылаах, сөтөллөн тахсар. Иккиэннэрин ийэм эрэйдээх оҕолоохтуур. Кыратын хоонньоһон илдьэ сытаахтыыр. Ол барыта оҕону харыстааһыҥҥа уун-утарытын төһө да биллэрбин хайдах да гынар кыах суох. Аны туран оҕолуу сордоно сылдьар киһини, куттаммыта, сэрэммитэ буоламмын хомотуохпун эмиэ баҕарбаппын.

Күнүс оҕобун ороммор илдьэ сытан утуйабын. “Паапыччаа!”, “Паапычча!” дии сытан мунна сурдурҕаабытынан барар. Мин оргууй турабын. Үгэспинэн нухарыйа түһэн ылыам дуу диэбитим, эйиэхэ уум кэлиэ дуо?

Алеша уһугуннаҕын ахсын уутун быыһынан “Паапаа!” диэхтиир. Мин “сыллыый, мин баарбын, утуй тоойуом, утуй” диибин. Ол курдук көрөн баран “түргэнник Майаҕа дуу, куоракка дуу киллэрдэххитинэ сөп буолсу” диэн күһэйэр быһыынан врач түмүктээн барар.

Бу иккиэн ороммутун сэргэ тардан баран сытабыт. Оҕом ыараханнык ыалдьар быһыынан ынчыктаан, саҥа таһааран “ыы-ыы”, “ыы-ыы” диэн эрэйдээхтик тыына сытар. Ол барыта баҕарбатарбын да, сүрэҕим оһо илик бааһын ыарыылаахтык таарыйар, муҥнуур. Араас кыһыылаах-абалаах санаалар киирэллэр. Сарсын куораттыырга быһаарынан сытабын. Онуоха диэри олус бэргээбэтэ буоллар үчүгэй этэ.

05.08.69. Түүнү утуйбакка аһарабын. Субу-субу оҕом мөхсөн оронуттан сууллаары гыннаҕына көннөрөн, “утуй, тоойуом, утуй, мин баарбын” диэн уҕарытан биэрэбин. Мунна бүтэн айаҕынан тыынар. Ол да иһин күөмэйин ыарыыта олус бэргиир быһыылаах.

09.07.69. Оҕобун таҥыннара олорон: “Эбээбит билигин биһигини саныыра буолуо, Алеша хаһан кэлэр, Дьөгүөр хаһан кэлэр диэн эрдэҕэ”, – диибин. Ону тута хабан уолум: “Мин өлөөрү гынным, оҕолорум хаһан кэлэллэр диирэ буолуо”, – диэн эбэтин оннугар этээччи буолар.

– Кэбис, инньэ диэмэ! – Былыргы эбитэ буоллар “Айыы!” диэ эбиппин. Ол оннугар илиитин уокка даҕайбыт киһи эмискэ эһэ тардан ыларыныы түргэнник көннөрө охсобун. Кини өйүгэр ити барыта хантан кэлэр? Баара суоҕа үс саастаах киһиэхэ…

Алеша иигин, хаанын түмүгүн лаборатория биэрбит. Мааҕыын учааскабыт враһа бэркэ аһыммыт куолаһынан: “Балыыһаҕа сытарыгар тиийдэ”, – диэн эппитэ. Мин испэр тоҕо эрэ бөҕөх соҕус санаалаах тиийэн бараммын албыннаппыппыттан хомойон эрэ хаалбытым.

– Өскөтүн сыстыгана, олус куттала суох буоллаҕына көҥүллүө этигит. Мантан инньэ мин бэйэм бииргэ сылдьабын. Онон бэргээтэр эрэ күнүнэн киириэхпит. Балыыһаҕа ордук дьүдэйиэ. Хаарыан сайыны туһаныах этибит. Сатанар буоллаҕына ол кэриэтэ күһүн наҕылыччы эмтэтиэхпит.

– Кэбис, кэбис папаша, инньэ диэмэ, маннык түмүктээх оҕону ыытарбыт сатаммат.

– Мин модьуйбаппын. Ити көннөрү баҕабын биллэрэбин.

– Оннугунан оннук буолуо да…

– Ити оҕо уруккуттан да быара улахан этэ, – врач кабинетыгар олорор маҕан халааттаах эдэр нуучча дьахтара тыл кыбытар. Сүбэлэһэн бараннар сарсын үөс тымырыттан хаан ылан анализтатарга этэллэр.

10.07.69. Бөөлүүнү быһа ардах түспүт. Билигин да ситэ-хото аста илик тымныы. Ону ол диэбэккэ Алешаны үксүгэр көтөҕөн 8 чааһы куоттарымаары ыксаан оҕо консультациятыгар тиийэбин. Лаборант кыыс 8 ч. 30 м. саҕана эрэ кэлэр. Алеша хаҥас илиитин үөс тымырын булбакка уҥа илиититтэн, мин көрдөхпүнэ, фиолетовайдыҥы хааны оботторон ылар. Оҕом тулуурдааҕын көрдөрдө – ытаабата. Мин баҕарбатарбын да Маша илиитигэр ити тымыра сүтүөр диэри дьөлүтэ аспыттарын санаан уҥуоҕум кытта кыйыттарга дылы.

12.09.69. Кыһайбыт курдук тыаллаах, тымныы күн. Бырамаҕа киирэн автобуһу кэтэһэн суол кытыытыгар олоробут. Мин кыра уолбун суорҕаҥҥа суулаан уларыйа сылдьан үрэр тыалга көхсүбүнэн буола сатыы-сатыы ыскамыайкаҕа олоробун. Ийэм Алешалыын чугас тыа диэки баран бараннар төннөн иһэллэр. Мираида, биһигини атаарса диэн, эмиэ кэлэн турар. Ис сүрэҕиттэн буолбакка, күһэллэн барсан иһэрэ, тэһийбэтэх, киҥнэммитин кистии сатыыра сирэйиттэн көстөр. Былаата, бэргэһэтэ да суох. Тоҥнор да биһиги туспутугар тоҥор быһыынан кыһайбыттыы туттар.

Дьиҥинэн, сарсын барар былааннаах этим. Ол гынан баран Дуня, ийэбэр, холдьоҕор курдук тылласпытын истэн, соччо истиҥэ, эйэҕэһэ суохтук арахсан, бу бүгүн бараары айан суолугар киирбиппит икки чаас буолан эрэр. Биһигини кытта аарааҥҥа диэри аргыстаһаары Е. Соловьев оҕолорунаан эмиэ кэтэһэн олороллор. Уонна былыргы, мин “Суолтан туора” диэн кэпсээммэр ахтан аһарбыт Уоһук Мундуускайым кыыһа эмээхсин сиэнинээн бааллар.

Өрүү буоларын курдук, сайыҥҥы хонуктар биллибэккэ ааһа оҕустулар. Уолбунаан куораттан тахсан иһэрбит эрэ баара. Уонна бу эмиэ төннөөрү киирэн олордохпут. Бу суолга кэтэһэр чаастарым, сайыҥҥы сынньалаҥмыттан быдан уһуҥҥа, салгытыылаахха дылылар.

Бэҕэһээ Аржаковы кытта Чүөллэргэ, Хойуоҕа бара сылдьыбыппыт. Төннөн иһэн эбэбиттэн икки куоҕаһы уонна биир чыккымайы өлөрөммүт син бултаабыт саҕа сананан кэлбиппит. Ардах түһүөх курдуга. Суолу алдьатар дуу, хайыыр диэн дьиксиммитим. Бүгүн да саарбах. Түстэҕинэ түһүөх курдук. Тымныы аҕай. Онон тардыллаа ини. Хаары аҕалбат буоллаҕына.

1971 сыл. 28.01.71.

Мин бэйэбин түүлү-бити оннук-маннык абааһыны, үөрү, дьылҕаны итэҕэйээччилэр кэккэлэригэр туох иһин киллэриэм суоҕа этэ. Атом, кибернетика, космос үйэтигэр былыргы үйэтинээҕи хараҥа өбүгэлэрбит өйдөрүн, билиилэрин таһымыгар сылдьар ханнык да логикаҕа сөп түбэспэт. Ол да буоллар киһи мэйиитин сорох кистэлэҥнэрин, ордук түүл дьиктилэрин ситэ-хото наука арыйа илигэ чуолкай. Мин кэлин сылларга түүл уонна түһээһин туһунан балачча хасыһан аахтым да тоҕо эрэ астынар быһаарыыларбын ыла иликпин.

Өскөтүн киһи инникитин түүлүнэн урут таайара буоллар, кини олоххо барыны-бары өйдөөн-санаан оҥороро уонна ол курдук ханнык эмэ туруоруммут сыалыгар чопчу дьулуһара даҕаны солуута суох курдук буолуох этэ. Киһи барыта түүн аайы түһүүр. Онтон хайата эмэтэ кэлин олохпутугар, дьылҕабытыгар сөп түбэстэҕинэ өйдөөн кэлээччибит. Билбит, эрдэттэн биттэммит саҕа сананабыт. Мин төһө да ити курдук материалистическайдык өйдөөтөрбүн даҕаны, өссө туох эрэ итинэн астыммат, сороҕор ылыммат даҕаны хос санаалаах хаалар курдукпун. Ол баҕар саҥардыыҥҥа диэри аһара хаалыылаах, хараҥа норуоттан хааннааҕым, а.э. национальнай психологиям уратыта буолуо.

Мин Машаны кытта холбоһоот да иккис дуу, үһүс дуу түүммэр түһээбит түүлүм кэлин сөп түбэһэн хаалбытын оннук муодарҕаабатаҕым, бэркиһээбэтэҕим да иһин умнубаппын. Ыалдьар сайыныгар даҕаны кыра дьиэбэр соҕотоҕун утуйа сыттахпына, эмиийдээх оҕотун, Дьөгүөссэни, туора көтөхпүтүнэн, баттаҕа ыһыллыбытынан киирэн кэлбитин кэпсии олордохпуна Ефрем оҕонньор телеграмманы аҕалан туттаран кэбиспитэ тутатыгар сүрдээх этэ.

Мин бөөлүүн эмиэ бэрт дьикти түүлү түһээн уһуктубутум. Киһи олорор сирин аттынан хаан буолбута сууйуллубута кыайан барбатах, урут кэтиллибит эргэ маҕан баккыны кэтэбин. Хайдах эрэ балыыһа таҥаһа дуу дии саныыбын. Сарсыарда ол туһунан ийэбэр кэпсээбиппэр: “Оҕо өлүүлээх дьахтары ойох ылаары гыннаҕыҥ”, – диэн тойоннообута санаабыттан хаалбат. Онуоха суолта биэриэ да суох киһи соруйан, тугун-ханныгын билиэх баҕаттан эрэ бу бэлиэтии олоробун. Дьиҥинэн биһиги түүлбүт туһунан сиһилии, дьиҥ кырдьыгынан суруйан иһэрбит буоллар, наукаҕа улахан туһаны оҥоруох этибит. Киһи түүлэ даҕаны кини психологиятын, майгытын быстыспат сорҕото, уратыта буоллаҕа. Мин урут түһээн эрдэ билбит курдук быһыыбар, түбэлтэбэр, олохпор сылдьардыы санаан кэлэрим аҕыйаҕа суох буолааччы. Баҕар ол да иһин буолуо, көрөр түүллэрбин кэмигэр тута бэлиэтээн иһэргэ быһаарынным. Муҥ саатар, биир эмэ уус-уран айымньыга наада буолуохтара.

27.01.71. Алеша билигин даҕаны санаторийыгар сытар түннүгүнэн, сорох эйэҕэс сиэстэрэлэр ааҥҥа дьөлө быһыллыбыт хайаҕас иннинэн көрсүһүннэрэллэр. Ойуулаах кинигэ, уруһуйдуур тэтэрээт илдьэн биэрдим. Уонна бүгүн, хайа да сылбынааҕар эрдэ, хаатыҥкалаах хайыһардыы бара сырыттым. Соччо тоҥмотох курдукпун. Хата хайыһарым быата аанньа табыгаһа суох, олус эрэйдээхтик кэтиллэр. Үнүрүүн Уйгуурап уонна Левин кэлэ сылдьаннар иҥиннэрэн биэрбиттэрэ. Мин иннибинэ ким да сылдьыбатах. Сэтинньигэ диэри сылдьыбыт хайыһардьыттар омоон суоллара баар эбит.

15.02.71. С-40, к-29, -30 кыраадыс. Аны ити курдук радионан истибит күммэр салгын температуратын сарсыардааҥҥытын, күнүскүтүн бэлиэтиир буолуом. Бүгүн хайыһардыы барбатым. “Үөлээннээхтэрбитин өтө көрөн” диэн В. Яковлев романын туһунан ыстатыйабын дьэ мүлүктээн бүтэрэн “Хотугу сулуска” илдьэн биэрдим. Хара маҥнайгыттан аатыттан иҥнэ түстүлэр.

07.03.71. Бүгүн дьэ аан маҥнай бачыыҥканан хайыһардаан мырааҥҥа тиийэ сырыттым. Былырыын, иллэрээ сыл манна кэлбэтэҕим. Урут Короленкоҕа олорон уонча сыллааҕыта сылдьарым. Уонча сыл! Хайдахха дылы элбэҕий! Ол икки ардыгар төһөлөөх уларыйда. Мин Маша тиһэх күннэригэр сыппыт балыыһатын көрө-көрө ааһабын. Барыта харахпар субу баар…

20.04.71. Күнүс аһара корректнай, эйэҕэс нуучча саха былаастаах билбэт эдэр киһим мин ааппын ааттаабытынан киирэн кэлэр. Улахан суумкатын муостаҕа туруоран баран хонноҕун сиэбиттэн КГБ үлэһитэ буоларын туоһулуур билиэтин көрдөрөр.

22.04.1971. Сарсыарда хаама сылдьан проф. Романов өссө да хайыһардыы сылдьарын көрөбүн. Мин бэҕэһээ хаар түспүтүн иһин илдьэ кэлээри гынан баран хаалларбытым.

28.04.71. КГБ инспектора.

01.06.71. Түүл. Ханнык эрэ дьиэҕэ баарбыт диибин. Кирсанова Варвара эмээхсин бэргэһэбин кистээн кэбиспит. Хара бэргэһэбин. Мин ханнык эрэ өссө кугас бэргэһэбин көрдөөн ону-маны сүргэйэбин да булбаппын. Эмээхсиҥҥэ кыыһырабын. Кини миигин физика уруогар туттулар геометрическай фигураларынан быраҕаттаталыыр. Мин аһаран биэрдэҕим ахсын онтуктара умайа турар көмүлүөк оһоххо түһүтэлииллэр.

Уһуктабын. Эмээхсин хара бэргэһэбин кистээбитин урукку хомолтолоох санааларым миигиттэн тэйээри гыннахтара диэн итэҕэйээччи киһилии тойонноот, эмиэ утуйан хаалабын.

Кыччыгый уолум, Дьөгүөссэм, биһиги ханнык эрэ лүҥкүр хара тыа усгун баран иһэбит. Түҥкүтэх маарыкталары, дулҕалаах куһаҕан үрэҕи, ханнык эрэ ис киирбэҕэ суох сирдэри ааһарга дылыбыт. Оттон оҕобун соҕотохтуу урут иннибэр ыыппытым сырдык халлаан күөҕэ ырбаахыта тойтоһуйбахтаат тыа быыһыгар сүтэн хаалар. Эккирэтэбин. Сиппэппин. Булбаппын. Ханна баран хааллаҕай диэн өҥү көрөөрү үрдүк тиит дуу, бэс дуу үрдүгэр ыттабын. Олох үөһэ таҕыстым, икки аҥы салаалаах эбит. Онтон тутуһуох буолтум нуоҕайан сууллуох курдук иҥнэйэр. Иннибэр хоп-хойуу кутуруктаах тииҥчээн утары турар бэс лабаатыгар олорорун сууллан иһэн көрөргө дылыбын. Оттон оҕом саҥата “Паапаа!” диэн ыҥырар. Оҕобун булан үөрүүбүттэн уһуктан кэлэбин.

Сааскыттан быһа оҥостуммут режиммин уларытаары утуйа сатыы-сатыы утуйабын. Бэҕэһээ сарсыардааҥҥа диэри 5 чаас иннинэ туран хаама-сүүрэ, эрчиллэ барарым. Аны сылаас буолан паркаҕа дьиэтэ-уота суох, кимнээхтэрэ биллибэт дьон үгүстүк хонор буоллулар. Онуоха бытыылка хомуйааччылары уонна түүнү быһа күүлэйдээбит, көрүлээбит пааралары эбэн кэбис. Дьэ ити иһин, аны 6 чаастан бараары найыланан сытабын.

Бүгүн Алеша биһиги төрөөбүт күммүт. Киэһэ Дьөгүөр, Хабырыыс, ийэм буоламмыт биир коньягынан бэлиэтиибит.

Тыаллаах хаҕыс тымныы күн буолла.

03.06.71. Бүгүн ГЭК үлэтин саҕалаата. Мин дипломун салайбыт студеным И. Левин 4 сыанаҕа көмүскээтэ. Биэһи да биэриэхтэрин урукку өттүгэр бэрээдэгэ мөлтүү сылдьыбытын аахтылар.

06.06.71. Үгэспинэн сарсыарда паркаҕа тахсыбытым, били мин иилии эргийэ сүүрэр стадионум дьон олорон көрөр сирдэрин уоттаан кэбиспиттэр. Өссө еврейдэр кылабыыһаларын аттынааҕы эстраданы эмиэ хара хоруонан көрдөрбүттэр.

07.06.71. Соҕотоҕун Күөххонууга киирэ сырыгтым.

11.06.71. Үс дипломаным ситиһиилээхтик көмүскээтилэр. Киэһэ Ф.С. кэргэнинээн тиийэн кэлбиттэр. Бу күннэргэ сарсыарда паркаҕа бардаҕым ахсын, гражданскай таҥастаах КГБ үлэһиттэрэ кэтииргэ дылылар. Арааһа, миигин уоттаабыта буолуо дииллэр быһыылаах. Хаамааччылар үксүлэрэ, барылара даҕаны диэххэ сөп, даачаларыгар көспүттэрэ. Арай мин эрэ ол дойдуга дуурданабын.

Быйыл кыһыҥҥытааҕы олохпун, үлэбин устунан Маша туһунан санаан харахпын симмэтим. Уруккум курдук дойдубар да соччо дьулуспаппын. Ол да буоллар хаһан эргийэн кэлиэхпэр диэри дьиэбин хатаан баран, Даркылаахтыыр автобус тохтобулун диэки суос-соҕотоҕун сукуҥнуубун. Оҕолорбор уонна дьоммор ону-маны ылбытым эчи сүгэһэрим улахана, ыарахана бэрт. Трамвайга Е.И-ны уонна А-ны көрсүтэлиибин да хайаларын да кытта кэпсэппэккэ бэйэм санаабын кытта бэйэм каюта ойоҕоһугар олоробун. Туох да миигин сэргэҕэлэппэт. Бэл, бу аатырар улуу өрүс көстүүтэ даҕаны мин күннээҕи олоҕум курдук чуҥкук, туох да киһи кэрэхсиэҕин булбаппын. Сайыҥҥы да олоҕум ол курдук ааһарын биллэрбин даҕаны, инним диэки устан иһэбин…

27.07.71. Быйыл моой оттуубун да, ходуһам аанньа үүммэтэх буолан хотуурум да, санаам да хоппот. Аҕыйах бугулланным. Чүөллэрэҕэ бара сылдьаммын балаҕаммыт иһигэр бочугурастар киирэн олороллорун көрөн баран былыргылыы айыырҕаан ыппатым. Тыаҕа тахсан түспүттэрин эккирэтэн көрдүм да, булларыахтара дуо?.. Төннөн кэлиибэр түннүгүнэн өссө үс бочугурас оҕолоро көтөн тилигирэһэн тахсыбыттарыттан соһуйан эрэ хаалабын. Быйыл сайыны быһа оһох, холумтан ыраас буоругар суунан, сөрүүкээн суоллара-иистэрэ сүрдээх эбит. Сарсыарда өттүгэр биир улары өлөрбүппэр икки куһу ханыылыыбын.

… Кыра дьиэбэр кэлэн баран утуйан биэрбэппин.

Хаһааҥҥа диэри бу курдук сулумах сылдьабын? Оҕолорум барахсаттар, ийэм даҕаны, аһыыр-аһаабат кэриэтэ сылдьаахтыыллар. Быйыл сайын үс мөһөөҕүнэн кыттыспытым да, хотууска ону улахаҥҥа уурбат. Кинилэр астара да диэхтээн биллэр буоллаҕа. Ол гынан баран дьыала онуоха эрэ буолбатах. Оҕолорум, мин бэйэм даҕаны наһаа тулаайахсыйдыбыт, туоххаһыйдыбыт.

13.08.71. Кини мааҕыын миигин уһугуннарарыгар номнуо биэс чаас ааһан эрэрэ. Мин олох даҕаны утуйан хаалыах эбит этим. Сылайбытым, төбөм да ыалдьара соччо. Билигин даҕаны үчүгэйэ суохпун. Ол гынан баран кэргэним өлүөҕүттэн ыла аан маҥнай бу кыракый дьиэбэр дьахтары кытта, буолаары буолан эдэркээн дьахтары кытта (мин маҥнай көрөөт кыыс дии санаабытым) хоммут минньигэс өйдөбүлүм тахсан биэрбэт.

20.08.71. Сарсыарда хаама барабын. Күнүс оҕолорбун кытта тэллэйдиибин. Киэһэ аһылык кэнниттэн Мэхээлэ Ксенофоннуун мас эрбииллэр. Лээлэ уонна Алеша онтон кылгас гына эрбэммиттэриттэн хайыттаран мин дьиэбэр көтөҕөн аҕалаллар. Тимир оһохпун оттон баран хаһыатынан саҕаһалаан уматан көрөбүн да умулла турар. Кыратык хаама таарыйа аллара киирэбин. Төннөрбөр кураанах амынньыардары тоһутан уоппун күөдьүтэр санаалаах дьиэбэр кэлэбин.

Ааммын аспытым, оһох кытыытыгар борук-сорукка ханнык эрэ кыыс олорорун эмискэ көрө түһээт, били Н. Заболоцкай Марфатын саныы биэрэбин. Оттон билээт да: “Эн кэлбиккин дуу?” – диэн үөрэн саҥа аллайабын. Кырдьыга, көһүппэтэҕим. – “Уотум кыайан умайбакка моһуоктаатаҕа үһү. Чэ, үчүгэй. Плащкын уһул, ыалдьыт буол”, – диибин. – Мин бу илиибин өлөрөн куоратынан эргийэн таҕыстым. Истибитиҥ дуо?..

– Истэн.

– Чэ билигин баҕас оһоҕум уота үөрэ-көтө күөдьүйэр ини.

Мин быйыл хайаан да кэргэн көрдөһөр санаалааҕым. Ол гынан баран ону олоххо киллэрбэккэ сырыттар сылдьыбытым. Икки оҕолоох сааһырбыт киһиэхэ оннук умсугуйан туран кэлээччи ханна эмэ баара дуу, суоҕа дуу?.. Ону даҕаны биир эмэ бэйэм курдук олоххо табыллыбатах эҥин. Аны кэлэн кими эмэ кытта тапталынан холбоһор туһунан саныы да барыахха табыллыбат.

Олоҕум саамай ыарахан кэмигэр бэйэтинэн кэлэн биэрбит дьахтартан аккаастаннахпына, баҕар, Атаҕа суох Дьөгүөр курдук сааһым тухары огдообо хаалыахпын эмиэ сөп. Үгүһү өйдүү-саныы токкоолуу барбакка, сарсыарда кэргэннии дьон буолан турабыт.

Сыыстым эрэ, таптым эрэ. Наһаа эдэрэ бэрт. Миигиттэн сүүрбэччэ сыл балыс. (1947 сыллааҕы төрүөх). Быйыл эриттэн арахсыбыт. Арыгыһыта, күнүүһүтэ бэрт эбитэ үһү. Биир кыра оҕолоохпун диир. Үнүрүүн онно тахса сылдьыбыт.

Бастакы да кэргэммин кытта уот ыстанарын курдук холбоспутум. Бу сырыыга өссө оннооҕор түргэнник быһаарынар киһи буоллум.

Быллаа Үлүксээстээххэ Кэлэҕэй Юрий баарын истэммин мотоциклынан Эмистиибит. Машаны сүгүннэрэн кэлбиппэр эмиэ кини Сатаҕайга таһааран биэрбитэ. Барыта хайдах эрэ ситимнээх, сөп түбэһиилээх, быалаах-туһахтаах курдук буолан иһэр. Эт, арыы таһааран, холбоһуубутун дьоммун кытта уонна Костялааҕы ыҥыран бэлиэтиибин.

24.08.71. Шура детсадка ремоҥҥа үлэлээн түннүк самааскалаан баран, күнүс чэйдии тахсан иһэрин мин дьиэм түннүгүнэн ыраахтан көрөбүн. Кинини кытта Алеша киирсибитэ. Аллараттан Паша, Рита аргыстаһан, хаһыа да буолан ферма хотонун аттыгар кэлэллэр.

Мин сарсыардаттан туох иһин тахсыбат уонна соччонон абааһы көрбүт ыстатыйабын мүлүктүү олордохпуна Хабырыыс киирэн кэлбитэ. Мин үлэбин быраҕан, быйыл сайыны быһа ыаһахтаспыт холустуой олох туһунан кэпсээммитин салгыы олорбуппут.

Шура улахан дьиэҕэ ааспакка туораан, миэхэ быһа Алешалыын киирэн истэхтэринэ, Хабырыыс дорооболоһоот, тута тахсар. Сыала – кинини көрүү быһыылааҕа.

Сотору чэйгэ ыҥыраллар. Кыһайбыт курдук быйыл маҕаһыыҥҥа: эт, атын да туох эмэ үчүгэй суох. Арыылаах, сүөгэйдээх килиэбинэн эбиэттиибит.

Шура биһиги С. Щипачев, Н. Доризо хоһооннорун ааҕа-ааҕабыт ороммутугар сытан сынньана түһүөх буолбуппутун, оҕолор биһиэхэ оннук дуоһуйууну уһуннук көҥүллээбэттэр. Биһигини кытта тэллэйдии барсаары кэтэһэ сылдьар Дусяны, Ританы уонна бэйэм уолаттарбын илдьэ чугас тыаҕа барабыт. Шура уолаттары кытта отоннуу хаалар. Оттон Рита биһиги тэллэй хомуйаары хочуолбутун туппутунан арыычча тэйдэр-тэйэн дьиэбитигэр кинилэрдээҕэр хойутаан кэлэбит.

Шура оҕото ыалдьан Табаҕаҕа барар буолбутун истээт, мин хомойон хаалабын.

Уйбаанныырдаахха, ол илдьит аҕалбыт Табаҕа газига кэлэн турар эбит. “Толорубут!” – диэн Шураны илдьэртэн аккаастаммыттарын иһин бэйэм тахсан көрдөһөрбөр тиийэбин.

– Уһуох буоллаххына биллэрээр. Ыксаайаҕын-хайаайаҕын, сылдьыаххынан сырыт, – диибин Шура илиитин кылгастык бобо тутаат. Төһө кыалларынан долгуйбуппун биллэрбэт курдук тутта сатыыбын.

Кинини атааран баран, балачча куһаҕан аҕай буолаат, кыратык дьиэм диэки сукуҥнуубун. Киирэн ааммын саптан тугу гыныахпын булбакка сибилигин аҕай газик барбыт суолун одуулаан олоробун. Соҕотохсуйуу диэн тугун элбэхтик билбит кыччыгый, кырдьаҕас дьиэм иһэ эмиэ бэйэм курдук хомойбуттуу им-ньим…

Бу дьиэҕэ, Чүөллэрэ халдьаайытыгар турдаҕына, былыр ийэм барахсан Маймаайыттан кийиит оҕо буолан сүктэн кэлбитэ үһү. Төрөппүттэрим мин маҥнайгы оҕолоро этим. Онон мин күн сирин көрүүбэр бу дьиэ быһаччы да сыһыаннаах буоллаҕына көҥүлэ.

Машаны дьонугар Сатаҕайга урут илдьибэккэ маҥнай мантан сүгүннэрэн аҕалбытым, баара суоҕа үс түүн утуйбута. Онтон биирин мин Уус Хабырыыһы кытта балыктыы барсаммын, кини оҕону доҕордонон бэйэтэ хоммута.

Бу дьиэҕэ, ити барбыт иккис кэргэним, эмиэ урут киирбитэ. Онон бу мин өбүгэлэрим дьиэтэ (эһэм аҕата дуу, эһэтэ дуу оҥостубут буолуохтаах) мин кутум-сүрүм уйата буолуон буолла. “Аргыс тыалым” кэпсээннэрин биир сайын устата Чүөллэрэҕэ, эмиэ бу дьиэҕэ суруйбутум. Бастакы кинигэм гонорарын өйүөлэнэн, борогуоннанан Москваҕа үөрэнэ тиийбитим. Ол барыым дьоллоохтук түмүктэммитэ.

Оттон бу саҕаламмыт иккис олоҕум хайдах ис хоһооннонон тахсара буолла?..

Сэмэн ТУМАТ бэчээккэ бэлэмнээтэ.

Чолбон. – 2007. № 5

Сахалыы тыллаах саамай кырдьаҕас «Чолбон» сурунаал ыам ыйынааҕы нүөмэригэр:

— Эһээ Ленин мэтириэтин илдьэ сылдьар тулаайах хаалбыт уол туһунан Айанньыт «Эр бэрдэ бүдүрүйбэт» сэһэнигэр;

— норуот суруйааччыта Сайа Пушкинтан саҕалаан саха ньургуһунун туһунан «Кырдьык – дьиҥэ, түөскэр илэ мөхсөр дүҥүр…» хоһооннорун тиһигэ;

— поэт Хабырыыс Ондороос эбэтин хатыы ытыһын, ымыылаах бэлэх уонна Тыва туһунан «Саһархай күнчээн кыракый дьөрбөтө…» хоһооннорун тиһигэ;

— Сэриилэрин сылларын оҕотун, булчут эр киһи умсулҕанын, сахалыы дорҕооннор мүччүргэннээх сырыыларын, тураах отонун кистэлэҥин уонна Ойуунускай саҥа олох имиджин үөскэппитин туһунан Эдэр суруйааччылар ХХIV өрөспүүбүлүкэтээҕи сүбэ мунньахтарын бастыҥ кыттыылаахтара – Варя Егорова-Чэмэлиинэ (проза), Станислав Степанов-Хотоҕос (поэзия, Анжелина Ильина (драма), Мария Винокурова-Мааны Маарыйа (оҕо литературата), Мария Захарова (кириитикэ) айымньыларыгар;

— Реас Кулаковскай архыыбыттан саҥа көстүбүт Алампа Соппуруонап, Суорун Омоллоон уонна Сэмэн Данилов туһунан ханна да бэчээттэнэ илик ахтыылар;

— Утум Захаров быйыл саас Охотскай пордугар суола-ииһэ суох сиринэн хайдах айаннаан тиийбитин туһунан бэлиэтээһиннэрэ;

— Саха ойуулуур-дьүһүннүүр искусствотын төрүттээбит Иван Васильевич Попов төрөөбүтэ 150 сылынан удьуор аҕабыыттар уонна ойууһуттар тустарынан сиэнин кытта сэһэргэһии;

— «Чолбон» сурунаал хайдах Саха сирин бастыҥ ааҕар дьиэ кэргэнин быһаарбытай?;

— «Оҕоҕун кытта аах» рубрикаҕа норуот суруйааччыта Софрон Данилов Аҕа дойду Улуу сэриитигэр сыһыаннаах эсселэрэ.

Күн – сири, «Чолбон» – саханы сырдатар.

«Чолбон» сурунаал

Сахаларга билигин үгүстүк «этноцентризм» диэн өйдөбүл көстөр буолла. Ол аата биһиги бэйэбитин омук быһыытынан хайа да норуоттан үрдүктүк сананан, бэл, Өлүөнэ сүнньүгэр маҥнайгы дьон үөскүүр түөрэҕэ түспүтүнэн ылынан, ол туһуттан Дириҥ Үрэх былыргы оло­ҕор сигэнэн, Аан дойду үрдүнэн кырдьаҕас омук буола сатаатыбыт. Наука уонна кыраайы үөрэтии икки ардылара олус арыттанан, биир эбэни хараҕалаан сытар тус-туһунан кытыл­лар буолан эбии кэҥээн, силбэһэр кыахтара букатын тэйэн эрэргэ дылы буолла. Дириҥ Үрэх стоянката, учуонайдар быһаарбыттарынан, муҥутаан дириҥээбит чыпчаала 400 тыһ. сылтан антах барар кыаҕа суох буолан турар…

Дьиҥэр, сахалар, чахчы бүтэй да, мөлтөх да норуот буолбатахпыт. Ол эрээри, биһиги наһаа аһары барбакка, солуута суох дириҥээбэккэ, бэйэбит холобур буолар дьоммутун, сырдыкка сирдиир ыччаттарбытын көрөн, кинилэри өйөөн, норуот быһыытынан Аан дойду түһүлгэтигэр ааппытын ааттатар, сурахпытын суруйар кэммит кэлиэ турдаҕа… Омук быһыытынан холумтаммыт оннук, алаатыгарын айылҕабыт айыыта маннык. Биһиги ахсааммытынан эбиллэбит, дьоҕурдаахпыт, саҥаҕа үөрэнэр уонна ону салгыы сайыннарар бары кыахтаахпыт.

Бүгүҥҥү ыстатыйабытыгар былыр олорон ааспыт киһини буолбакка, бэйэбит аттыбытыгар үлэлии-хамсыы, ыччаты сырдыкка сирдээн иһэр киһи олоҕун, кини халбаҥнаабат санаатын, талбыт эйгэтигэр хайдах хатарыллыбытын уонна кини холобуругар ситиһиилээх буолуон баҕарар киһи ис-туруга хайдах буолуохтааҕын туһунан ахтыахпыт. Ааҕааччы маны барытын ыксаабакка олорон ааҕан, кини олоҕун ыырдарын баты­һан, бэйэҥ ону ыараҥнатан тускар туһаныаҥ диэн эрэнэ саныыбыт.

Ол курдук, биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт – көҥүл тустууга норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах спорт маастара, РФ спордун маастара, СӨ физическэй культураҕа уонна спорка үтүөлээх үлэһитэ, I норуоттар икки ардылары­нааҕы «Азия оҕолоро» спорт оонньууларын кыайыылааҕа, бэйэтин ыйааһыныгар Азия чемпиона, сахалартан бастакы Универсиада кыайыылааҕа, ону таһынан Аан дойду араас түһүлгэлэрин хас да төгүллээх призерэ, 2004 сыллаахха Афиныга уонна 2008 сыллаахха Пекиҥҥэ ыытыллыбыт Олимпиадаҕа IV-V миэстэлэр хаһаайыннара, Хаҥалас улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Г.В. Ксенофонтов аатынан бириэмийэ лауреата, Россия уонна Казахстан көҥүл тустууга сүүмэрдэммит хамаандаларын чилиэнэ, СӨ физическэй культураҕа уонна спорка миниистирэ Леонид Николаевич Спиридонов буолар. Күндү ааҕааччыбыт, Леонид Николаевич туһунан билсэргэр өссө интэриэһинэй буоллун диэн тэттик суруйуубутун ахтыы-уочарка киэптээх ыытабыт.

Тустууга кэлии

1980 сыллаахха ахсынньы аам-даам тымныыта ааҥнаан турдаҕына, Хаҥалас улууһун II Дьөппөн нэһилиэгэр Николай Николаевич уонна Татьяна Петровна Спиридоновтар дьиэ кэргэн­нэригэр үһүс оҕолоро күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ уолларын Леня диэн сүрэхтээбиттэрэ.

Николай Николаевич сааһын тухары «Якутскэнерго» хампаанньаҕа электригинэн, Татьяна Петровна оҕо уһуйааныгар иитээччинэн үлэлээбиттэрэ. Кинилэр күүтүүлээх бастакы оҕолорун, соҕотох кыыстарын – Лена, онтон утуу-субуу күн сирин көрбүт үс уолу – Женя, Леня уонна кыраларын Петя диэн ааттаабыттара. Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрин холобурдарынан ииппиттэрэ. Ол курдук, кинилэри кыра саастарыттан дьиэ ис-тас үлэтигэр сыһыаран, оҥорор, ылсар дьыалаларыгар толору эппиэти сүгэр гына үөрэтэн, иитэн, такайан таһаарбыттара.

Леня кыра эрдэҕиттэн турбут-олорбут, кэлбит-барбыт, сымса оҕо этэ. Маҥнайгы кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, убайа Женя: «Бииргэ үөрэнэр оҕолоруҥ бары тустууга сылдьаллар, күрэхтэһэн бэлиэр миэстэлэстилэр. Эн эмиэ тустууга сылдьыаххын наада», – диэн быраатын тустуу секциятыгар илдьэр. Женя, убай-убай курдук, кэлин кыра быраатын Петяны эмиэ тустууга аҕалбыта. Ол курдук, бу эмиэ бэйэтэ олус эдэркээн уол бырааттарыгар кыһалларын, уол оҕо буолан уратытык толкуйдуур уонна тустуу киһиэхэ инникитин хайаатар да туһалаах буолуохтааҕын чопчу өйдүүрэ.

Леня тустууга маҥнай кэллэҕин күн тренер Валерий Скрябин уолу көбүөр ортотугар таһааран: «Билсэн кэбиһиҥ, бу Леня, эрчиллэ кэллэ», – диэн билиһиннэрбитэ. Онуоха дьарыкка сылдьар уолаттар бары ытыстарын таһынан барбыттара. Леня онно олус соһуйбута уонна улаханнык дьиктиргээбитэ. Кини оччолорго, ол тэтиэнэхтэр эрийсэр мааттарын хабыллар-хаба ортотугар тустуук уолаттар уонна убайын иннигэр туран, түһээн да баттаппата, аны хас да сылынан Аан дойду муҥутуур түһүлгэлэрин аймыаҕын, пьедестал үрдүк чыпчаалларын ылыаҕын, бүтүн саха уонна казах норуоттарын киэн туттуута буолуоҕун, кини туһугар дьон ытыстарын харыстаабакка таһыныахтарын. Тустууга кэлбит кыра уолчааҥҥа ол саҕана барыта сонун этэ, иннигэр олус уустук уонна уһун сыралаах үлэ күүтэрэ. Инники дьылҕатын түстээбит курдук, бэйэтэ да олус умсугуйан туран дьарыктанан барбыта…

Кэлин убайа Евгений Спиридонов көҥүл тустууга маастарга кандидат, быраата Петр Спиридонов спорт маастарын нуорматын толорбуттара. Бырааттарын инники дьылҕаларын түстээн биэрбит убайдара Евгений, хомойуох иһин, эдэр сааһыгар массыына саахалыгар түбэһэн бу орто дойдуттан күрэммитэ…

Маҥнайгы тренер

Леня тустуу секциятыгар кыһын устата Валерий Архиповичка дьарыктанар. Ити сыл Хаҥалас II Дьөппөнүгэр Хабаровскайдааҕы физкультура институтун бүтэрбит Олег Дмитриевич Лебедев тренеринэн үлэлии кэлиэҕиттэн Леонид Спиридонов Лебедевкэ дьарыктанан саҕа­лыыр. Олег Дмитриевич дьо­ҕур­даах оҕолору көр­дүүр, булар былааннаах үлэ­тин саҕалаабыта. Кини ол санаатын олоххо киллэрэн, элбэх оҕону спорт саалаҕа угуйан, нэһилиэк ити көлүөнэ уолаттара бары кэриэтэ тустууга сылдьан, дьарыктанан бараллар. Хайа баҕарар күрэхтэһиигэ утарсааччыларыҥ элбэх буоллахтарына, киһиэхэ дьайар, сайыннарар өттө кэҥээн кэлэр. Ол курдук, Леня тустууга хонноҕо арыллан, сыыйа сайдан барбыта.

Леонид Николаевич тренерин туһунан олус сылаастык, иһирэхтик ахтар: «Киһи быһыытынан үтүөкэн уонна тустууга фанат-тренер этэ», – диэн кэпсиир.

Лебедев сарсыарда ахсын уолаттары уруоктара саҕаланыан иннинэ мунньан эрчийэр идэлээх эбит. Киэһэ үөрэх кэннэ эмиэ дьарыктарын салҕаан, тэйиэккэлии сылдьар уолаттары оннуларын булларан, күүстэрин-уохтарын барытын тустууга, дьарыкка салайан биэрэр. «Кини биһиэхэ тустууга маҥнайгы олукпутун уурбута», – диэн Леонид Николаевич санаатын салгыы үллэстэр. 

Леня маҥнай тустан саҕалаабыт ыйааһына 26 киилэ этэ. Баара-суоҕа 26 кг ыйааһыннаах гиирэ кэриэтэ буоллаҕа… Уол балай эмэ дьарыктаммытын кэннэ тренерэ оройуон иһинээҕи күрэхтэһиигэ илдьэ барарга сорунар. Бу чемпионат Хаҥалас улууһун киинигэр, бу кэмҥэ куорат таһымын өссө ыла илик Покровскай сэлиэнньэтин ДЮСШ-тын киэҥ уораҕайыгар ыытыллар. Дьон бөҕө мустан, тустуу буолар сирэ ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук биир кэм ньиргийэ олорор. Хаһыы-ыһыы, кыһыылаах баһыы, свисток тыаһа, өрөгөй!

Тустан тахсыбыт уолаттар көбүөр таһыгар борцовкаларын уста охсон, күөн көрсө киирээри турар хамаандаларын хаҥыл хааннаах Хаҥаластарын хахайыгар утары ууналлар, көхсүн, саннын таптайан кыайыы көтөллөөх тахсарыгар алҕыыллар, хайдах албастары оҥороруохтааҕын туһунан такайбытынан бараллар. Хамаанда ыллыктаах үлэтэ ити түгэҥҥэ көстөр. Леня манна төһө да хабыр-хапсыһыыны көрдөрбүтүн иһин, олоҕор маҥнайгытын хотторуу хомолтотун билэр. Оҕо киһи дьулуһуутугар кыайыы өрөгөйө туттарбатаҕын олус чугастык ылынан, айманан, ол кыһыытыттан күнү быһа ытаабытын туһунан Леонид Николаевич ахтан ааһар. Мин бу олорон, өрдөөҕүтэ истибиппин өйдөөн кэлэбин. Саастаах дьон хотторон баран ытыыр оҕону төттөрүтүн хайҕаан: «Характердаах тустуук ытыыр оҕоттон тахсар», – диир буолаллара. Оҕолор даҕаны, оннук хотторон баран ытыыр оҕону хаһан да элэктээбэттэрэ, бэйэ икки ардыгар ытыктабыл кэриэтэ үөскүүрэ…

Леня тустууга хайдах кэлбитин, маҥнайгы кыайтарыы хомолтотун хоргутуутун уонна кыайыы өрөгөйүн хаһан да умнубат. Тустуу кини характерын, олоххо көрүүтүн олохтоохтук уонна киһи быһыытынан чочуллан тахсарын төлкөлөөбүтэ. Покровскайдааҕы киирсии уолга маҥнайгы улахан тургутуу буолбута.

Олоххо маҥнайгы

 үрдүкү үктэллэр

1996 сыллаахха тустуунан үлүһүйбүт Леня Олимпийскай эрэл училищетыгар үөрэххэ ыҥырыллар. Онно аҕатын эдьиийэ Лидия Алексеевна уолу кытары кэпсэтэн, Николай Николаевичка уонна Татьяна Петровнаҕа бэйэтин тылын тиэрдэн, Дьокуускай куоракка Өрөспүүбүлүкэтээҕи физика-математика оскуолатыгар туттарсарга сүбэлиир. Лидия Алексеевна бэйэтэ математика учуутала буолан быраатын дэлби дьарыктаан, Леня ити сыл киирии эксээмэннэри ситиһиилээхтик туттаран, РФМШ онус кылааһын үөрэнээччитэ буолар. Саҥа оскуолаҕа уол эйгэтэ эмискэ уларыйар. Физика-математика наукатын доктора Григорий Томскай: «Оҕо маҥнай ахсааҥҥа үчүгэй буоларын ситиһиллиэхтээх. Кэлин, кини бэйэтин идэтин таллаҕына, ахсааҥҥа дьарыгырбыта олоҕор төһүү күүс буолуоҕа. Олох барыта ахсаантан турар», – диэн этэн турардаах. Ол курдук, мин санаабар, Леонид эдьиийэ эмиэ инникини сылыктаан, быраата идэлээх буоларын толкуйдаан, арааһа, итинник салайдаҕа буолуо.

Физика-математика оскуолата – тыа сириттэн кэлбит уолга таһыма үрдүк, ирдэбилэ этириэс этэ. Леня тустууга дьарыгын улам аччатан, үөрэх эйгэтигэр умса түспүтэ. Ол да буоллар билигин «Юность» стадион турар сиригэр, оччолорго эргэ мас спортсаалаҕа нэдиэлэҕэ иккитэ баран дьарыктанара, эрчиллэрэ. Манна быстах кэмҥэ Леняны Федот Архипович Соловьев уһуйбута. Спортсмен буолар санаалаах киһиэхэ маннык көтө-көтө дьарыктанара, биллэн турар, ситэтэ суоҕа, улахан туһаны аҕалбат этэ.

Дьиҥинэн, 1996 сыллаахха Леня Спиридонов аата өрөспүүбүлүкэ иһигэр номнуо иһиллибитэ. Кини бу сыл сайыныгар ыытыллыбыт маҥнайгы «Азия оҕолоро» күрэхтэһии кыайыылааҕа буолбута. Ол маннык этэ.

Ити сыл өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы президенэ Михаил Ефимович Николаев, аныгы Олим­пиада 100 сылын бэлиэтээн, I Норуоттар икки ардыларынааҕы «Азия оҕолоро» диэн Азия континеннарын бүтүннүүтүн хабан оҕолор спортивнай күрэхтэһиилэрин тэрийэр. Бу күрэхтэһиигэ дойдубут араас муннуктарыттан уонна тас дойдулартан кэлэн кыттыбыттара. Саха сириттэн спорка үчүгэй көрдөрүүлээх, кэскиллээх аччыгый спортсменнарга сүүмэрдээһин оҥорбуттара. Бу талыллыбыт оҕолорго Леня киирбитэ. Сүүмэрдээһин тургутуутун барытын ааһан, күрэхтэһиигэ Саха сирин II хамаандатын аатыттан кытта киирэр буолбута. Спорт аата спорт, Аркадий Алексеев этэринии: «Спорт ырыа эҥин күрэҕэ буолбатах, кыайдыҥ да кыайдыҥ. Баайсар, кэнниттэн кэлэн хойох хостоһор сатаммат. Манна барыта арылхай!» Ол курдук Леня күрэхтэһии кыайыылааҕы быһаарар күөн көрсүһүүтүгэр тиийэн биир дойдулааҕын, кэлин оҕолорго Аан дойду чемпиона буолбут Дмитрий Михайловы кыайан турардаах. Леонид Спиридонов ол саҕаттан итинник «хаартыны булкуйары» сатыыр. Ол туһунан тустууну сэҥээрэр дьон да кэпсииллэр, сонуннарга да үгүстүк суруйан турардаахтар.

«„Азия оҕолоро“ күрэхтэһии улахан эрэли биэрбитэ. Аан маҥнайгы норуоттар икки ардыларынааҕы уопутум буоллаҕа. Атын омуктары кытары тэҥҥэ эрийсиэххэ, кинилэри да кытары киир­сиэххэ сөп эбит уонна саамай сүрүнэ диэн, киһи олимпиадаҕа даҕаны тиийиэн сөп эбит диэн санааҕа кэлбитим», – Леонид Николаевич аһаҕастык этэр. Кини бу күрэхтэһиигэ кытай уонна монгуол уолаттарын кыайталаабыта.

Тренердэр саҥа көстүбүт инникилээх уолу таах ыытан кэбиһэллэрэ сатаммат дьыала буоллаҕа. Эһиилги үөрэх дьылыгар Олег Дмитриевич уонна Хаҥаластан эмиэ хас да тренер буолан сүбэлэһэн баран Леня Спорт үрдүкү маастарыстыбатын оскуолатыгар (ШВСМ) Будимир Григорьевич Яковлевка дьарыктана барарын ситиһэллэр. Эдэр спортсмен манна кэлиэҕиттэн дьиҥнээх дьарыга, күүстээх үлэтэ саҕаланар. Көлөһүн бөҕө тохтор, араас эчэйиини ыллар да, кинилэр иккиэн туруоруммут сыалларын диэки тохтоло суох биир кэм дьулуһа тураллар.

Леонид Николаевич күн бүгүнүгэр диэри кинини онно, туһааннаах кэмигэр өйдөөбүт уонна өйөөбүт оскуолатын дириэктэригэр Иван Иванович Шамаевка махтана саныыр. «Тустуук буоларбар кини үтүөтэ, өйөбүлэ эмиэ сытар», – диэн кэпсэтэр кэммитигэр ахтан ааһар.

Роман Дмитриев

 үбүлүөйдээх турнира

Сыл-хонук ааһан иһэр. Леняҕа күнтэн-күн дьарык, оскуолатааҕы түбүктэрэ эмиэ тирээн тураллар. Уол спордун уонна үөрэҕин дьүөрэлээн, хаҥыл майгыта сыыйа сыһыйан, билии уонна күүс өттүнэн кырыыланан, уҥа-хаҥас бырахсан иһэр.

Уон биирис кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, дойдубут ураты-бэлиэ кырыа кыһына тыйыһыран турдаҕына, чуо төрөөбүт күнүн саҕана куораппытыгар улахан суолталаах спортивнай тэрээһин буолар. Ол курдук Роман Михайлович Дмитриев XX Олимпиада оонньууларыгар чемпионнаабыта 25 сылын чиэстиир көҥүл тустууга улахан турнир ыытыллан, дойдубут спордун историятыгар сүҥкэн тэрээһин быһыытынан өйгө-сүрэххэ хатанар. Үрдүк таһымнаах турнир оччолорго Саха сирин биирдэ тилийэ көтөн кэбиһэр. Бу күрэхтэһиигэ олимпиец, Европа үс төгүллээх (кэлин Европа биэс төгүллээх уонна Аан дойду үс төгүллээх) чемпиона Александр Захарук кэлбитэ тустууну сэҥээрээччилэри бүтүннүү күүркэтэр, тыа сирин олохтоохторо араадьыйа сонуннарын манаабытынан бараллар. Бу сыл көҥүл тустуу историятыгар уларыйыы буолан, Аан дойду чемпонатыгар 47,6-48 киилэ маҥнайгы көрүҥнээх муҥутуур чэпчэки (1-й наилегчайший) уонна 52-52,1 киилэ муҥутуур чэпчэки (наилегчайший) ыйааһыннары туораталлар.

Леня Будимир Яковлевка эрчиллэн бу кэмҥэ адьас «форматыгар» киирэн сылдьара. Төһө да кылгас кэмҥэ дьарыктаатар, Будимир Григорьевич уолтан бэйэтин кэмигэр тахсыахтаах бары кыаҕын сөпкө туһанан, кирсэ тардыллыбыт оноҕос курдук бэлэмнээн эрэрэ. Туһааннаах кэмҥэ сыалы сөпкө кыҥаан баран, чыыбыһы төлө тардан кэбиһэр эрэ ирдэнэр курдуга. Бу күрэхтэһиигэ Леня 60 киилэ ыйааһыннаахтарга тустуохтааҕа. Уол кыайыыга көтөллөнүөн икки балай эмэ дьоһун тохтотор төрүөт баара: бастатан туран кини манна улахан дьону кытта киирисиэхтээҕэ, иккиһинэн утарсааччылара бары да ааттаах-суоллаах, улахан уопуттаах дьон этилэрэ. Леонид Николаевич билигин ахтарынан, кини ити күрэхтэһиигэ 60 киилэҕэ диэри ыйааһынын түһэрэн тиийбит. Оттон утарсааччылара төттөрүтүн ыйааһыннарын өрө таһааран кэлбиттэр. Ыйааһын оҥоһулунна, көрөөччүлэр муһуннулар, тустуу саҕаланна!

Күрэхтэһиигэ мустубут дьон, тустууну таптааччылар бары кэриэтэ финалга Александр Захаругу кытары Герман Контоев тахсыахтара диэн эрэнэ кэтэһэн олороллоро. Онуоха Леня убайын Герман Степановиһы хотон кэбиһэн, түрүбүүнэ хаҥас өттө ах барар, уҥа аҥаара саҥатыттан матар. Итиэннэ кыайыылааҕы быһаарар киирсиигэ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи физика-математика оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ, Будимир Яковлев иитиллээччитэ Леонид Спиридонов уонна Европа үс төгүллээх чемпиона, күрэхтэһиини аҥаардас кыттыытынан кэлэн киэргэтэ сылдьар ааттаах-суоллаах Александр Захарук көбүөр ортотугар тахсан сүүс-сүүстэриттэн тирэһэллэр, тарбах-тарбахтарыттан бобута ылсаллар. Ол туста сылдьан Леонид киһитин олус хапсаҕайдык «миэлиҥсэлээн» түһэрэр. Онуоха мустубут көрөөччүлэр спорт Дыбарыаһын саалата хайа барыах айылаах хаһыытын түһэрэллэр. Атаҕынан дибдийии, ыһыы-хаһыы – саала иһэ күһүҥҥү сарсыардааҥҥы чуумпуга «Беларусь» тыраахтар пускааһын эспит кэриэтэ биир кэм ньиргийэ олорор. Сөҕүү-махтайыы бөҕө буолаллар. Тустууну таптааччыларга, бу саалаҕа олорор дьоҥҥо онтон ордук туох бэлэх кэлиэй?!

Ол да буоллар Леонид Захаруктан 5-3 ахсаанынан кыайтарар. Кини итини уопутум суоҕа таайдаҕа диэн билинэр. Чахчы да оннук буоллаҕа. Александр Валерьевич улахан кылаастаах тустуук этэ. Ол гынан баран, санаан көрдөххө, Леонид онно лаппа улахан уопут иҥэринэр уонна салгыы сайдарыгар, инники санаатыгар сытала суох кыах ылар. Леонид ити «миэлиҥсэтэ», «түргэннээһинэ» уонна ордук табыллан оҥорор «тилэхтээһинэ» кини сөбүлээн туһанар албастара инникитин Аан дойду таһымнаах көбүөрдэригэр ураты буочарын көрдөрүөхтэрэ. Оттон оҕо аймах кэлин мэниктээн туста сылдьан тилэхтээһин ньымата табыллыннаҕына «спиридоновтааһын» диэн тылы астына туттуоҕа…

Улахан түһүлгэлэр

Леонид, оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэн, ол сыл М.К. Аммосов аатынан Саха судаарыстыбаннай университетын геологияҕа уонна сир баайын чинчийэр факультетыгар туттарсан үөрэнэ киирэр. Маҥнайгы кууруска үөрэнэ сырыт­таҕына, 1999 сыллаахха Россияҕа бастыыр иһин күрэхтэһиигэ туста барар. Леонид, бу кэмҥэ Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнэ, юниордарга 63 киилэҕэ тустара былааннанар. Күрэхтэһии торумунан 21 саастарыгар диэри бөҕөстөр кытталлара.

Леонид, утарсааччыларын биир-биир кыайталаан, финалга Шамиль Омаров диэн Дагестан бөҕөһүн кытары күөн көрсөр. Кытаанах киирсии кэннэ, кыһыл көмүс мэтээлгэ талаһааччылар бааллара 6-6-ҕа тэҥнэһэн хаалар. Судьуйалар маннык түбэлтэҕэ бүтэһик баалы ылбыт киһиэхэ кыайыыны биэрэллэр. Тустуу сокуона оннук. Онон, кыһыйыах иһин, Леонид үрүҥ көмүс мэтээлгэ тиксэр. Шамиль салгыы Ев­ропа чемпионатыгар баран күрэхтэһэр уонна бэһис миэстэ буолан хаалар. Шамиль Омаров – тустууга сыһыаннаах дьон эндэппэккэ билэр киһилэрэ. Кини Олимпиада икки төгүллээх, Аан дойду биэс төгүллээх, Европа түөрт төгүллээх, Россия биэс төгүллээх чемпиона Абдулрашид Садулаев тус тренерэ.

Ити сыл күһүнүгэр Россия тустуутун Федерацията Аан дойду чемпионатыгар кыттыахтаах уолаттары түмэн «прикидка» (спортсменнар бэлэмнэрин көрүү, сүүмэрдээһин) оҥороллор. Леониды кытары кини ыйааһыныгар баар Шамиль Омаров, Мавлет Батыров (Дагестан, Олимпиада икки төгүллээх чемпиона), Ахмед Юсупов (Дагестан, Аан дойду чемпиона, Али Алиев аатынан улахан турнир кыайыылааҕа) кыайар иһин көбүөрү үнтү кэһэллэр, бэйэ-бэйэлэрин кытары ибили тиниктэһэллэр. Леонид утарсааччылара бары бииртэн биир бэрт буолан иһэллэр! Ыйааһына оннук – хайа хахайдара хаардыы хаамар 63–66 киилэлэрэ.

Прикидка кэмигэр, эмиэ буоларын курдук, «хаартыга бутуур» тахсар. Леонид үөһэ ааттаммыт утарсааччыларын барыларын биир-биир кыайталаан кэбиһэр. Биллэн турар, маннык киирсиигэ мэтээл, наҕараада биэрбэттэр, онно-манна сырдаппаттар. Ол оннугар уолу таҥнар сиргэ «ыҥыраллар». Манна салгыы күрэхтэһииттэн атын дуолан киирсии буолар. Дагестан итии хааннаах бэртэрэ – номнуо биллэр ааттаах-суоллаах дьон саха ыччатыгар кыайтарбыттарын бырастыы гынар санаалара ончу суоҕа! Сүүмэрдээһин түмүгэ охсуһуулаах, сирэй-харах, эт-сиин эчэйиилээх буолбута. Ол иһин тустууну сэргээччилэр: «Испирдиэнэп Кавказ омуктарыттан күүһүнэн даҕаны, ис турук, өй-санаа да өттүнэн сабырыйтарбат!» – диэн этэллэр. Леонид кэлин даҕаны ити ааттаммыт хаачыстыбаларын үгүстүк көбүөргэ, быһаччы дьыалатыгар көрдөрбүтэ…

Эр-дьон буоллахтара, ол айдаан этэҥҥэ ааһан, Леонид салгыы ити сыл Австралияҕа ыытыллыбыт Аан дойду бастыҥнарын түһүлгэтигэр киирсэ барар. Сиднейгэ тиийэн эмиэ утарсааччыларын биир-биир самнартаан, финалга тахсар. Түмүктээх киирсиигэ Николай Пасларь диэн Болгария бөҕөһүнүүн көбүөр ха­һаайынын аатын былдьаһаллар. Пасларь бу киирсиигэ бастыҥ буолар. Леонид кыһыл көмүскэ адьас кыранан тиксибэт. Ол да буоллар үрүҥ көмүс мэтээли түөһүгэр дьоһуннук иилинэн, күүһүгэр күүс, кыаҕар кыах эбиллэргэ дылы буолар. Кэлин Пасларь ула­хан дьоҥҥо Аан дойду уонна Европа чемпиона буолбута. Ити курдук хас биирдии тустуук бэйэтэ ураты суоллаах-иистээх: үгүстэр дойдуларын салайсар үрдүкү чыпчааллары дабайбыттара. Маннык көстүү, экспертэр быһааралларынан, спортсменнар дьирээ сигилилэрэ, анаарар майгылара, бэйэлэригэр этириэс ирдэбиллэрэ – үгүс көлөһүн тохтуутун нөҥүө түбүктээх үлэ булгуччу үтүө түмүктээх буоларын бигэтик билбит хаачыстыбалара сирдээн аҕалар эбит. Онно эбии өй-санаа, үөрэх — төһүү күүс буолара саарбахтаммат…

Токио – Япония

Ол саҕанааҕы СГУ, билиҥҥи ХИФУ геологияҕа уонна сир баайын чинчийэр факультета биһиги дойдубут биир бастыҥ уонна кэскиллээх хайысхатыгар үлэлиир-хамсыыр идэлээхтэри үөрэтэн таһаарар. Университет саҥа тэриллэр кэмигэр дойдубутугар сиртэн хостонор баайы үөрэтии, онно туһааннаах каадырдары миэстэтигэр бэлэмнээһин кыһалҕата тирээн турара. ГРФ төрдүн-төбөтүн үөскээбит кэмэ СГУ тэриллээтин кытары саҕаланар диир арааһа сыыһа буолуо, чопчулаатахха, техническэй факультет тэриллэр буолан Саха государственнай университета баар буолбута. Онон ГРФ кырдьаҕас, ону ааһан ХИФУ биир сүрүн тымыра буолар диэтэхпитинэ, арааһа, сыыспаппыт буолуо.

«Икки куобаҕы сырсыаҥ, хайатыттан да матыаҥ» диэн бэргэн этии баар. Леня тустуутун, дьарыгын быыһыгар аны үөрэҕэ улахан болҕомтону эрэйэрэ. Бэриллибит сорудахтарын дьарыгын кэннэ киэһэттэн-киэһэ толорорго күһэллэн, син уҥа-хаҥас бырахсара. Сиднейдээҕи күрэхтэһии кэнниттэн, биир сыл элэс гынан ааһа охсор. Өр буолбат, 2000 сыллаахха ыытыллыбыт Россия чемпионатыгар «Сахалар бастаатылар!» диэн сурах эмискэ Саха сирин тилийэ көтөр. Ол курдук биир дойдулаахтарбыт Кирилл Павлов, Николай Чукров уонна Леонид Спиридонов Кабардино-Балкарияҕа ыытыллыбыт устудьуоннар икки ардыларынааҕы Россия чемпионатыгар бастакы миэстэлэри ылан, Рос­сия сүүмэрдэммит хамаандатын иһигэр кимиэллээхтик кимэн киирэн, салгыы Японияҕа ыытыллар Устудьуоннар икки ардыларынааҕы аан дойду түһүлгэтигэр күрэхтэһэ барар чиэскэ тиксэллэр. «Саха тустуута баар!» – диэн дьон астына кэпсэтэр, санаа атастаһар буолар, бэл, эдэр ийэлэр оҕолорун тустууга суруйтаран бараллар…

Япония киин куората уолаттары уруйдуу көрсүбүтэ. Сылааһа, ырааһа, сырдыга! Түүнүн дьиримнээн олорор, уот-күөс мааныта! Леонид бу да иннинэ син балай эмэ сайдыылаах дойдулары, араас улахан куораттары көрбүтэ даҕаны, күннээх дойду киин куоратын сайдыы­тыттан улаханнык соһуйбута, өйүгэр-санаатыгар хаалардыы сөхпүтэ…

Универсиадаҕа биһиги уолаттарбыт чаҕыл­хай киирсиилэри көрдөрбүттэрэ. Леонид 63 киилэ ыйааһыҥҥа тэҥнээҕин булбатаҕа. Сахалартан аан бастакынан устудьуоннар Олим­пиадаларыгар кыайыылааҕынан тахсыбыта. Быһаарсыылаах киирсиигэ Леонид Япония бөҕөһүн үҥкүрүппүтүгэр олохтоох дьон киһилэрин өйөөн ыһыынан-хаһыынан биһиги уолбут уйулҕатын төһөлөөх баттыы сатаабыттара буолуой?! Ол ыгыыны хайдах курдук кыайан утарсааччытын самнарбытын киһи билигин таайа эрэ саныан сөп курдук. Леонид кыа­йыы көтөллөөх дойдутугар кэлбитигэр кинини өссө биир үтүө сонун кэтэһэн турара. СГУ ректора Анатолий Алексеев «Человек года» диэн уһулуччу ситиһиилээх устудьуоннарга бэриллэр анал ытык ааты Леонид Спиридоновка туттарбыта.

Спорка бэриниилээх буолуута кэмниэ кэнэҕэс атын өттүнэн охсуулаах буолан тахсыбыта. Леонид үөрэҕэр көтүтүүтэ олус элбээн, үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан кэккэ ыарахаттары көрсүбүтэ. Тиһэҕэр үөрэҕиттэн даҕаны тохтуох курдук буолбута. Бу кэмҥэ Хайа факультетыгар Борис Николаевич Заровняев деканынан ананар. Кини сүбэтинэн Леонид СГУ иһинэн физкультура институтугар көһөр. Кэскиллээх спортсмен уол бэйэтин эйгэтигэр дьэ тиийэн, үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэр. Леонид бас­такы ылбыт идэтинэн муҥурдаммакка, иккис үрдүк үөрэҕэр Үп уонна экономика институтугар кэтэхтэн үөрэнэ киирэр. Онон Леонид Спиридонов дойдутун чиэһин көмүскүүрүн быыһыгар икки идэни баһылыыр.

Чулууттан чулуулар

көбүөрдэригэр

Нуучча омугар «плох тот солдат, который не мечтает стать генералом» диэн бэргэн этии баар. Спортсменнарга эмиэ биир оннук. Өскөтүн эн дьаныһан туран спордунан дьарыктанар, кыайыыга дьулуһар буоллаххына, ыра санааҥ чыпчаалынан син биир олимпиада буолар. Олохторун спорду кытары ыкса ситимнээн, бүүс-бүтүннүү онно бэринэн сылдьар дьон бары кэриэтэ олимпиадаҕа тиийээри талаһаллар. Олимпиада – чулууттан чулуулар эрэ тиийэр, муҥутуур улахан күрэхтэһиилэрэ!

Токио турнирын кэнниттэн түөрт сыл ааспыта. Леонид бу кэм устата үгүс күрэхтэһиигэ кыай­бы­та. Олортон биир суолталаах күрэхтэһиинэн 2003 сыллаахха Алуштаҕа ыытыллыбыт эрчийэр түмсүү буолбута. Алушта турар сирэ муора кытыла буолан, салгына чэбдигэ, ырааһа, спортсменнарга анаан айыллыбыт курдуга. Бу түмсүүгэ, тургутан көрөр киирсиилэргэ Леонид Украина, Армения, Казахстан, Россия, Греция, Болгария, о.д.а. судаарыстыбалар бөҕөстөрүн кыайталаабыта.

Бу кэмҥэ казахтар саха уолун хаһыс да сылын болҕомтоҕо ылан, тоҕоостоох кэми эрэ кэтэһэ сылдьаллара. Инньэ гынан Алушта кэннэ Леониды Казахстан сүүмэрдэммит хамаандатыгар ыҥыран, кинилэри кытары үлэлэһэригэр, Казахстан аатын улахан түһүлгэлэргэ көмүскүүрүгэр этии киллэрбиттэрэ. Леонид, тренерэ Будимир Григорьевич уонна Иван Сивцев (Саха сирин уонна Россия үтүөлээх тренерэ, көҥүл тустууга ССРС спордун маастара) буолан улахан толкуйга түһэллэр. Биллэн турар, Казахстан аатыттан туста ба­рыы Леонидка саҥа аартыктары арыйара уонна кэнэҕэскитин олимпиадаҕа тиийэригэр сэрэбиэйэ табыллыах курдуга. Казахстан көҥүл тустуу эмиэ сайдыбыт аҕай сирэ. Ол эрээри 19 мөлүйүөнтэн тахса нэһилиэнньэлээх омук саха уолугар болҕомтотун уурбута эмиэ тугу эрэ этэрэ. Сотору дьоммут, сөбүлэҥнэрин биэрэн, холонон көрөргө сананаллар. Ол гынан баран, Леонид тренериттэн барбат, күрэхтэһии кэмигэр эрэ Казахстан аатыттан киирэрин курдук соҥноһоллор. Онон бэйэ иһигэр улахан уларыйыы суох, режим ыһыллыыта тахсыбат.

Өр-өтөр буолбат, Леонид Казахстаҥҥа ыытыллыбыт Азия кубогын хаһаайынын үрдүк аатын сүгэр. Салгыы Словакия куоратыгар ыытыллыбыт норуоттар икки ардыларынааҕы олимпиада путевкатын былдьаһар турнирга бастакы миэстэни ылан, олимпиадаҕа баран Казахстан аатын көмүскүүр үрдүк чиэскэ тиксэр. Бу күрэхтэһиигэ Леонидка «Турнир бастыҥ тустууга» диэн анал кубогы туттараллар. Тургутуутун барытын дьоһуннук ааһан, уол туруоруммут сыалын ситиһэр. Аны кини иннигэр туорайдыыр-тохтотор туох да суох этэ. Леонидка олимпиада тыына биллибитэ, хас биирдии спортсмены долгутар улуу турукка киллэрбитэ…

2004 сыллаахха Леонид Спиридонов Казахстан сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирэн XXVIII Олимпийскай оонньууларга күрэхтэһэ барар. Бу кэмтэн ыла кини улахан көбүөрдэргэ мэлдьи 66 киилэҕэ тустар буолар. Олимпиада буолар да сирэ олус суолталаах этэ. Олимпиада оонньуулара аан маҥнай биһиги эрабыт иннинэ 776 сыллаахха Грецияҕа үөскээбиттэрэ. Кэлин, улахан религиялар киирбиттэрин кэн­нэ, Олимпиада оонньууларын «язычниктар» итэҕэллэрэ диэн тохтото сылдьыбыттара. XIX үйэ бүтүүтүгэр бу оонньуулары хаттаан сөргүппүттэрэ. Ол курдук, 2004 сыллааҕы олимпиада бэйэтин төрүт дойдутугар дойдутугар төннөн Грецияҕа ыытыллар буолбута. Онон суолтата – улахан, сүрүнэ – сүдү!

Үгүс киһи бу олимпиаданы – Герман Контоев уонна Леонид Спиридонов тиийбит күрэхтэһиилэрин күн бүгүҥҥэ диэри үчүгэйдик өйдүүр. Биһиги бу кэмҥэ Аммаҕа киирэн оттуу сылдьарбыт. Кырдьаҕас таайбыт – тустуу улахан сүгүрүйээччитэ. Күн-дьыл да туран биэрэн, олус үчүгэй «күһүннээх» дьыл буолбута. Араадьыйабытын туппутунан, кулгаах иччитэ буолан алаастан алааска көһө сылдьарбыт. Эппиэттээх киһибит – таайбыт. Тустууктары да билэрэ, бэйэтэ сыана быһа охсоро да түргэнэ, сорох кэмҥэ мөккүһүүлээх да буолар этибит. Ол быыһыгар кустуурбут уонна отоннуурбут. Бэрт сэргэх күһүн ааспыта… Биллэн турар, чиҥник өйгө хатанан хаалбыт түгэннэринэн Леонид Спиридонов киирсиилэрэ буолбуттара…

Маҥнайгы эргииргэ Леонид Эван Макдональд диэн Канада бөҕөһүн утары тахсар. Киирсии маҥнай биһиги уолбут туһатыгар баран иһэрэ. Ол курдук Леонид 7:0 ахсаанынан канадеһын самнаран иһэн, киһитэ эмискэ арыллар да, биир-биир баал ылаттаабытынан барар. Сүрдээх уустук хачыктаһыы кэннэ Леонид киһитин 9:7 ахсаанынан баһыйар. Киһи тэйиччиттэн олорон, ис-иһин билбэккэ, солуута суохха эмиэ ыгылыйыан сөп эбит. Киһибит ситтэрэ сыспытыгар убайдарым кэри-куру турукка киирэн барбыттарын көрөр соччото суох көстүү этэ. Хата кыайан, эҕэ-дьэҕэ буолан, күө-дьаа оттуу барарбытын өйдүүбүн. Чахчы, ыксатан турардаах. Билигин Леонидтыын алтыһан билбитим, олимпиадаҕа баран иһэн тымныйан ыалдьа сылдьыбыт эбит. Кини ити кэмҥэ ыйааһын түһэрэ сылдьан, самолет сөрүүкэтэригэр (кондиционер) үрдэрэн кэбиспит. Киһи ыйааһына түстэҕинэ, оннук кыра да тыалга оҕустарыахха сөп. Биллэн турар, тымныйыыта күрэхтэһии кэмигэр син биир доруобуйатыгар сабыдыаллаатаҕа. Бэйэтэ даҕаны тыынарыгар ыарырҕаппытын туһунан ахтан ааһар.

Спиридонов иккис эргииргэ Болгарияттан сылдьар Олимпиада призерэ (2000 с.), Аан дойду уонна Европа хас да төгүллээх чемпиона Серафим Барзаковтыын күөн көрсөр. Барзаков бу иннинэ Макдональды 10:0 ахсаанынан хотон сылдьара. Онон дьон эрэ барыта Болгария бөҕөһүгэр кыайыыны биэрэн олороллоро. Уопут уонна эрчим утарыта тураллар. Манна эмиэ маҥнайгы эргиир хаамыыта хатыланар. Леонид киһитин 4:0 ахсаанынан кыайан иһэн тиһэҕэр тиийэн бааллара тэҥнэһэн хаалар. Ыксал буолар. Мүнүүтэ бүтэрэ адьас аҕыйах сөкүүндэ хаалбытын кэннэ Леонид Барзаковы үгэс буолбут ньыматыгар түбэһиннэрэн, хап­саҕай албаһынан «тилэхтээн» түһэрэр. Оннук гынаатын кытары алаас абааһыларын барытын аймыах айылаах дуолан хаһыыны түһэрэбит. Сэрэйдэххэ, тэлэбиисэринэн көрө олорор, оттуу, бултуу сылдьар араадьыйанынан истээччилэр уонна онно миэстэтигэр ыраах Афины куорат түһүлгэтигэр көрөөччүлэр биһигиттэн итэҕэһэ суох хаһыытаабыт, саха уолун дьулуурун уруйдаабыт буолуохтаахтар! Сураҕа, Барзаков хотторон баран аҕыйах сөкүүндэ туох буолбутун өйдөөбөккө, муммут уонна мунаарбыт сирэй­дээх көбүөргэ олорбута үһү. Леонид кэлиҥҥи да тустууларыгар, утарсааччылара ити «тилэхтээһин» албаһын туттарын билэр буолан, улаханнык сэрэхэчийэллэрэ да, син биир ханна эрэ мүччү туттаран, киирэн биэрээччи үгүс буолара.

Леонид бу киирсиитин: «Дьон миигин кыайыа диэн эрэммэт этилэрэ. Ол да буоллар хомуллан, бачча тосхойбут түгэҥҥэ баал ылыахпар диэри тиниктэһиэм диэн санаалаах киирбитим», – диэн билигин ахтар.

Икки чулуу тустуугу хотон, үһүс эргииргэ Кадзухико Икемацу диэн Япония боотурун кытары көбүөргэ тахсаллар. Буоларын курдук, күрэхтэһээччилэр сыыйыллан, күүстээхтэр хаалан иһэллэр. Япония бөҕөһүнүүн эмиэ дэлби эрийсэн, тоҕус мүнүүтэни быһа тустан, Леонид 3:2 ахсаанынан бэйэтин туһатыгар кыайыыны сурунар.

Полуфинал кэмэ тирээн кэлэр. Спортсменнар бары сылайан, чыпчаалга тиийэллэрэ кыра хаалан турар. Сэрэбиэй манна эмиэ Леонид туһатыгар буолбат. Ол курдук кини бу олимпиада кыайыылааҕа буолбут Эльбрус Тедеевы (олимпиада, Аан дойду үс төгүллээх уонна Европа чемпиона) утары көбүөргэ тахсар. Ол да буоллар Тедеев ыраас кыайыыны ситиспэт. Орто Өлүөнэ сүнньүн хабыллар-хаба ортотугар күөх окко түспүт, Хаҥалас мырааннарынан өрө-таҥнары сүүрбүт хаҥыл санаалаах саха омук чулуу ыччата Леонид Спиридонов Тедеевы төттөрүтүн 2:0 ахсаанынан баһыйан барар. Онтон, бэрт бэрдэ баһыйан, сыыйа бааллара тэҥнэһэр. Леонид дьигиһийэн, киһитин самнарар санаата модун. Бүтэһик мүнүүтэ тиһэх сөкүүндэлэрэ хаалбыттарын кэннэ, Леоникка сэрэтии биэрэннэр, утарсааччытыгар биир баалы суруйан кэбиһэллэр.

Салгыы боруонса мэтээл былдьаһыыта саҕаланар. Манна көбүөргэ Махач Мурта­за­лиев­тыын (олимпиада хас да төгүллээх призерэ, Аан дойду икки төгүллээх уонна Европа түөрт төгүллээх чемпиона, олус кэскиллээх тустуук эрдэ эчэйии ылан, тустуутун тохтоппута) утарыта тураллар. Уһун-унньуктаах, хабыр киирсии кэннэ 2:1 ахсаанынан Муртазалиев кыайан, Леоникка олимпиада мэтээлэ кыл-мүччү туттарбакка хаа­лар. Түмүгэр, баара-суоҕа биир баал тиийбэккэ, Леонид төрдүс миэстэ буолар. Спортсмен киһиэхэ олоҕор аҕыйахта тосхойор түгэнигэр – олимпиадаҕа Леонид бэйэтин өттүттэн туох ирдэммитин барытын оҥорбута. Ол иһин тустууну сэҥээрээччилэр кинини ытыктыыллара өссө үрдүүр. Биһиги уолбут Казахстан норуотун киэн туттуута буолар. Леонид билигин: «Олимпиада диэн киһи дууһата хамсыыр, олус улахан суолталаах умнуллубат чыпчаал», – диэн этэр.

Өйөбүл хардарыта буолуохтаах

Леонид Николаевич олимпиада кэнниттэн үгүс үр­дүк үктэллэри ылаттыыр. Кини тустуук быһыытынан сайдыыта уонна ситиһиитэ эдэр ыччакка холобур буолар. 2006 сыллаахха бэйэтин ыйааһыныгар Азия чемпионатын муҥутуур кыайыылааҕын аатын ылар. 2008 сыллаахха Кытай Пекин куоратыгар ыытыллыбыт XXIX олимпиадаҕа тиийэн чаҕылхай киирсиилэри көрдөртүүр. Ол гынан баран, бу да сырыыга мэтээл биһиги уолбутуттан эмиэ кыһыылаахтык куотар. Эһиилигэр Аан дойду чемпионатыгар тиийэн боруонса мэтээли иилинэр.

Леонид биир үтүө хаачыстыбатынан кини бэйэтин уопутун дьонун, биир дойдулаахтарын кытары үллэстэрэ буолар. Сахабыт сирин кэрийэ сылдьан тустуук оҕолору кытары көрсөн маастар-кылаастары ыытар, сүбэ-соргу биэрэр. Бу көрсүһүүлэргэ сылдьыбыт аччыгый спортсменнар. Аан дойду улахан түһүлгэлэригэр атын омук ааттаахтарын боҕутуннарбыт бөҕөһү илэ харахтарынан көрөн, кини олоҕун ситиһиилэрин ыйдаҥардан бараллара – тус бэйэлэригэр туһалаах буолара саарбахтаммат. Леонид кэлин, улахан тустуутуттан тохтоотор даҕаны, дойду иһинэн ыытыллар таһымнаах күрэхтэһиилэр кыайыылаахтара буолбута.

Сиргэ түспүт сэрэбиэйинэн, окко түспүт оҥоһуутунан олоҕун аргыһын Розалия Филипповнаны көрсөн, олохторун холбоон үс оҕоҕо күн сирин көрдөрөн, ийэ, аҕа аатын сүкпүттэрэ. Леонид уолаттара Дьулусхан уонна Сандал аҕалара тустарыгар секундант, эрэллээх ыалдьааччы быһыытынан сылдьар үтүө үгэстээхтэр.

Дьиссипилиинэлээх киһи туруоруммут сыалын хайаан да ситиһэрин, ылсыбыт дьыалатын тиһэҕэр тиэрдэрин, олоххо ситиһиилээх буоларын Леонид хаһан даҕаны умнубат.

   Леонид Николаевич, спорка үгүс көлөһүнүн тохпут, дьиссипилиинэ тыйыһын билбит киһи, Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка миниистирин быһыытынан үгүс үтүө сүүрээннэри киллэриэ диэн бигэ эрэллээхпит. Леонид Николаевич спорка суола өссө кэҥээн, иннин диэки кимэн киирэн, норуотун туһугар кыайыылаах хардыылары оҥоро турдун диэн алгыспытын аныыбыт.

Утум Захаров

Чолбон. – 2022. –№ 7

Ыһыах – саха омук итэҕэлин сүрүн сиэрдэрэ-туомнара түмүллүбүт чыпчаала. Былатыан Ойуунускай маннык этэн турар: «Саха ыһыаҕа – былыргы сахаҕа бэт улахан суолталаах. Кини сүөһү уонна сайын бырааһынньыга этэ. Онон, судургутук эттэххэ, оччотооҕу олох икки тутааҕыттан олохтоммута: анахтан – биэттэн уонна ийэттэн. Былыргы саха таҥаратын – сүөһү, бас билэр үп төрөппүтэ уонна оччотооҕу үйэ баһылыга – дьахтар айбыта. Сүөһү таҥаранан дьүһүннэммитэ – Айыыһытынан аатырбыта. Ийэ таҥаранан дьүһүннэммитэ – Иэйэхситинэн аатырбыта».

Сахалар бүгүҥҥү күҥҥэ даҕаны ыһыах ыһыллыытын улаханнык суолталаан, ымпыктаан-чымпыктаан бэлэмнэнэллэр. Бу кылгас былдьаһыктаах кэмҥэ Үрдүк Айыылар сиргэ чугаһыыллар уонна бары үтүө санааларын Орто дойду олохтоохторугар туһаайан алгыс кымыһыгар түһэрэллэр. Алгыстаах кымыһы ыймахтаабыт киһи айыы алгыһыгар тиксэр, сыл устата кинилэр көмүскэллэригэр киирэр. Ыһыах ыһыллыбатах сылыгар айыылар хомойон араас айылҕа алдьархайын (уот, уу, кураан), күүтүллүбэтэх быһылааннары, ыарыыны-сүтүүнү, төрүөх кэхтиитин ыытыахтарын сөп. Ол аата көмүскэлэ суох хаалыы диэн буолар. Биллэн турар, улуус-улуус аайы ыһыахтар араастаһаллар, ол эрээри сүнньүлэрэ биир.

Ыам ыйа (үүт ыйа), бэс ыйа (ыһыах ыйа) – ыһыах бу үрүҥ илгэ быйаҥнаах ыйдарыгар ыһыл­лар. Былыр XVIII уонна XIX үйэлэргэ аччыгый ыһыах – Кулун ыһыаҕа диэн саас эрдэ элбэх сиэрэ-туома суох ыһыллар ыһыах баара. Сайынын Күн Күбэй Хотуҥҥа, Ийэ айыыларга, Үрүҥ айыыларга, Уот Дьөһөгөйгө анаан улахан ыһыах, Улуу тунах ыһыах – күҥҥэ сүгүрүйүү, төрүөх тардыы ыһыаҕа ыһыллар. Эрдэтээҥҥи күһүн Улуутуйар Улуу Тойон аатыгар сүөһү толуктаах Ый ыһыаҕа диэн ыһыллара. Ол кэнниттэн күүскэ окко түһүнэллэр. Бу үгэстэртэн «ый-күн ыһыаҕын ыс» диэн айыыларга-таҥараларга анаан аһы-үөлү харысхала суох ыспыты-тохпуту сэтэрээн этэр этии хаалбыт. Өксөкүлээх Өлөксөй суруйарынан, өссө биир хойукку күһүн Аллараа дойду баһылыктарыгар анаан хааннаах-сииннээх, толук туттуулаах абааһы ыһыаҕа ыһыллара үһү.  

Мин манна түһүлгэ олохтонуутун кэпсиэхпин баҕарабын. Тоҕо диэтэххэ, билигин биһиги түһүлгэ суолтатын күүскэ умнубуппут түмүгэр, бэл, түбэһиэх сирдэргэ кытта ыһыах ыһабыт. Ыһыах, этиллибитин курдук, улахан уонна кыра диэҥҥэ арахсар. Түһүлгэ онтон тутулуктаах. Улахан – Улуу тунах ыһыаҕы ыһар түһүлгэни түстүүр сир ымпыктаан-чымпыктаан талыллар. Биһиги айыыларбыт ыраас, кэрэ айылҕалаах, дэхси кырдаллаах сири таптыыллар. Түһүлгэ – түҥ былыргы өйдөбүлэ аһаҕас халлаан анныгар тутуллубут сырдатар, ыраастыыр сир (святилище, храм). Ала бэлиэлэрин билигин даҕаны илдьэ сылдьар, ол иһин түһүлгэ олохтонуута олус суолталаах, сиэрэ-туома тутуһуллан биир халыыбынан эрдэттэн түстэнэр, эбэтэр эргэни сыллата саҥардыллар. Киэбэ тоҕус кырыылаах – төгүрүк күн диэн суолталаах. Үүт маҥан гына сулламмыт сиэрдийэлэри тоҕус биирдии хардыы (80–90 см) үрдүктээх, икки үүттээх, киэргэллээх бээгэй сэргэлэргэ икки кэккэнэн анньаллар. Икки үүт бүтэй күрүө суолтата – Үөһээ дойду айыыларыгар уонна Орто дойду иччилэригэр үҥүү бэлиэтэ. Тоҕус муннук: 1. Тоҕус хаттыгастаах Өндөл Маҥан халлаан айыыларыгар ананар; 2. Төгүрүк ии – Күн Күбэй Ийэ тиэргэнэ.

Хараҥа күүстэр, кир-хох киирбэтин диэн түһүлгэ сэргэ муннуктарын сылгы сиэлинэн хатыллыбыт ситии быаларынан хатыйа тардаллар. Муннук аайы кулуннаах биэни баайаллар. Түһүлгэ ис кээмэйэ 3, 5, 9 саһаан (1 саһаан=2,1336 м). Илин диэки Айыыһыт аартыга диэн оһуор-мандар ойуулаах, киэргэллээх үрдүк аартык тутуллар. Түһүлгэ иһигэр арҕаа туһаайыыга илин диэки сирэйдэнэр сиэр-туом ыытыллар оллооно оҥо­һуллар. Манна оттуллубут уокка алгыс этэн, айыылары, Орто дойдуга түспүт иччилэри айах туталлар. Оллоон хотугулуу-арҕаа өттүгэр соҕуруулуу-илин хайысхалаах 1, 2, 3, 5, 7, 9 кэрэ оҥоһуулаах сэргэлэр эргиир чиэппэринэн сэлэлии анньыллан нөрүйэ соҕүс тураллар. Ор­току сүрүн сэргэ ордук бөдөҥ, моойун үрдүнэн уонна аннынан оһуордаах буолар, аар баҕах сэргэ диэн ааттанар. Бу үрдүгэр хайаан даҕаны сэргэ арахсыспат бараата аар баҕах чороон (биир атахтаах) турар. Билигин бу тутуһуллубат буолуута олус хомолтолоох. Манна үүт маҥан дьүһүннээх, сиэлэ-кутуруга өҥнөөх салама­нан киэргэтиллибит ытык сылгыны баайаллар. Ыһыах сиэрин-туомун сэргэлэрэ үксүн сиэр-туом иһиттэрэ, сылгы баһа, илгэ (үс сылгы төбөлөөх), биэ бэлиэлээх, Дьөһөгөй (ат туйаҕын суола, адаҕа), төгүрүк күн төбөлөөх буолаллар. Сахалар бэйэлэрин «үс саха» диэн үс биис ууһуттан – Үрүҥ Айыы Тойонтон, Улуутуйар Улуу Тойонтон уонна Арсан Дуолай Кырдьаҕастан төрүттээхтэрин этэллэр. Сэргэлэр иннилэригэр ис түһүлгэ диэн айах тутар сиэр-туом кымыһа, ыһыах мааны астара ууруллар түһүлгэлэрэ тэриллэр. Балары чэчиринэн үүйэллэр. Анныгар иһит-хомуос түөн түһүлгэтэ диэн далбар тардыллар. Ити түһүлгэттэн икки өттүнэн сэлэлии саҥа тыллыбыт хатыҥы быһан чэчир анньыллар. Хатыҥнар хара уонна үрүҥ сиэлтэн хатыллыбыт ситиинэн силбэһэллэр. Маны сиэллээх чэчир диэн ааттыыллар уонна туос томторугунан, сиэл киистэнэн, оонньуур ыаҕайаларынан, араас өҥнөөх саламанан симииллэр.

Түһүлгэ түстэниитэ ыһыах ыһааччыттан уонна ыһыах хайдах таһымҥа барыахтааҕыттан тутулуктаах. XVIII үйэҕэ сахаларга христианство киирэн саха олоҕун укулаата уларыйбыта. Ону кытта тэҥҥэ итэҕэл, сиэр-туом, ыһыах суолтата сыыйа намтаабыта. Аймаҕынан, дьиэ кэргэнинэн, дэҥҥэ аҕа ууһунан мустан ыһыахтыыр буолбуттара. Онно оҕустаран түһүлгэ киэргэлэ, симэҕэ, үгэс буолбут тутуулара дьадайбыттар, элбэх сиэр-туом умнуллубут. Ол эрээри сүрүн тутула алдьамматах. Түһүлгэ оҥоһуута тэрийээччи төһө кыахтааҕыттан тутулуктаах. Кырыымчык кэм ыһыах ыһааччыта Күн түһүлгэни (святилище) туппат. Н.А. Алексеев суруйарынан, үс суол түһүлгэ баар:

1. Дьадаҥы ыһыах ыһааччы, көннөрү икки сулламмыт маһы үөһээ өттүнэн сиэрдийэнэн силбэһиннэрэн икки атахтаах төрүттүүр түһүлгэ диэн кымыс сиэрин-туомун толорор биллэриктээх баҕах туруорар.

2. Балачча кыахтаах тэрийээччи үс сулламмыт маһы туруоран сиэрдийэнэн ситимнээн үс атахтаах үүнэр түһүлгэ диэн оҥостор.

3. Кыахтаах ыһыах ыһааччы түөрт сулламмыт маһы туруоран, ситимнээн түөрт атахтаах түөлбэ түһүлгэ диэн тэрийэр. Сиэр-туом иһитин-хомуоһун, киэргэлин-симэҕин ситэри-хотору толорор. Холумтаннаах оллоон оҥостор.

Түһүлгэлэр чэчиринэн үүйүллэллэр, эргим­тэлэнэллэр, ситиинэн силбэһэллэр. Күрэхтэһии буолар сирин алгысчытынан алҕаммыт, күөх сэбирдэҕинэн симэммит, сиэл киистэлээх сэттэ сиэллээх сэлэлэри туруоран бэлиэтииллэр.

Елена Слепцова-Куорсуннаах, СӨ норуодунай суруйааччыта

Чолбон. – 2023. – Бэс ыйа

Түөрт сыл устата күүппүт күндү күммүт, кэтэһиилээх кэрэ кэммит үүммүт нуурал киэһэтигэр “Туй- маада” стадион дьонунан туолбут, тупсубут киэркэйбит түһүлгэтигэр 14 атын дойдулар, 28 Россия регионнарын оҕолорун спортивнай хамаандалара тэҥҥэ үктээн киирбиттэрин, уонунан тыһыынча көрөөччүлэри кытта республика Президенэ В А Штыров, Аан дойдутааҕы олимпийскай комитет бастакы президенэ В.Г. Смирнов, Россия национальнай олимпийскай комитетын вице-президенэ М.И. Тихомиров, олимпийскай чемпион, физкультураҕа уонна спорка федеральнай департамент салайааччыта В А Васин, Азия оҕолорун III спортивнай оонньууларын тэрийэр комитетын председателэ, республика вице- президенэ АК. Акимов, правительство председателэ Е А Борисов уонна да атыттар эҕэрдэлии көрүстүлэр. Республика Президенэ В А Штыров кылгас киирии тылынан, Азия оҕолорун III норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньууларын аһыллыбытынан ааҕаатын кытта, стадион күөх хонуута муус кыаһаан тунал маҥан хаарынан сабыллан, хотугу дойду тыйыс тымныы уорҕатыгар үөскээбит киһи өлөр-тиллэр туһугар туруулаһан үйэлэри унуордаан, бэл аарыма мамоннар тулуйбатах бары моһоллорун туораан күөҕүнэн чэлгийбит алаастарга ыһыах ыһан, араас омуктардыын бииргэ алтыспыт бары түгэннэрин биир ситиминэн холбоон көрдөрбүт аатырбыт режиссербут АС. Борисов туруоруутун тылынан этиллибэт, илэ хараххынан эрэ көрөн итэҕэйэр дьикти көстүүлэрэ, бииртэн биир солбуллан истилэр. Ол дьикти түгэннэр абылаҥнаах дьэргэлгэннэрин быыһыгар III спортивнай оонньуулар символлара мамонт оҕото үҥкүүлээн, ыллаан сэгэйбитигэр, бэл телевизорынан көрө олорор үстээх-түөртээх бэдиктэр хаба тардан ыланнар тэҥҥэ дьиэрэҥкэйдээн барбыт  умсулҕаннаах хартыыналара улуу омуктар оҕолорун уйулҕаларын хамсатан, үөрүүттэн, сөҕүүттэн ууламмыт харахтар киэһээҥҥи халлааны сырдаппыт көй уоттар дьиримнэригэр кылабачыйан ыллылар. Андрей Саввич Азия оҕолорун бары оонньууларын эрэ буолбакка, республика иһигэр ыытыллар үгүс маассабай тэрээһиннэри туруортаабытын көрбүт эрэ барыта кини баай фантазиятыгар сүгүрүйэр, махтанар.

Эмискэ ол күйгүөн намырыы түһээтин кытта, стадион арҕаа муннугуттан ыраах Дьааҥы хайаларыттан саҕыллан бүтүн республиканы сырдатан кэлбит факеллаах уоту аан дойдуга саамай уһун дистанция чемпионката Татьяна Жиркова күөрэччи көтөҕөн,стадион сүүрэр суолугар сэгэйэн киирэн тула эргийэр уонна Саха сирин бастакы хамаандатын капитаныгар Миша Тимофеевка туттарар. Миша үрдүк кирилиэһи дабайан, стадион үрдүнэн Азия оҕолорун III спортивнай оонньууларын уотун күлүмнэтэ умаппыт сыдьаай саһарҕатыгар тыһыынчанан сарпа-сарадах уоттар киэһэрбит халлаан хараҥа хаймыытын араас өҥүнэн дьиримнэтэн үөрүү-көтүү үрдүк өрөгөйүн түмүктээтилэр. Ол киэһэ умсулҕаннаах иэйииттэн дууһалара долгуйбут Индия оҕолоро түүн кыайан утуйбатахтарын туһунан сарсыарда Индия тренерэ кэпсээбитэ.

     Спорт диэн күлүм-чаҕыл, көр-нар эрэ буолбатах. Сыра-сылба быстар сылаалаах үлэтэ, олох бары көрүнньүк күүгээниттэн, дьалбаа дьаллыктарыттан аккаастаммыт дуулаҕа санаалаахтар, айылҕат- тан айдарыылаахтар маннык үрдүк чыпчаалларга тахсаллар, бар дьон сүгүрүйэр-махтанар сырдык санааларыгар куустараллар. Азия оҕолорун III спортивнай оонньууларын бастакы кыайыытын үрдүк үөрүүтэ Саха сирин оҕолоругар, спортивнай үҥкүүгэ күрэхтэһээччилэргэ Саша Лиллоҕа уонна Рита Хамзаеваҕа тигистэ. Искусство уонна спорт алтыһар бу уустук көрүҥҥэ биһиги оҕолор- бут улахан кыайыыларын, тренердэрэ Нелли Лилло кытта үллэһиннэ. 12-13 саастаахтар бөлөхтөрүгэр биһиги оҕолорбут Денис Артамонов уонна Елена Вахольдер боруонса мэтээлгэ тиксиилэрэ — эмиэ улахан ситиһии.

    Бастакы мэтээллэр оҕолор түөстэригэр чаҕылыйа түһээттэрин кытта, мэһэйдээн турар быһыты тоҕо көппүттүү, мэтээллэр дохсун сүүрүктэрэ бииртэн биир көрүҥҥэ хаһаайыннарын булан лыҥкыныы оонньоотулар. Спорт королеватынан аатырар чэпчэки атлетика күрэхтэһиитэ быйыл хаһааҥҥытааҕар даҕаны ахсаан да, састаап даҕаны күүстээҕин көрбүт эрэ бары итэҕэйдэ. Ордук уһулуччу үрдүк көрдөрүүлэри бу көрүҥҥэ ыалдьыттарбыт көрдөрдүлэр. 100 м. сиргэ сүүрүүгэ Кытай оҕото Ван Лей 10,7 сөк. элэстэнэн кэлэн тэҥнээҕин булбата. Устаны ойууга Хабаровскай- тан Антон Филатенков 7 м. 41 см. ойон, үрдүгү көтүүгэ эмиэ Кытай спортсмена 2 миэтэрэни ылан биһиги улахан дьоммут даҕаны ситиспэт түмүктэрин көрдөрөн кыайыылаахтарынан ааттаннылар. Дьон-сэргэ болҕомтотун тарпыт эстафеталарга күрэхтэһиилэргэ 4×100 м. дистанцияҕа Кытай уолаттара, Казахстан кыргыттара кыахтаахтык бастаатылар. 4×400 миэтэрэҕэ уолаттарга эмиэ Кы- тай сүүрүктэрэ кыайдылар, кыргыттарга Казахстан хамаандата инники түстүлэр. Биһиги оҕолор- бут саамай эриһиэхтээх уһун дистанцияларга сүүрүүлэригэр, ыалдьыттарбыт бириистээх миэс- тэлэри бэйэлэрэ үллэһиннилэр. 3000 миэтэрэҕэ Чита кыыһа Катя Карымова бүтэһик миэтэрэлэргэ Кытай кыыһын Юн Лей Бэйи баара-суоҕа биир суотай сөкүүндэнэн куотта. 5000 миэтэрэҕэ турок Мугдат Озтурк утарсааччыларын лаппа баһыйталаата. Чэпчэки атлетикаҕа уопсай түмүккэ 16, ол иһигэр 8 кыһыл көмүс мэтээллээх Кытайдар бастаатылар. Казахстан хамаандата 14, ол иһигэр 6 кыһыл көмүстээх иккис миэстэни ы.ллылар. Турция үһүс миэстэҕэ таҕыста.

     Остуол тенниһигэр Азия омуктара аан дойдуттан бастыҥнарынан биллэллэр. Ааспыт оонньууларга кытайдар суохтара, ол оннугар кореецтар аҥардастыы күннээбиттэрэ. Бу сырыыга кореецтар кэлбэтэхтэр, итинэн кытайдар аҥардастыы аатыраллара буолуо диэбиппит, кыргыттара эрэ кыайыы үөрүүтүн биллилэр. Уолаттарга Индия оҕолоро ордуктарын көрдөрдүлэр.

     Остуол тенниһэ 60-70-с сылларга Саха сиригэр киэҥник тэнийэн, Дальнай Востокка биир бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыппыт. Кэлин кэмҥэ, ордук тыа улуустарын оҕолоро уота-күөһэ суох оонньууллар. Дьиҥинэн. бу хас биирдии оскуола, нэһилиэк аайы сайдыыга кыахтаах оонньууга, анаан-минээн дууһабытын уурбат буоллубут.

   Художественнай гимнастикаҕа Виолетта Ивановалаах буоламмыт быйыл кыайыы үөрүүтүн үгүстүк биллибит. Кыыс биллиилээх тренердэр көмөлөрүнэн үрдүк ситиһиилэргэ тахсарыгар эрэнэ хааллыбыт. Спортивнай гимнастикаҕа Казахстан эдэр спортсменнара Шура Панфилова уонна Садо Бециев түөртүү-биэс кыһыл көмүс мэтээллэри сүгэн-көтө бардылар. Биһигиттэн Ксения Шейю ситиһиилээхтик кыттан многоборьеҕа иккис, биирдиилээн көрүҥнэргэ биир кыһыл көмүс, икки үрүҥ көмүс мэтээллэри ылары ситистэ. Ити курдук күнтэн аайы күрэхтэһии күүрээнэ күүһүрэн, тэгил дойду тэҥнээхтэрэ көрсөннөр ил-эйэ эҥэрдээх сытыы киирсиилэрин көрөөччүлэр дууһаларын туттулар.

    Дуобакка икки хамаандабыт утарсааччыларын утары көрдөрбөтүлэр. Арай бэйэлэрин икки ардыгар күөн көрсүһүүлэригэр иккис хамаанда чиэһин көмүскүүр Стеша Кириллина Европа, Россия чемпионкатын Ира Платонованы хотон көрөөччүлэри сэргэхситтэ. Кини бу кыайыыта биһиги иккис хамаандабыт бастакы миэстэҕэ тахсарыгар сүрүн кылаатын киллэрдэ. Саахыматчыттарбыт бүтэһик икки тур иннинэ 4-6 миэстэҕэ иһэн, бүтэһик турдарга хоттортоон ахсыс-тохсус миэстэҕэ тэбилиннилэр. Саахымакка Кытай хамаандатын оонньооччулара бары дуоскаларга бастааннар, маастарыстыба өттүнэн атыттардааҕар биир төбөнөн үрдүктэрин көрдөрдүлэр. Барыта 25 очкону хомуйан ааспыт оонньуулар кыайыылаахтарын, вьетнамнары, 7.5 очконан хааллардылар. Вьетнам хамаандатыттан 1,5 очконан хаалбыт буряттар үһүс миэстэҕэ таҕыстылар. Саахымакка барыта 19 хамаанда күрэхтэһэн, оонньуулар олус тыҥааһыннаахтык аастылар. Уһун кэмнээх улугуруу кэнниттэн улахан дьоммут быйыл тыыллан-хабыллан тураннар Дальнай Востогу хаардыы хаампыттара. Аны оҕолорбутун өрө тардар сыал-сорук туруохтаах.

     Сайдыылаах омуктар ордук футболу, баскетболу уонна волейболу сэргииллэр. Футболга бүтэ- һик аан дойду чемпионатыгар туроктар бириистээх миэстэҕэ тахсаннар үгүстэри соһуппуттара. Турция футболун историятыгар аан бастаан маннык улахан ситиһиилэммиттэрэ ордук оҕолорун угуйбута чахчы. Ол иһин Азия оҕолорун III оонньууларыгар Турция хамаандата бүтэһик оон- ньуутугар биһиги хамаандабытын 3:0 ахсаанынан хотон кыһыл көмүс мэтээллэри илдьэ бардылар. Ол оннугар биһиги оҕолорбут баскетболга туроктары 72-64 ахсаанынан хотон, ааспыт оон- нъууларга кыайыыларын чиҥэттилэр. Волейболга финалга Индия уолаттарын, кыргыттарын хамаандалара тахсыбыттара. Уолаттара Кытай хамаандатын илистиилээх киирсиигэ 3:2 ахсаанынан хотон өрөгөйдөөбүт буоллахтарына, кыргыттар Приморье хамаандатыгар хоттороннор үөрүүлэрэ быһаҕас курдук көһүннэ.

     Сахалыы атах оонньууларыгар, мас тардыһыытыгар олохтоохтор бастакы миэстэлэри барытын хомуйдулар. Аркадий Дмитриев кылыыга, ыстаҥаҕа уонна үс ыстаныы түмүгүнэн кыһыл көмүс мэтээллэри иилинэн төрөөбүт Майатыгар төнүннэ. Куобахха Сергей Семенов бастаата. Мас тардыһыытыгар бары ыйааһыннарга бастакы-иккис миэстэни бэйэбит үллэһиннибит. Уопсайа спорт национальнай көрүҥнэригэр 10 кыһыл, 10 үрүҥ көмүс, 4 боруонса мэтээллэри сиэппитигэр угуннубут.

    Саха сиригэр спорт сайдыаҕыттан ылата илии илиигэ киирсиилэргэ ордук аатырбыппыт.

Боксёрдарбьгг, тустууктарбыт олимпиада хонууларыгар көҥүл мэччийбиттэрэ, көмүс күлүмүн көрдөрбүттэрэ ыраатта. Кэлэр олимпиадаҕа даҕаны түөрт уолбут түрбүөннээн киириилэрэ, биир эрэ мөлүйүөн киһи олорор Уһук хоту дойдуга сөҕүмэр көстүү. Төһө даҕаны Р.Дмитриев, П. Пинигин, А.Иванов албан ааттарыгар, суон сурахтарыгар билиҥҥи ыччаппытын тэҥнии сатаа- быппыт иннигэр, биһиги кыахпытыгар-холбутугар дьоһуннаах ситиһиилэрдээхпитин билиниэххэ наада. Аҕыйах сыллааҕыта диэри үөйбэтэх- ахтыбатах даҕаны көрүҥмүтүгэр, тхеквондо диэн тэбэн баран кэлээр диэбит киирсиилэригэр алта кыһыл көмүс мэтээли ылбыппытыгар, бу киирсиилэр уйалара буолбут кореецтар көрөн баран улаханнык кыһыйдылар. Аныгы сырыыга анаан-минээн хамаанда аҕалан дьиҥнээх кыаххытын тургутан көрүөхпүт диэх курдук буоллулар.

Дзюдо аан дойдуга киэҥник тэнийбит, олимпийскай программаҕа бигэтик олохсуйбут, дьоп- пуоннар үөскэппит көрүҥнэрэ. Аны оҕолорбут хотторон кэбиһэннэр ааппыт-суолбут алдьаныаҕа дииллэрэ дуу, үс оонньуу тухары бэйэлэрэ кэлбэтилэр. Кинилэр оннуларыгар кореецтар аҥар- дастыы аатыран бардылар. Бу сырыыга даҕаны 8 кыһыл көмүс мэтээли ыланнар уопсай мэтээллэ-

рин улахан аҥарын мантан хомуйдулар. Кырдьык, киһи эрэ көрө олоруон курдук эрчимнээхтик, эл- бэх албастары туттан киирсэллэр. Саха сирин дзюдоистара ааспыт сырыыга икки кыһыл көмүһү илиибитигэр тутан хаалбыппыт. Бу сырыыга түөрт кыһыл көмүстэнэн үөрүүбүт балачча үрдээтэ.

Азия оҕолорун спортивнай оонньууларыгар састаап даҕаҥы, кыттааччыта элбэҕинэн да бокс уонна көҥүл тустуу саамай хатыһыылаах, биһирэнэр, дьон-сэргэ кутун-сүрүн уйгуурдар көрүҥнэринэн буолаллар. Боксаҕа бүтэһик финальнай киирсиилэр циркабыт саҥа дьиэтигэр ыытыллан күүрээн- нээх көрсүһүүлэри өссө киэргэттэ. Саха сирин боксердара Семен Степанов, Андрей Павлов, Азамат Калмаматов, Михаил Тарасов, Кирилл Исаев, Роман Топорков бастааннар бу көрүҥҥэ Георгий Балакшин, Бато Ванкеев курдук олимпиецтарбытыгар эрэллээх солбуйааччылар үүнэн иһэллэрин көрдөрдүлэр. Казахстан күүстээх хамаандата түөрт кыһыл көмүс мэтээли ылан сүргэтэ көтөҕүлүннэ. Икки ыйааһыҥҥа кореецтар бастааннар илии тутуурдаах хааллылар. Олимпийскай оонньууларга ордук улахан суолта кыһыл көмүс мэтээли ылбыттарга бэриллэр. Олимпийскай чем- пион аата үйэ-саас тухары сүппэт, билиҥҥи кэм спордун саамай үрдүк наҕараадата буолар.

    Күүтүүлээх көҥүл тустуубут, оонньуулар бүтэһик күннэригэр “Эллэй Ботур” муус ды- барыаһыгар ыытылыннылар. Көрүөн баҕалаах бары баппатаҕын иннигэр, телевизорынан быһа

биэриилэри тэрийэн республика бары олохтоохторо дуоһуйа-астына көрбүт буолуохтаахтар. Быйылгы Азия оҕолорун оонньууларыгар Корея, Монголия, Турция, Казахстан курдук аан дойдуга анньыһар бөҕөстөөх дойдулар эдэр тустууктара, ону таһынан Бурятия, Тыва, Красноярскай күүстээх бөҕөстөрө кэлбиттэрэ күрэхтэһиини олус сытыырхатта. Эрдэлээн эттэххэ. урукку өттүгэр улахан ааттаах-суоллаах тустууктарынан биллибэтэх, Индия эдэр тустууктара сиппит-хоппут хапсыһыылары көрдөрөннөр үс кыһыл көмүс мэтээлбитин ылан барбыттара соһуччу буолла. Ааспыт оонньууларга Корея тустууктарыгар лаппа баһыйтарбыппыт. Бу сырыыга кыра ыйааһыннарга сүрүннээн эмиэ кореецтарбытын кытта иэмэх мастыы эрийистибит. Би- һиэннэриттэн Витя Лебедев (42 кг), Кеша Иннокентьев (54 кг), Рома Панин (63 кг) бастаабыт буоллахтарына, Кореяттан Якг Кел Ил (46 кл уонна Рйом Джонг Мии чемпионнааннар биһиги ордук курдук көһүннүбүт. Монголлар эмиэ икки ыйааһыҥҥа бастааннар, туроктар, буряттар, казахтар үстүү-түөртүү бириистээх миэстэҕэ киирсибиттэрэ чахчы тэҥ баайыылаах тустууктар түмсүбүттэрин көрдөрдө. Маннык күүстээх састааптаах, хатыһыылаах хапсыһыылардаах эрэ күрэхтэһиилэр дьиҥнээх тустууктары иитэллэр Киһи кэрэхсиир, хайгыы көрөр тустууктара ха- маанда аайы бааллар, олортон ордук чорботон Кеша Иннокентьевы бэлиэтиэҕи баҕарыллар.

   Быһа этэн кэбиспэтэрбит даҕаны, чахчы улахан тустуук тахсар чинчилээх бөҕөс. Туттара-хаптара холкута, биир даҕаны сыыһа хамнаныыны оҥорбокко утарсааччытын албастарын уруттаан иһэринэн кэрэхсэттэ. Корея күүстээх бөҕөһүн Син Джонг Чолу киирэ түһээт түөрэх ыытан, эттэн көбүөргэ икки саннын хаптаҕайынан эрэн, үчүгэй тустууну көрүөхпүт диэн кэтэспит ыалдьааччыларын астыннарбакка олус дөбөҥнүк кыайда. Бэл, кыра даҕаны мөккүөрдээх түгэннэргэ соттордорунан далбаатаммыттарынан хамсаабакка даҕаны хааллылар, хотторууларын илэ чахчы билиннилэр. Итинник тустар эрэ буоллаххына биһиги бөҕөстөрбүт Дагестан,  Осетия тустууктарын халыҥ халҕаһаларын көтөн тахсар кыахтаахтар. Биир бэйэм бу тустууга ылбыт биир кыһыл көмүс мэтээлбитин сорох-сорох көрүҥнэр үс даҕаны кыһыл көмүс мэтээллэригэр атастаһыам суоҕа этэ. Эбэтэр бу бокс, тустуу күрэхтэһиитигэр кыайыы олимпийскай үрдэллэргэ тахсар далаһабыт буоларын Георгий Балакшин, Леонид Спиридонов илэ бэйэлэринэн көрдөрдүлэр.

    Олимпийскай идеаллар аһыныгас амарах санааны өрө туталларын бэлиэтинэн хас биирдии олимпиада кэнниттэн инбэлииттэр олимпиадаларын булгуччу ыытыылара буолар. Ол сырдык санааны олоххо киллэрэн, айылҕаттан кыахтара бохсуллубут оҕолорго анаан туспа пауэрлифтинг диэн спорт уустук күрэхтэһиитин бу III оонньууларга аан бастаан ыыттыбыт. Бу көрүҥҥэ 14 хамаанда кыттыбыта, атын даҕаны уобаластарга кыһалҕалаах оҕолорго кыһамньы, болҕомто уурулларын көрдөрдө. Кыһыл, үрүҥ көмүс мэтээллэр чаҕыл кыымнарыттан төһө даҕаны үөрбүттэрин иннигэр, бу күрэхтэһиигэ кыттыбыт хас биирдии оҕо бэйэтин Азия бастыҥ спортсмен оҕолорун кытта тэҥҥэ тутан санаалара күүһүрбүтүн, олоххо эрэллэрэ уон төгүл үрдээбитин ханнык даҕаны мэтээлгэ тэҥниэххэ сатаммат. Оонньуулар үөрүүлээх аһыллыыларыгар уонна сабыллыыларыгар инбэлиит көлөөскөтүгэр үтүллэ сылдьар бу оҕолор үөрбүт сырдык мөссүөннэрин көрбүт киһи, ама бу оонньуулар туһата суохтар диэн тыла тахсыаҕын санаабаппын. Үөһэ халлааммытыгар үрдүк айыыларбыт баар буоллахтарына, кинилэр арчылыыр, абырыыр харахтарын көстүбэт утахтара Туймаада хочотун дьоллоох түһүлгэтигэр туһуламмытыгар саарбахтаабаппын.

     Олимпийскай оонньууларга хамаанданан официальнай түмүк оҥоһуллубат. Ол эрээри ким хайдах кыттыбытын, төһө үчүгэй түмүктээхтик күрэхтэспиттэрин официальнайа суох ааҕан көрөөччүлэр. Азия оҕолорун үһүс оонньууларын спортивнай түмүктэрин ырыҥалаан көрдөххө, Саха сирин бастакы хамаандата 36 кыһыл көмүс, 33 үрүҥ көмүс, 17 боруонса мэтээллээх инники күөҥҥэ эрэллээхтик таҕыста. Казахстан хамаандата 28 кыһыл, 15 үрүҥ көмүс, 18 боруонса мэтэ- эллээх ааспыт II оонньууларга көрдөрүүлэрин икки бүктэн ордук ааһа түстүлэр. Кытайдар 14 кыһыл, 9 үрүҥ, 3 боруонса мэтээллээх дойдулаатылар.

    Оонньуулар түмүктэнэн бүтэһик киэһэҕэ мустубут, оҕолорбут омуктарынан, хамаандаларынан арахсыбакка, бука бары бииргэ стадион күөх хонуутугар кутуллан киирбиттэригэр олимпийскай идеаллар сүрүн өйдөбүллэрэ — эйэ, доҕордоһуу өрөгөйдөөһүнүн тыыннаах туоһуларыныы көрдүлэр. Манна хотторбуттар суохтар, кинилэри аан дойду үгүс омуктарын кытта бииргэ түмэр күүс Саха сирин спортивнай ареналарыгар, ырыалаах-тойуктаах болуоссаттарыгар арахсыбат сырдык ситиминэн холбообутунан дьоллоохтор.

     Олимпийскай чыпчааллар үрдүк үрдэллэрин элбэхтик дабайбыт, аан дойду үрдүнэн аатырбыт- сураҕырбьгг бүтүн Россия киэн туттар дьоно, күндү ыалдьыттарбыт Ирина Роднина, Тамара Быкова, Илья Авербух, Ирина Лобачева, Татьяна Сарычева уо. д. а.: “Биһиги оҕо сааспытыгар маннык спорт кэрэ бырааһынньыктара суохтар этэ”, — диэннэр ымсыыран, ахтан аһарбыттара элбэҕи этэр.

    Оонньуулар түмүктэниилэригэр республика Президенэ В.А. Штыров: “Азия оҕолорун спортивнай оонньуулара олимпийскай идеалларга олоҕуран ыытыллаллар. Биһиги оонньууларбыт кыырпаҕа суох ыраас, наркомания, коррупция сыстыбатах сырдык сыдьаайдаахтар, олимпиадалар аан бастаан олохтоммут сүрүн идеяларын өрө туттубут”, — диэбитэ. Бу ааспыт Азия оҕолорун үһүс спортивнай оонньууларын аал уота умуллан, быйылгыттан ылата бастайааннай миэстэтигэр, Тымныы полюһугар, ыраах Дьааҥы хайаларыгар аттанна.

     Спорт сайдыытын балысхан сүүрүгэр тэҥҥэ олорсор иннигэр, бүгүн сарсыҥҥыбыт туһугар хас биирдии спортсментан,тренертэн аныгы методиканы туһанан, кыалыннаҕына уруттаан даҕаны күүскэ үлэлээтэхтэринэ Азия оҕолорун Норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуула- рын чаҕыл уота өссө үрдээн, сырдаан көстүөҕэ.

Степан ЮМШАНОВ.

Чолбон. -2004. — №8

Александр АКИМОВ, Саха Республикатын вице-президенэ,

“Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулары бэлэмнээбит уонна ыыппыт

Суруннуур комитет председателэ

Тоҕус күн чыпчылыйыах түгэнэ ааһа охсон хаалла. Азия — Тихэй океан регионун дойдуларын оҕо спордун ааспыт күннэрин событиелара өрө көтөҕүллүүлээх быһыыга-майгыга улахан хатыһыылаахтык аас- пыттарынан уратылаахтар. Бу оҕо-аймах уонна норуоттар доҕордоһууларын дьиҥ-чахчы норуот бүттүүнүн бырааһынньыга этэ. Саха Республиката ыкса биир түмсүүлээҕин уонна ыалдьытымсаҕын көрдөрдө. СР Президенэ Вячеслав Анатольевич Штыров, “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулары бэлэмнээн ыытыыга Сүрүннүүр комитет, тэрийээччилэр салалталарынан ыытыллыбыт үһүс оонньуулар үрдүк таһымнаахтык аастылар, дьон-сэргэ киэҥ биһирэбилин ыллылар. Бу событие кэккэ үчүгэй түгэннэрдээх. Бастакытынан, спорт оруолун үрдэтэр, үүнэр көлүөнэ сиэр-майгы, эт-хаан өттүнэн сайдарын туһугар кыһаллар сыалы-соругу туруорунан, республика биһиги дойдубут олимпийскай резервэтин бэлэмнииргэ наадалаах усулуобуйалары тэрийдэ. Иккиһинэн, республика аан дойдуга, ону тэҥэ инвестиционнай рейтинэ эмиэ үрдээтэ.

     Оонньууларга бэлэмнэниини биһиги өссө хас да сыллааҕыта былааннааһынтан саҕалаабыппыт. Оонньуулары ыытыыны кытта сибээстээх бэрт элбэх, ардыгар уустук даҕаны боппуруостары быһаарыыттан хайы-үйэ үгүс ыйдар усталарыгар республика салалтатын, Сүрүннүүр комитет чилиэннэрин үлэлэрин күнэ саҕаланан түмүктэнэрэ. Саха Республикатын Президенин “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулар тустарынан” 2002 сыл от ыйын 24 күнүнээҕи дьаһалынан “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулары бэлэмнээн ыытыыга Сүрүннүүр комитет тэриллибитэ. Тэрийэр-бэлэмниир үлэ көдьүүһүн үрдэтэр туһугар үлэ араас туһаайыыларыгар (үбүнэн-харчынан хааччыйыыга, оонньуулар ыытыллар сирдэрин тутууга, өрөмүөннээһиҥҥэ уонна бэлэмнээһиҥҥэ, СР сүүмэрдэммит хамаандатын бэлэмнээһиҥҥэ, кыттааччылары түһэриини, аһатыыны тэрийиигэ, транспорга, куттал суох буолуутун хааччыйыыга уо.д.а.) 19 рабочай комиссия тэриллибитэ уонна СР Правительствотын Председателин солбуйааччылар А.В.Власов уонна Е.И.Михайлова баһылыктаах республикатааҕы оперативнай штаб тэриллибитэ. “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулары бэлэмнээн ыытыы үлэтин Саха Республикатын Президенэ тус бэйэтин хонтуруолугар ылбыта. Туруоруллубут соруктары быһаарыыга республикаҕа улахан көмөнү РФ Физическэй культураҕа, спорка уонна туризмҥа агентствота оҥорбута. “Азия оҕолоро” оонньуулары бэлэмнээн ыытыы туһунан Российскай Федерация Правительствотын дьаһалыгар илии баттаммыта, ол бу күрэхтэһиилэр үрдүк таһымнаахтарын өссө төгүл бигэргэппитэ. Үлэҕэ итини тэҥэ Россия Национальнай олимпийскай комитета тардыллыбыта. Оонньуулары ыытыы идеятын Аан дойдутааҕы олимпийскай комитет, кини салайааччыта Жак Рогге тус бэйэтинэн өйөөбүттэрэ. Кини, б.дь. ыам ыйын 6 күнүгэр Лозанна к., Аан дойдутааҕы олимпийскай комитет штаб- квартиратыгар Саха Республикатын правительствен- най делегациятын приемнууругар, республика салал- татыгар Азия — Тихэй океан регионун дойдуларыгар оҕо спортивнай хамсааһынын өйөөһүнүн уонна олим- пизм идеяларын пропагандалааһын иһин махталын биллэрбитэ. Ити курдук, оонньуулар Аан дойдутааҕы олимпийскай комитет өйөбүлүнэн ыытыллалларын туһугар кыраныысса таһынааҕы дойдулары уонна РФ АДдьМ кытта улахан дипломатическай үлэ ыытыллыбыта (А.В. Мигалкин салайааччылаах комиссия). “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулар кыттыылаахтарын уонна ыалдьыттарын бэйэлэрин телеграммаларынан Российскай Федерация Президенэ Владимир Владимирович Путин, АДОК (МОК) президенэ Жак Рогге, Российскай Федерация Правительствотын Председателэ Михаил Ефимович Фрадков, Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин Председателэ Сергей Михайлович Миронов, РФ Федеральнай Мунньаҕын Государственнай Думатын Председателэ Борис Вячеславович Грызлов, РФатын дойдулардааҕы дьыалаларга министрэ Сергей Викторович Лавров, РФ культураҕа уонна маассабай коммуникацияларга министрэ Александр Сергеевич Соколов, РФ гражданскай оборона дьыалаларыгар, ыксаллаах быһыыга-майгыга уонна айылҕа иэдээннэрин содулларын туоратыыга министрэ Сергей Кужугетович Шойгу, Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин Генеральнай секретарын солбуйааччы, эйэтуругурарын туһугар спорду сайыннарыы боппуруостарыгар аналлаах советник Адольф Оги, ФИДЕ президенэ Кирсан Николаевич Илюмжинов, Монголия РФ-ҕа посола тойон Санжаа Баяр, КНРРФ-гапосолатойон Лю Гучан, Таиланд Королевствотын РФ-ҕа Чрезвычайнай уонна Боломуочуйалаах посола тойон Сорают Промпот, Вьетнам Социалистическай Республикатын РФ-ҕа Чрезвычайнай уонна Боломуочуйалаах посола Нгуен Ван Нганьуонна да атын общественнай уонна норуоттар икки ардыларынааҕы тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ эҕэрдэлээбиттэрэ.

Оонньууга 14 омук государствота уонна Российскай Федерация 27 субъега кыттыыны ылбыттара. Онно кыттаары 2588 киһи, ол иһигэр 1509 спортсмен регистрацияламмыта. Саамай элбэх спортсмены туруор- буттара: Саха Республиката — 376 киһини (икки хамаанда), Монголия (139),Хабаровскай кыраай (123), Казахстан (120), Приморскай кыраай (113),КНР (108), Индия (79). Күрэхтэһиилэри тэрийэр комитет ыҥырыытынан 571 судьуйа уонна спорт көрүҥнэринэн кыттыыны ылбыт хамаандалар састааптарыгар киллэриллибит 56 судьуйа иилээн-саҕалаан ыыппыттара. Судьуйалартан 58-ра норуоттар икки ардыла- рынааҕы категориялаахтара уонна 168-ра — бүтүн Россиятааҕы. Оонньуу бочуоттаах ыалдьыттарынан сырыттылар уонна наҕараадалааһыҥҥа кыттыыны ыллылар: АДОК бастакы вице-президенэ В.Г. Смирнов, РФ Президенин ДВФУо Боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ К.Б. Пуликовскай, РФ Физическэй культураҕа, спорка уонна туризмҥа федеральнай агентствотын директорын бастакы солбуйааччы В.А. Васин, космонавт-летчик В.В. Горбатко, олимпийскай чемпионнар Г.Г. Горохова, Б.Н. Лагутин, И.К. Роднина, В.Савин,Т.Сарычевауо.д.а. Оонньууга400-тэн тахса бочуоттаах ыалдьыт, ол иһигэр государственнай былаас органнарын салайааччылара — 6 чрезвычайнай уонна боломуочуйалаах посоллар, 73 Азия дойдуларын РФ-ҕа посольстволарын бэрэстэбиитэллэрэ, кыраныысса таһыттан 10 спонсор кэлбиттэрэ.

Кыттыылаахтарын, судьуйаларын, ыалдьыттарын, журналистарын уонна персоналын састаабынан, күрэхтэһиилэрэ хатыһыылаахтарынан, оонньуулар, туох да мөккүөрэ суох, аан дойду таһымнаах буолбут- тара уонна, олору үөрүүлээхтик сабыыга Саха Республикатын Президенэ Вячеслав Анатольевич Штыров бэлиэтээбитин курдук, тэрээһин өттүнэн олус үрдүк таһымҥа аастылар.

Саха Республикатын, Российскай Федерация уонна күрэхтэһиилэр кыттыылаах дойдуларын сүүһүнэн тыһыынча телевизоры көрөөччүлэрэ оонньуулар хайдах баралларын кэтээн көрдүлэр. “Саха” Национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр компания — официальнай генеральнай информационнай партнер күн аайы оонньуулар саамай дьон болҕомтотун күүскэ тардар түгэннэрин эрэ буолбакка, ону тэҥэ күрэхтэһиилэр хайдах барыыларын бүтүннүүтүн сырдатан испиттэрэ. Оонньуулар кэмнэригэр федеральнай уонна норуоттар икки ардыларынааҕы телеканаллар эфирдэригэр оонньуулары аһыы, сабыы сиэрдэрэ-туомнара, спорт сорох көрүҥнэригэр ыытыллыбыт күрэхтэһиилэр бэриллибиттэрэ. Онно биһиги республикабыт киэҥник хабан сырдатыллыбыта, республикатааҕы телеканал кыахтара толору арыллан көстүбүттэрэ. Биһиги электроннай прессабыт аан бастаан планета бары континеннарын 70-тан тахса дойдуларын хабан биэрии аан дойду таһымыгар тахсыбыта. Ити барыта 100-чэкэ телевизионщигы ыыппыт, итини тэҥэ аргыстар көмөлөрүнэн сигнал бэриллиитин хааччыйбыт ТВЦ Москватааҕы каналын көмөтүнэн оҥоһуллубута. Республика бэйэтин телевидениетин ситимэ нэһилиэнньэ 95,5 бырыһыанын хабан сырдатта. Оннооҕор букатын ыраах сытар арк- тическай улуустар олохтоохторо быһаччы биэрииттэн күрэхтэһиилэри көрө олордулар. Ааспыт сырыыга “Азия оҕолоро” оонньуулары олохтоохтор 30 бырыһыаннара эрэ көрбүтэ. Ити биэриилэри дьиҥнээх информационнай уонна техническэй ситиһиинэн аатгыахха сөп. Бырайыагы “Саха” НКИК, ТЦТР ГУП, “Сахателеком” инженернэй-техническэй кадрдара кыайа-хото тутан олоххо киллэрбиттэрэ үөрдэр, кинилэр маастарыстыбалара үрдүгүн ТВЦ специалистара — биир идэлээхтэрэ кытта бэлиэтээтилэр.

Оонньуулары сырдатыыга 525 республикатааҕы, Россиятааҕы уонна кыраныысса таһынааҕы журналист аккредитацияламмыта. Оонньуулар буолуохтарын аҕай иннинэ республикатааҕы сонуннары киэҥник тарҕатар средстволарга бэрт элбэх матырыйаал таһаарыллыбыта, биэрии оҥоһуллубута, РФ Бэчээккэ министерствотын кытта бииргэ үлэлиир туһунан дуогабар түһэрсиллибитэ, дойду дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллэр сонуннары киэҥник тарҕатар средстволарыгар ыҥырыылар ыытыллыбыттара, РТР-нан уонна “Радио России” биэриилэр оҥоһуллубуттара, хас да киин каналларынан оонньуулар рекламнай роликтара үлэлээбиттэрэ. “Российская газета” “Азия оҕолоро” оонньуулар официальнай спонсордарынан буолбута. Оонньуулар ыытыллар күннэригэр республикатааҕы хаһыаттар бары коллективтара анаан оҥоһуллубут режиминэн үлэлээбиттэрэ.

Норуоттар икки ардыларынааҕы пресс-киин спортивнай событиелар кылаабынай информационнай кииннэринэн буолбута, онно брифиннэр уонна пресс-конференциялар тэриллэн ыытыллыбыттара. Аккредитацияламмыт журналистар табыгастаахтык үлэлииллэрин туһугар бары спортивнай объектар, “Саха” НКИК, пресс-киин уонна 14 субпресс-киин оптоволоконнай сибээһинэн биир уопсай информационнай ситимҥэ холбоммуттара (Комиссия — Л .В. Павлова, Х.Н. Дьяконов, А.А. Стручков уо.д.а.).

     Биллэн турар, оонньуулар биһиги тутааччыларбыт үрдүк тэрээһиннээхтик үлэлээһиннэрин түмүгэр, кэмигэр саҕаламмыттара (комиссия — В.Б. Грабцевич, С.Я. Дереповскай, В.М. Тяптиргянов). Дьокуускай к. оонньууларга бэлэмнэнии чэрчитинэн Саха государственнай университетын аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир 860 миэстэлээх 9 мэндиэмэннээх уопсай дьиэлэрэ тутуллубуттара, “Туймаада” стадион өрөмүөннэммитэ, онно футболлуур хонуу искусственнай бүрэдэһинэ уларытыллыбыта, “Юность” стадион уонна СГУ 5 №-дээх остолобуойа олорчу саҥардыллан оҥоһуллубуттара, ити остолобуой спортсменнар бары кэлэн аһыыр сүрүн миэстэлэринэн буолбута. Оонньуулар бары объектара капитальнайдык өрөмүөннэммиттэрэ, саҥардан оҥоһуллубуттара уонна саамай аныгы спортивнай, технологическай оборудованиенан итиэннэ аппаратуранан хааччыллыбыттара.

    Саха госуниверситетын студенческай кварталыгар “Олимпийскай дэриэбинэ” күрэхтэһии кыттыылаахтарыгар бары өттүнэн олус табыгастаах дьиэнэн буолбута, онно 1397 киһи түһэриллибитэ (СГУ ректора А.Н. Алексеев). Бу квартал территориятыгар аһылык, сибээс, олох-дьаһах өҥөлөрүн оҥорор пууннар, медицинскэй киин, маҕаһыыннар уонна уулуссаҕа турар кафелар аһыллыбыттара, олорорго куттал суох буолуутун хааччыйар наадалаах дьаһаллар ылыллыбыттара.

     “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулары көрсө бэртээхэй циркэ дьиэтэ тутуллубута, онно Россия, Кытай уонна Монголия 277 артыыһа кыттыылаах Норуоттар икки ардыларынааҕы циркэ фестивала ситиһиилээхтик ааста.

       Оонньуулар культурнай программалара бэрт кичэллээхтик оҥоһуллубуттара. Олохтоох коллективтартан ураты, бырааһынньыгы Санкт-Петербург уонна Кытай фольклорнай ансамбллара, Японияҕа дьон-сэргэ киэҥ биһирэбилин ылбыт барабанщиктар ансамбллара, Казахстан уонна Москва, Монголия уонна Корея артыыстара, “Фабрика звезд” кыттыылаахтара ситэрэн-хоторон биэрбиттэрэ. Республика театрдара бэйэлэрин репертуардарын саҥардыбыттара, болуоссаттарга уонна уулуссаларга араас культурнай-маассабай дьаһаллар ыытыллыбыттара, онно биһиги республикабыт бары улуустарыттан уонна куораттарыттан уус-уран самодеятельность коллективтара тардыллыбыттара. Хаҥалас, Нам, Горнай уонна Уус-Алдан улуустарын муниципальнай тэриллиилэрин дьаһалталара оонньуулар ыалдьыттарыгар уонна кыттыылаахтарыгар историческай уонна этнографическай миэстэлэргэ экскурсиялары үрдүк культурнай таһымнаахтык тэрийбиттэрэ. ЯГСХА (ректор Л.Н. Владимиров) ипподромугар от ыйын 27 күнүгэр ыытыллыбыт оонньууларга аналлаах национальнай бырааһынньык — Ыһыах кытгыылаахтарынан республика бары улуустарыттан кэлбит дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллибит толорооччулар буолбуттара. Барыта оонньуулар кэмнэригэр 200-тэн тахса культурнай программа сүнньүнэн араас мероприятие ыытыллыбыта, онно 6000-тан тахса оҕо кыттыыны ылбыта. Бу үлэни СР Правительствотын Председателин солбуйааччы Е.И.Михайлова, СР культураҕауонна духовнай сайдыыга министрэ А.С.Борисов олус ситиһиилээхтик сүрүннээтилэр.

    Оонньуулар кэмнэригэр “Оҕо саас планетата” оҕо айымньытын Норуоттар икки ардыларынааҕы фестивала ыытыллыбыта, онно 2000 кэриҥэ оҕо кыттыыны ылбыта. Оонньууларга 1250 волонтер актыыбынайдык кыттыбыта, кинилэр хас даҕаны километрынан усталаах уулуссалары ыраастаабыттара, тоннанан бөҕү-сыыһы хомуйбуттара. Куорат тас көстүүтэ биллэрдик тупсубута, куорат олохтоохторо саныылларынан, быдан ырааһырбыта, киһи кута-сүрэ тохтуур буолбута (комиссия — А.И. Еремеев).

     Оонньуулар иннилэринэ биһиги көрсүбүт сүрүн ыарахаттарбытыттан биирдэстэринэн транспорынан хааччыллыы буолбута (Комиссия — В.М. Членов, О.Т. Гринченко). Ону быһаарарга Москваҕа, Хаба- ровскайга, Нерюнгрига, Новосибирскайга оонньуу кыттыылаахтара транзитынан айанныылларын тэрийиигэ оперативнай штабтар тэриллибиттэрэ. Дьокуускай авиакомпаниялара бэрт ыгым режиминэн үлэлээбиттэрэ. Ол түмүгэр ити проблема ситиһиилээхтик быһаарыллыбыта. Оонньууларга 101 автобус тардыллыбыта, олортон 51 -рэ сабыс-саҥа автобустар, олор ити автобустар сыаналарын 50 бырыһыанын төлөөбүт муниципальнай тэриллиилэр бас билиилэригэр бэриллибиттэрэ. Водителлэргэ анаан хаттаан бэлэмнээһин, маршруттары билиһиннэрии, бастакы медицинскэй көмөнү оҥоруу үөрүйэхтэригэр, ыксаллаах быһыы-майгы үөскүүр түбэлтэтигэр сөптөөхтүк дьаһанарга уонна антитеррористическэй мероприятиеларга үөрэтии тэриллибиттэрэ. Оонньуулар кэмнэригэр сирдээҕи транспорт сулууспатын тэрийии үрдүк таһымҥа ыытыллыбыта.

     Дьокуускайга оонньуулары ыытыынан сибээстээн, 30 тыһ. кв. м иэннээх уулуссаларга ол-бу быстах үлэлэр ыытыллыбыттара. Ити курдук 2004 сыл атырдьах ыйын 3 күнүнээҕи туругунан ыытыллыахтаах үлэ кээмэйэ 46000 кв. м иэҥҥэтэҥнэһэн, былааннаммыттан 1,5 төгүлүнэн улаатан тахсыбыта. Дьокуускай к. болуоссаттарын уонна уулуссаларын тас көстүүлэрин тупсарыыга уонна көҕөрдүүгэ улахан кээмэйдээх үлэ ыытыллыбыта, олор тас көстүүлэрэ биллэрдик тупсубута. Аан бастаан куоракка рекламалааһын үлэтэ концептуальнайдык, биир стилинэн ыытыллыбыта (комиссия — И.Ф. Михальчук, В.Н. Попов, Н.Н. Алексеев уо.д.а.).

     Оонньуулар кыттыылаахтарын уонна ыалдьыттарын аһатыыны тэрийиигэ “Сэргэлээх” аһылык комбината (5 №-дээх остолобуой) олорчу саҥардыллан оҥоһуллубута, СГУ кылаабынай үөрэтэр корпуһун остолобуойдара,  СГУ 17-с корпуһа, Финансовай-экономическай колледж, Дьокуускай к. 31 №-дээх оскуолата саҥардыллан оҥоһуллубуттара, эргиэн-технологическай оборудованиеҕа өрөмүөннүүр-чөлүгэр түһэрии үлэлэрэ ыытыллыбыттара. Оонньуулар кыттыылаахтарын уонна ыалдьыттарын аһатарга общественнай аһылык 46 предприятиета тардыллыбыта.

     Оонньуулары ыытыы кэмигэр аһатыы менюта уонна рациона оонньуулар кыттыылаахтара — дойдулар уонна регионнар национальнай куукуналарын уратыларын учуоттаан оҥоһуллубуттара. “Тыгын Дархан” ресторан кылаабынай технолога И.И. Тарбахов кыттыылаах дойдулар национальнай куукуналарын уратыларын туһунан повардарга анаан-минээн консультациялары ыыппыта. Общественнай аһылык бары предприятиеларын үлэһиттэрэ сервис Дьокуускайдааҕы технологическай коллеһыгар уонна “Холбос” респотребсоюз Дьокуускайдааҕы эргиэн-экономическай коллеһыгар үөрэнии аналлаах курсун ааспыттара.

Ыытыллыбыт үлэ түмүктэринэн аһылык бородуукталарынан хааччыйбыт предприятиелар уонна обшественнай аһылык объектара олус тэрээһиннээхтик үлэлээбиттэрин бэлиэтиир наада (комиссия — Р.И. Федоров, М.И. Каликин, П.С. Ефремов, М.Н. Габышева уо.д.а.).

     Оонньуулары медицинскэй өттүнэн хааччыйыы эмиэ үрдүк таһымҥа тэриллибитэ. Оонньуулар кыт- тыылаахтарыгар, ыалдьыттарыгар медицинскэй көмөнү оҥорууга бары кыахтаах эмтиир учреждениелар: 1 №-дээх республикатааҕы балыыһа — Медицина национальнай киинэ, 2 №-дээх республикатааҕы балыыһа — Республикатааҕы суһал медицинскэй көмө киинэ, Республикатааҕы быһылаан медицинатын киинэ, Республикатааҕы офтальмологическай балыыһа, Дьокуускай к. мэриятын Доруобуйа харыстабылыгар комитетын ЛПУ, Доруобуйа харыстабылын министерствотын 1 №-дээх балыыһата тардыллыбыттара. Куорат клиническэй балыыһатыгар дьон элбэхтик ыалдьар түбэлтэтигэр 194 куойка бэлэмнэммитэ, ордук кутталлаах сыстыганнаах ыарыылар турар кутталлара үөскээтэҕинэ диэн — 200 куойкалаах обсерватор.

     Оонньуулар кыттыылаахтара олорор сирдэригэр эмп 19 пууна тэриллибитэ. Онно 235 киһи үлэлээтэ.

Спортивнай күрэхтэһиини Лечебнэй физкультура уонна спортивнай медицина республикатааҕы киинин быраастара көрдүлэр-иһиттилэр. Ыксаллаах быһыы-майгы түбүлээтэҕинэ Иэдээн медицинатын республикатааҕы киинэ былаан быһыытынан үлэлээтэ (комиссия — В.В. Александров).

Ити күннэргэ онньуулар объектарыгар Государственнай-санитарнай надзор республика санитарнай- эпидемиологическай сулууспатын өттүттэн күүһүрдэн бэрилиннэ. Онон ыарыы көбөн тахсыыта бохсулунна ( комиссия — А.П. Протодьяконов).

    Оонньуулары ыытарга кыттааччылар куттала суох буолууларын хааччыйар дьаһаллар ылылыннылар. СР ИДьМ-тын оперативнай штаба инструкция биэрбитэ. Оонньуу кыттыылаахтарын уонна ыалдьыттарын көрөргөСРИДьМ-тын 1050 киһитэ кытынна. Куорат уулуссаларынан народнай дружиналар дьуһуурустубалара тэрилиннэ. Транспорт хайа уулуссаларынан сылдьара бигэргэтиллибитэ. Автотранспоры кытта тутатына сибээстэһии диспетчерскэй пууннары нөҥүө тэриллибитэ. Арыгыны атыылааһын Правительство туһааннаах уурааҕынан бобуллубута. “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньуулар кыттыылаахтарын уонна ыалдьыттарын куттала суох буолууларын хааччыйарга Е.М. Ларионов, В.С. Федоров, К.А. Морев, А.А. Дзивицкэй, В.Л. Сухоборов, Г.Ю. Федоров салайааччылаах комиссия үлэлээтэ.

“Азия оҕолоро” оонньуулар биэрэр наҕараадаларыгар, сувенирдарыгар Сүрүннүүр комитет улахан болҕомтотун уурда (комиссия — А.Н. Ким-Кимэн). Официальнай символлар тустарынан балаһыанньа оҥоһуллан бигэргэтиллибитэ.

      СР Культураҕа уонна духуобунай сайдыыга министерствотынан гимн бастыҥ мелодиятыгар уонна тек- сигэр конкурс биллэриллибитэ. Конкурс түмүгүнэн 15 вариант киирбититтэн “Азия оҕолоро” гимн биһирэнэн бигэргэтиллибитэ (Станислав Луковцев музыката, Галина Иванова тыллара), ол кэнниттэн гимни Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет государственнай театрын хора уонна Уус-Алдан улууһун оҕо “Кэнчээри” вокальнай коллектива толорбуттара.

     Сүрүннүүр комитет “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы III спортивнай оонньууларын былааҕын, оонньууну аһыы, сабыы церемониятын уонна кыайыылаахтары наҕараадалыыр туһунан балаһыанньаны бигэргэппитэ.

     Оонньуу уотун туһунан балаһыанньаны бигэргэтэн, Сүрүннүүр комитет “Азия оҕолоро” кэнэҕэски оон- ньуулар уоттарын Саха Республикатын Верхоянскай улууһугар — “Тымныы полюһугар” уматарга үгэһи олохтоото.Саха Республикатын министерстволара, ведомстволара, предприятиелара, тэрилтэлэрэ, муниципальнай тэриллиилэрэ кыайбыт, призер буолбут эдэр спортсменнарга анал бириистэри олохтоотулар.

“Саха сирэ Азия эдэр спортсменнарын ыалдьыттатар” диэн фотоальбому бэлэмнииргэ, таһаарарга улахан үлэ ыытылынна. Фотоальбом “Азия оҕолоро” Норуоттар иккиардыларынааҕы III спортивнай оонньуулар саҕаланыыларыгар таҕыста.

    Оонньуулар бара турдахтарына шефтэспит тэрилтэлэр сувенирдарынан хааччыйдылар. Сувениры оҥорууга кытыннылар: “Сардаана” фабрика, “Сахабулт” ГУП, “Дани Алмаз” ХЭО, “Саха Таас” ХЭО, “Егоров Т.Т.” ИП, “Сивцев Е.С.” ИП, “Бырааттыы Заболоцкайдар” фирма, “XXI үйэ чорооно” ХЭО. Онно киирбиттэрэ: футболка, бейсболка, рюкзак, түүлээхтэн, тирииттэн, мамонт муоһуттан, мастан, туостан, таба муоһуттан оҥоһуллубут национальнай сувенирдар (комиссия — А.Н. Скрыбыкин).

     А.В. Мигалкин, А.Е. Сергучев салайааччылаах комиссия предприятиелэри, тэрилтэлэри шефтэһиини тэрийиигэ, делегациялары көрсүһүүгэуонна атаарыыга биллэр-көстөр үлэни ыытта. Норуоттар икки ар- дыларынааҕы күрэхтэһиини тэрийэргэ республика бюджетытган 81 мөл. 414 тыһ. солк. бэрилиннэ. Ол республика 2004 сьшлааҕы бюджетыгар көрүллүбүтэ. Сүрүн ороскуоту спонсордарбытсүктүлэр. Кинилэргэ биһиги муҥура суох махтанабыт. Ким хайа иннинэ “АЛРОСА” АК, “Де Бирс” компания, “Комдрагмет” ГУП, “АЛРОСА-Ньурба”, “Евразхолдинг” ААО, “Сахателеком” ААО, ХК “Якутуголь” ААО, “Митцуи” компания (Япония), “Ферринг Фармацьютикалс” (Франция), “Аллараа Ленатааҕы” ААО, “Анаабыр алмааһа” ХЭО, “Саханефтегазсбыт” ААО, “Якутскэнерго” ААО, “М и Т Даймонд” ХЭО, НГК “Итера” ХЭО көмөлөспүттэрэ.

“Барҕарыы” фонда счетугар 2004 сыл устата 122 мөл. солкуобайдаах көмө киирбитэ, 2003 сыллааҕыны учуоттаан туран — 175 мөл. солк. 939 юридическэй бырааптаах тэрилтэлэртэн уонна биирдиилээн дьонтон киирбитэ.

СР Предпринимательствоҕа, туризмы сайыннарыыга министерствота (А.Н. Скрыбыкин), СР Про- мышленноһын министерствота (А.А. Оглы), “Үөһээ Бүлүү” муниципальнай тэриллии дьаһалтата (М.М. Донской), “Хаҥалас улууһа” МТ (А.А. Добрянцев), “Уус-Маайа улууһа” МТ (В.В. Топорков) улахан көмөнү оҥорбуттара. Үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын үгүс тэрилтэлэрэ (В.Л. Александров, Ф.В. Габышева), тыа хаһаайыстыбатын предприятиелара (А.И. Степанов) биир күннээххамнастарын биэрбиттэрэ. Ордук элбэх харчыны К.К. Ильковскай, И.А.Корнев, Ю.М.Николаев, А.В.Каздобин, А.П. Дугельнай, “Копиртехсервис” ХЭО (Никифоров А.Т.) предпринимателлэрэ, Н.П. Герасимов ИП (Сунтаар улууһа), “Айан суол” ХЭО (В.М. Крыжановскай, Сунтаарулууһа), В.Х. Чириков ЧП (Верхоянскайулуус), дьоҕус предпринимательствоны өйөөһүн фондалара (Мирнэй улууһа, Ю.Г.Васильев), Чурапчы улууһа (М.Н. Сивцев), Ленскэйулуус (комиссия — Г.Ф. Алексеев, Э.Б. Березкин, А.К. Павлова).

      Оонньуулары ыытыы кэмигэрбуолбут бөдөҥ событиелартан Хотугу Түмсүү чилиэннэрэ-дойдулар губернатордарын саммитын ааттыахха сөп. Онно Хотугу Түмсүү толорооччу директора Присцилла Уолл, Российскай Федерация Канадаҕа посола Виталий Чуркин, Юконтан (Канада) автосуолларга, обшественнай үлэҕэ министр Джон Стецик, Арктика Сэбиэтин уонна научнай общественность, ону тэҥэ Норуоттар икки ардыларынааҕы III “Саха Республикатын инвестиционнай кыаҕа” конференция бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Саммикка 150-тан тахса ыалдьыт кэллэ.

    Күрэхтэһии кэмигэр оонньуулар 19 көрүҥнэригэр рекорд олохтонно. Ордук элбэх мэтээли Саха Республикатын бастакы хамаандата ылла — 89 мэтээлтэн 36 кыһыл көмүс. Ону ситиһэргэ республика сүүмэрдэммит хамаандатыттан 347 оҕо 24 улуустан, куораттан кэлэн кытынна. Тренердэр салалталарынан оҕолор итинник үчүгэй түмүгү ситистилэр. Казахстан эдэр спортсменнара 61 мэтээли, ол иһигэр 28 кыһыл көмүс мэтээли ылан, ситиһиилээхтик күрэхтэстилэр. Оонньууларга аан бастаан пауэрлифтинг турнира ыытылынна. Онно инбэлиитоҕолор кытыннылар. Оонньуу кэмигэр маннык сэдэх түбэлтэ буолбутун ахтыбакка аһарыахпын сатаммат. Бырааһынньык үчүгэйдик барыыта Еврейскэй автономнай уобаластан сылдьар Женя Казаковка үчүгэйдик сабыдыаллаата. Кини 17 сыл устата саҥарбакка сылдьан баран оонньуу кэмигэр, дьэ, саҥарда.

    Түмүккэ манныгы этиэхпин баҕарабын. Саха сиригэр кэлбит спортивнай делегациялары киһи барыта кэрэхсээтэ, инвестиционнай рейтинг тубуста, онон биһиги республикабыт аата-суола өссө үрдээтэ. Рес- публика Президенэ В.А. Штыров, Индия, Кытай, Монголия, Казахстан курдук улахан дойдулар салайааччылара “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы IV спортивнай оонньуулар эмиэ Саха сири- гэрбуолуохтааҕын быһаардылар. Кэнэҕэски оонньууну ыытыыга уонна үбүлээһиҥҥэ норуоттар икки ардыларынааҕы Сүрүннүүр сэбиэт улахан үлэни ыытыаҕа. Ол туһугар республика быйыл күһүн отчуотун Норуоттар икки ардыларынааҕы Олимпийскай комитет штаб-квартиратыгар ыытыаҕа. Бу күннэргэ республикаҕа сылдьан баран, МОКбастакы вице-президенэ Виталий Георгиевич Смирнов оонньууну үрдүктүк сыаналаата уонна Россияҕа, аан дойдуга общественность улахан болҕомтотун тарпытын бэлиэ- тээтэ. Кини этэринэн, оонньуу Олимпиада принциптэринэн барбытынан МОКөйөбүлүн ьшла. Оонньуу-холбоһон үбүлүүргэ Национальнай олимпийскай комитеты кытта ыкса сүбэлэһэн үлэлээһин ураты суолталаныаҕа. Итини тэҥэ “Барҕарыы” национальнай фонда оонньууну бэлэмнииргэ бэриллэр үбү түмэр киининэн буолуоҕа. Тиһэҕэр, оонньуу республика, спортивнай олоҕо сайдарыгар сүҥкэн тирэх буолла. Ону дириҥник ырытыахха уонна сөптөөх түмүгү :оҥоруохха, спорт биирдиилээн көрүҥнэрин сайыннарыахха наада. Республика хотугу регион буоларынан, инникитин спорт кыһыҥҥы көрүҥнэригэр ураты болҕомтону ууруохха наада. Ити боппуруостары быһаарыы үлэбит итэҕэстэрин буларга, онон өссө үчүгэй түмүктээхтик, айымньылаахтык үлэлиирбитигэр көмөлөһүөх этэ.

      Оонньуу буолан ааста, биһиги оҕолорбут, биһиги ыччаппыт аныгы стадионнаах, спортивнай саалалардаах, олорорго тупсаҕай студенческай куораттаах хааллылар. Саамай үчүгэйэ баар – араас дойдулар оҕолоро хотугу норуоттар ураты культураларын, Саха сирин үтүөкэн айылҕатын, кэрэхсэбиллээх дьоннорун кытта көрсүһүүлэри, умсулҕаннаах турнирдары, спортивнай доҕордоһууну иҥэринэн бардылар. «Азия оҕолоро» Норуоттар икки ардыларынааҕы III cпортивнай оонньуулар спорт сайдыытыгар, үүнэр көлүөнэни иитиигэ уонна үөрэтиигэ, биһиги республикабыт инники сайдыытыгар улахан кэскиллээх буоллулар.

«Мои мечты и чувства в сотый раз

Идут к тебе дорогой пилигримов»

                                       В. Шекспир

Мимо ристалищ, капищ,

мимо храмов и баров,

мимо шикарных кладбищ,

мимо больших базаров,

мира и горя мимо,

мимо Мекки и Рима,

синим солнцем палимы,

идут по земле пилигримы.

Увечны они, горбаты,

голодны, полуодеты,

глаза их полны заката,

сердца их полны рассвета.

За ними поют пустыни,

вспыхивают зарницы,

звезды горят над ними,

и хрипло кричат им птицы:

что мир останется прежним,

да, останется прежним,

ослепительно снежным,

и сомнительно нежным,

мир останется лживым,

мир останется вечным,

может быть, постижимым,

но все-таки бесконечным.

И, значит, не будет толка

от веры в себя да в Бога.

…И, значит, остались только

иллюзия и дорога.

И быть над землей закатам,

и быть над землей рассветам.

Удобрить ее солдатам.

Одобрить ее поэтам.

1958 г.

Иосиф Бродскай

Пилигримнэр

Күөн көрсүһүү тэлгэһэтин таһынан,

үҥэр-сүктэр ытык сир аттынан,

таҥара дьиэтин, арыгы уйатын аһары түһэн,

мааны кылабыыһаларга таарыйбакка,

атыы-тутуу кытыытынан,

эйэ, эрэй быыстарынан,

Мекканы уонна Рими быһалыы,

көҕөрүмтүйэр күҥҥэ быһа сиэтэ

пилигримнэр айанныыллар.

Айылҕаттан атаҕастаммыттар –

ыарыһахтар, бөкчөгөрдөр,

аччыктар, чараастар,

харахтарыгар – күн өлөр,

сүрэхтэригэр – күн тахсар.

Кинилэр кэннилэригэр

киэҥ кэйээрдэр ыллыыллар,

саһарҕалар кыыһаллар,

сулустар үрдүлэригэр умайаллар,

көтөрдөр хаҕыстык хаһыытыыллар:

Бу орто дойдуга уларыйбат,

хаалар мэлдьи уруккутунан,

киһи хараҕа саатар хаардаах,

киһи саарбахтыыр нарыннаах,

мэлдьи баар албыннаах,

быстыбат уһун үйэлээх,

баҕар хаһан эмит сөпкө өйдөнүө,

ол эрэн түмүктэнимиэ.

Ол аата туһа суох итэҕэлгэ –

бэйэҕэ даҕаны, Таҥараҕа даҕаны.

…Ол аата ордор бу сиргэ

иллюзия уонна суол.

Күн тахсыа бу орто дойдуга,

күн киириэ бу орто дойдуга,

саллааттар бу сири уоҕурдуохтара,

поэттар бу сири туойуохтара.

Наталья Харлампьева, саха норуодунай поэтын тылбааһа

Чолбон. – 2015. – №9

Ытыктабыллаах Саха сирин ыалдьыттара!

Күндү Саха сирин дьоно!

Биһиги республикабыт столицатыгар, Дьокуускай куоракка, 2000 сыл атырдьах ыйын 5 күнүгэр “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы II спортивнай Оонньуулар аһыллаллар. Бу доруобуйа, эрэл санаа уонна кэрэ эйгэтин дьиҥнээх бырааһынньыга — биһиги республикабыт эрэ буолбакка, ону тэҥэ Российскай Федерация бүттүүнүн событиета. Бүгүн аан дойду экономиката дохсуннук сайдыытын процеһыгар киэҥ нэлэмэн сирдээх Азия-Тихэй океан регионун саҥаттан саҥа дойдулара көхтөөхтүк киирэн иһэллэринэн ураты дьоһун суолталаах.

Киһи аймах саҥа үйэҕэ, саҥа тыһыынча сылга үктэнэр. Өрүү буоларын курдук, дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса бодоруһуулара, дьиҥнээхтик доҕордоһууларын үорүүтэ саамай үрдүк барҕа баай. Биһиги бары омукпу- туттан уонна тириибит өҥүттэн тутулуга суох, биир Сир олохтоохторобут. Сайдыыга уонна культураҕа бииргэ дьулуһабыт, проблемаларбыт уонна инники кэскилбит биирдэр.

Үйэттэн үйэҕэ хас биирдии көлүөнэ историяҕа бэйэтин страницаларын суруйан хаалларар. Тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаахтык, кичээҥитик сыһыаннаһыы, киһи ис санаатын дьүөрэлэһиигэ, бэйэ икки ардыгар сыһыан- наһыыларга санааны аһаҕастык атастаһыы саҥа үйэ киһитин ураты бэлиэтэ буолуохтаах. Ол иһин республикабыт сайдыытын сүрүн туһаайыыларыттан биирдэстэринэҥ биһиги үүнэр көлүөнэ эт-хаан уонна сиэр-майгы өттүнэн доруобуйатын бөҕөргөтүүнү талан ыллыбыт.

“Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы II спортивнай  Оонньуулар түһүлгэлэригэр ким даҕаны кыайбытын иһин, кэлин тиһэҕэр ити биһиги уопсай кыайыыбыт буолуо, ол эбэтэр эдэр саас уонна олоҕу бигэргэтии бу бырааһынньыгар хас биирдии эдэр спортсмен кыттыыта норуоттар уонна дойдулар икки ардыларыгар саҥа сыһыаннаһыылары, саҥа көлүөнэ бэрэстэбиитэллэрин икки ардыларыгар доҕордоһуу уонна бииргэ үлэлээһин бөҕө ситимнэрин олохтооһуҥҥа көмөлөһөр.

     Норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай Оонньуулары ыытыы хаһаайына иккис төгүлүн буолан туран, Саха Республиката эйэҕэ уонна сөбүлэҥҥэ бэриниилээҕин, кэлэр көлүөнэлэр  уйгуларыгар туох кыаллары барытын оҥорорго сорунуулааҕын көрдөрөр. Ыалдьыттар иннилэригэр спортивнай түһүлгэлэри эрэ буолбакка, ону тэҥэбиһиги театрдарбыт  уонна музейдарбыт, научнай институттарбыт уонна  үрдүк үөрэх заведениелара, производственнай предприятиеларбыт уонна туристическай агенстволарбыт ааннарын үөрүүлээхтик аһан туран, Хотугу сир тыйыс усулуобуйатыгар биһиги баай историябыт, айымньылаах үлэбит, умсугутар этиилэрбит билигинда дьыалабыайдык бииргэ үлэлээһин идеяларын сүрэхтэринэн ылынар дьону Саха сирэ өссө уонна өссө  ыҥыра-угуйа туруоҕа диэн эрэнэбит.

   Саха сирин дьоно Олоҥхо дойдутун дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник биллибит ыалдьытымсах быһыытын бигэргэтэргэ уонна Азия континеныттан бүтүннүүтүттэн кэлбит күндү ыалдьыттары көрсөргө. Туймаада долгуйар хочотугар турар столицабытын бэлэмнииргэ ис сүрэхтэриттэн кыһаннылар.

   Эһиэхэ барыгытыгар чэчирии сайдыыны уонна олоххутугарситиһиилэри баҕарабын! Биһиги сирбитигэр-уоппутугар дьоллоохтук-соргулаахтык сылдьыҥ!

МИХАИЛ НИКОЛАЕВ

Саха Республикатын Президенэ.

Туймаада эбэ хотуҥҥа Норуоттар икки ардыларынааҕы «Азия оҕолоро» II спортивнай Оонньуулар өтөрүнэн буолбатах өрө көтөҕүллүү, төрөөбүт республика аатын тула сомоҕолоһуу тыыныгар үрдүк таһымнаахтык ыытылыннылар.

    Атырдьах ыйын 5-гэр стадиоҥҥа Оонньуулары үөрүүлээхтик аһыы церемонията буолла. 14 араас омук сирин, Россия регионнарын 22 хамаандалара бэйэлэрин дойдуларын былааҕын күөрэччи көтөхпүтүнэн киирдилэр. Стадиоҥҥа мустубут 12 тыһыынча көрөөччү күндү ыалдьыттарын истиҥ эҕэрдэнэн уруйдуу тоһуйдулар. Саамай элбэх киһилээх делегацияларынан Монголия (122), Индия(120), КНДР (109) буоллулар.

    Бу долгутуулаах түгэҥҥэ РФ Президенэ В.Путин, Норуоттар икки ардыларынааҕы олимпийскай комитет президенэ Хуан Антонио Самаранч эҕэрдэлэрэ ааҕылыннылар. Оонньуу церемониятыгар икки сыллааҕыта  Москваҕа ыытыллыбыт оҕолор  Бүтүн Аан дойдутааҕы ооньууларын талисмана эһэ Миискэ уонна саха оҕолорун куттарын туппут Бэргэн уол өргө диэри ырыа-тойук ортотугар бэлиэ миэстэни ыллылар. Дьэ ити курдук Дьокуускай куорат атырдьах ыйынааҕы  киэһээҥҥи хараҥа халлаана салют араас өҥнөөх саппа-садарах сандаархай кыымнарынан  күлүмнүү оонньоото. Ол чаҕыл сырдыкка кимҥэ эрэ тиксиэхтээх 631 кыһыл, үрүҥ көмүс, боруонса мэтээллэр чулууттан чулуулар ааттарын көһүтэ, көөчүктэнэ күлүмнэстилэр.

    Оонньуулар куорат улахан спортивнай комплекстарыгар көрүҥнэринэн арахсан үгүс көрөөччүлээх ыытылыннылар. Ол түмүктэриттэн ойо тутан билиһиннэрдэххэ:

Бокс

Бокс финалыгар  «Эллэй Боотур» саалата быһаарыылаах киирсиилэри көрүөн баҕалаахтары барыларын батарбатаҕа. 57 киилэҕэ финалга икки уолбут — Алексей Иванов уонна Макар Малина тахсан, биир кыһыл көмүс мэтээл биһиэхэ кэлэрэ эрдэттэн биллибитэ. 45 киилэҕэ Монголия боксера ордук Бумчин Чойжижлав уонна Индия чулуута Белвал Химананд кииристилэр. Монголия боксера ордук бэлэмнээҕэ көһүннэ. Бу ыйааһыҥҥа сахалар мэтээлгэ тиксибэтибит. дэмнээҕэ көһүннэ. Арай 48 киилэҕэ Николай Дмитриевпыт көмүс мэтээли иилиннэ. 51 киилэҕэ диэри  ыйааһыҥҥа киирсии тыҥааһыннаахтык ааста. Сергев Баций (Хабаровскай край) Семен Гривачеву (Читинскэй уобалас) кыайда диэн иһитиннэрии кэнниттэн көрөөччүлэр судьуйалар быһаарыыларын сөбүлээминэ биэс мүнүүтэ тухары иһиирэ-хаһыытыы олордулар. Ол да үрдүнэн, судьуйалар кыайыыга Баций тигистэ, 54 киилэҕэ диэри ыйааһыннаах уолаттарга биһиги боксербут Дмитрий Максимов Индия спортсменын кытта кииристэ. Максимов толкуйдаахтык киирсэрин бэлиэтиэххэ сөп. Күүһүн-сэниэтин харыстана сылдьан баран аҕыйахта эрээри күүстээхтик охсуталаан кыайан таҕыста. Малиналаах Иванов киирсиилэрэ олус интириэһинэйдик ааста. Хаҥалас уола Иванов утарсааччытыгар толкуйдуур бокуой биэрбэккэ, хорсуннук киирсэн кыайыыга тигистэ. Бу кэнниттэн 81 киилэҕэ сахалар өссө биир кыһыл көмүс мэтээли ыллыбыт. Пстр Фокин ыйааһыннаах охсууларыттан Приморскай кыраайтан ыалдьыппыт рингэни кыйа куота сылдьарга тиийдэ. Финал түмүгүнэн Саха сирин икки хамаандата холбоон түөрт кыһыл көмүс, икки үрүҥ көмүс уонна аҕыс боруонса мэтээллээх таҕыста. Инньэ гынан уопсай түмүккэ Саха сирэ бастаата, Монголия иккис, Хабаровскай кыраай үһүс буоллулар.

Баскетбол

Бастакы оонньууга Корея, Тайвань хамаандалара сытыытык киирсибиттэрэ. Кореялар сымсаларынан дьон болҕомтотун күүскэ тардыбыттара. Сынньалаҥ кэнниттэн тайваннар лаппа баһыйаллара көстүбүтэ. Сотору буолаат Кореялар оонньуур тактикаларын уларыта охсон утарылаһааччыларын ууга-уокка кил- лэрэ сырыттылар. Тайваннар 87:81 ахсаанынан хоппуттара.

Иккис оонньууга Саха сирин бастакы хамаандата буряттары кытта кииристэ. Буряттар тайваннарга хотторбуттарынан сылыктаан көрөөччүлэр хара ааныттан кыайыы биһиэнэ буолуохтааҕын курдук санаан олорбуттара. Ол эрээри Бурятия хамаандата улахан кимиилээхтик оонньоон биир кэмҥэ балайда чугаһыы сырытта. Түмүккэ 93:77 ахсаанынан саха хамаандата ыл- ла.

Финалга “Саха сирэ-1” уонна Тайвань хамаандалара тахсаллар. Саха сириттэн Михаил Гюнтер хайа да оонньооһуҥҥа сымсатын, сатабылын көрдөрдө. Улахан эрийсиитэ суох 77:62 ахсаанынан биһиэннэрэ хоттулар.

Остуол тенниһигэр, волейболга илии соттуталаабыт кыһыыны-абаны баскетболистар көннөрдүлэр.

Атын көрүҥнэр

Дуобаччыттарбыт дьоннорун-сэргэлэрин итэҕэллэрин түһэн биэрбэтилэр. Россияҕа түөрт сыл тухары бастакы миэстэттэн түспэккэ сылдьыбыт Башкортостан хамаандатын иккис миэстэҕэ үтүрүйдүлэр. Башкортостан 21 очколанан иккис, Саха сирин иккис хамаандата 15 очкону ылан үһүс буоллулар.

     Хотугу многоборьеҕа, хапсаҕайга, мас тардыһыытыгар улахан эриһиитэ суох мэтээллэрбит бэйэбитигэр хааллылар, чуолаан хотугу многоборьеҕа ситиһиилэннибит. Сүгэни быраҕыыга үс бастакы миэстэ биһиэнэ. Денис Пастухов 9 м 31 см ыстанан уолаттарга Саха сирин рекордун олохтоото, Россия спордун маастарын нуорматын толордо. Бу көрүҥҥэ бириистээх миэстэни барытын бэйэбит дьоммут ыллылар. Спортивнай үҥкүүлэргэ, дзюдоҕа, спортивнай, художественнай гимнастикаларга, остуол тенниһигэр, саахымакка доҕолоҥнуурбут билиннэ. Спортивнай гимнастикаҕа кореецтар күннээтилэр. Кыра саастаах уолатгарга алта көрүҥ снарядка (көҥүл хамсаныыларга, акка, кольцоҕа, тирэнэн ыстаныыга, бурууска, перекладинаҕа) күрэхтэһэн саастыылаахтарыгар үрдүк көрдөрүүлээх Индия уолчаана Саджсй Чолдари бастаата. Иккис, үһүс миэстэни Хабаровскай оҕолоро ыллылар. Обургу уолаттарга КНДР үс спортсмена бастакы үс миэстэҕэ кими да чугаһаппата. Кыра саастаах кыргыттарга Новосибирскай кыыһа кыайыыны ситистэ. Иккис, үһүс миэстэлэри эмиэ хабаровскайдар ыллылар. Улахан кыргыттарга КНДР спортс.меннара аҥардастыы аатырдылар. Оттон художественнай гимнастика кыайыылаахтарын ортоту- гар биһиэннэрэ эмиэ суохтар. Күрэхтэһии кылаабынай судьуйата Галима Шугурова күрэхтэһии таһымын ортотук сыаналаата. Маны таһынан кини күрэхтэһии хаһаайыннара кэлэр өттүгэр маннык үрдүк таһымнаах күрэхтэһиини бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар ыытар былааннаах буоллахтарына, кыттааччылара сөптөөх бэлэмнээх-таһымнаах буолаллара наадатын ыйда.

    Күрэхтэһиилэр түмүктэннилэр. “Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы II Оонньууларга КНДР, Индия күүстээх, бэлэмнээх хамаандалара кэлэн олохтоохтору сөхтөрөн бардылар.

    “Азия оҕолоро” Оонньуулар ыытыллар кэмнэригэр Саха Республикатын Президенэ М.Е.Николаев улуустар баһылыктара, спорт араас көрүҥнэригэр Федерациялар салайааччылара, республика спортивнай общественноһа уонна ыалдьыттара кыттыылаах сүбэ мунньаҕы тэрийэн ыытта. Сүбэ мунньахха спорт проблемаларын ымпыгар-чымпыгар тиийэ билэр, спорду олохторун сорҕотунан ааҕар улахан күрэхтэһии тэрийээччилэрэ, спорт ветераннара тыл эттилэр.

       Республика Президенэ М.Николаев тус бэйэтин көҕүлээһининэн спорка болҕомтотун уурарын уонна бу боппуруоска чахчы государственнай сыһыан олоҕурарыгар туруулаһарын “Азия оҕолоро” Оонньуулары тэрийэр Национальнай комитет председателэ А.Е.Алекссев, спорка уонна туризмҥа комитет председателэ А.П.Керемясов эттилэр.

Российскай Федерация спорка уонна физическэй культураҕа госкомитетын председателин солбуйааччы В.А.Хоточкин уонна Россиятааҕы Олимпийскай комитет вице-президенэ В.А.Логинов “Азия оҕолоро” оонньуулар тэрээһиннэрэ үрдүгүн | бэлиэтээтилэр. “Спорду бу курдук өйүүр регион Россияҕа ахсааннаах» диэтэ кини. Маны таһынан  «Азия оҕолоро» оонньуулар инициативалара Россия таһымыгар өйөнүллүөхтээҕин тоһоҕолоон ыйда.

     Кэлэр өттүгэр спорт республикаҕа салгыы өрө тутуллар кыаҕырда. Үүнэр сыл бюджетыгар 150 мөл спорт сайдыытыгар ананыахтааҕын Республика Прсзиденэ иһитиннэрдэ.

    Элбэх кэскиллээх боппуруостар тула сэһэргэһиигэ«Спортивнай Саха сирэ” диэн ыҥырыыны ылыннылар. Саха Республикатын спортивнай федерацияларын Ассоциациятын тэрийии  туһунан боппуруос көрүлүннэ. Ассоциация президенинэн М.Е.Николаевы таллылар.

     «Азия оҕолоро» Норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай  Оонньуулар суолталара үрдүк. Онон даҕаны чрезвычайнай уонна боломуочуйалаах посоллар, генеральнай консуллар федеральнай органнарын, Р.Ф. физическэй культура,  спорт уонна туризм дьыалаларыгар государственнай комитет салайааччылара, аатырбыт спортсменнар уонна Россия  регионнарын дьаһалталарын бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн  эт харахтарынан көрөн, астынан төнүннүлэр. Тас дойдулартан кэлэ сылдьыбыт үрдүк сололоох ыалдьыттар ааттаан-суоллаан кэлиилэрэ Саха сирэ АТР дойдуларын кытта экономическай уонна культурнай бииргэ.үлэлээһин боппуруостарыгар саҥалыы сыһыаннары олохтуурга аартыктары арыйыа диэн бигэ санааны үөскэтэр.

    Атырдьах ыйын 13 күнүгэр «Азия оҕолоро» Норуоттар икки  ардыларынааҕы II Оонньуулары үөрүүлээхтик сабыы, кыайыылаахтары эҕэрдэлээһин буолла. Бу долгутуулаах түгэҥҥэ Республика Президенэ М.Николаев аны түөрт сылынан «Азия оҕолоро» III Оонньуулар эмиэ Саха сиригэр ыытыыллалларын туһунан иһитиннэрдэ. Оонньуулар салҕанан үтүө үгэскэ кубулуйуулара үүнэр көлүөнэни чөл өйгө-санааҕа, чэгиэн-чэбдик эккэ-сииҥҥэ эрчийиигэ чиҥ олбох буолуоҕар итэҕэйэбит.

     Атын дойду ааттаахтарын кытта курэстэһиигэ оҕолорбут кыайыы өрөгөйүн тутуулара, Саха республикатын авторитета аан дойдуга үрдүүрүгэр сабыдыаллыа.

Виктория Контоева, журналист.

Саха Республикатын Президенэ М.Е.Николаев 2000 сыл атырдьах ыйын  13 күнүгэр “Азия оҕолоро” норуоттар икки ардыларынааҕы Иккис спортивнай Оонньуулар сабыллыылларыгар этиитэ

   Күндү «Азия оҕолоро» Норуоттар икки ардыларынааҕы Иккис спортивнай Оонньуулар эдэркээн кыттыылаахтара!

  Биһиги ытыктабыллаах ыалдьыттарбыт!

  Бар дьонум!

  Бүгүн биһиги Норуоттар икки ардыларынааҕы Иккис оҕо спортивнай Оонньууларын былааҕын түһэрэбит. Итини тэҥэ Оонньуулар факелларын умуруорабыт. Ол эрээри мин Дьокуускай куорат спортивнай түһүлгэлэригэр доҕордуу күрэхтэһиилэр уонна көрсүһүүлэр, истиҥ илии тутуһуулар сылаастара эһигиттэн хас биирдиигит дууһатыгар өрүү хаалыахтара уонна Эллэйаада дойдутун, ирбэт тоҥ сирдээх кыраай уолаттарын уонна кыргыттарын тустарынан үтүө өйдөбүллэри үөскэтиэхтэрэ.

  «Азия оҕолоро» иккис Оонньуулар биһиги уопсай баайбытынан-дуолбутунан буоллулар. Олор бары кыттыылаахтара — спортсменнар, судьуйалар, тэрийээччилэр биир уопсай сыалга-сорукка түмсүүлээх, үтүө дьулуурдаах буоланнар үрдүк таһымҥа ситиһиилээхтик аастылар.

    Күрэхтэһиилэргэ Азия-Тихэй океан регионун 13 дойдутуттан, итини тэҥэ Российскай Федерация 25 республикатыттан, кыраайыттан уонна уобалаһыттан 1514 оҕо кэлэн кытынна. «Азия оҕолоро Оонньуулар» аан дойдутааҕы Олимпийскай Комитет өйөбүлүнэн туһаналлар уонна  норуоттар икки ардыларынааҕы Бүтүн Азиятааҕы спортивнай  күрэхтэһиилэр дьиҥнээх анал туруктарын ыллылар.

   Мин МОК президенэ тойон Антонио Самаранчаҕа «Азия оҕолоро» Иккис Оонньуулар кыттыылаахтарыгар истиҥ-иһирэх тыллардаах эҕэрдэтин иһин дириҥ махталы биллэрэбин.

   Билинии тылларын эдэр спортсменнарга манна бэйэлэрин дойдуларын интириэһин турууласпыт,Оонньуулар идеяларын үчүгэйдик өйөөбүт бары государстволар салайааччыларыгар туһаайабын.

   Мин Российскай Федерация президенэ Владимир Владимирович Путиҥҥа бу оонньуулары ыытыыга өйөбүлүн уонна көмөтүн иһин улахан махталбын биллэрэбин.

   Оҥорбут көмөлөрүн иһин Российскай Федерация физкультураҕа уонна спорка госкомитетыгар, Национальнай олимпийскай комитекка, улахан баһыыба.

   Мин тренердэргэ, судьуйаларга дьиҥ-чахчы дьон-сэргэ болҕомтотун улаханнык тардыбыт күрэхтэһиилэри ыытыы үлэтин бүтүннүүтүн олус бэркэ  тэрийбиттэрин иһин махтанабын. Биһиги бары даҕаны «Азия оҕолоро»  Иккис спортивнай Оонньуулар кыттыылаахтарын  истэриттэн олимпийскай оонньуулар уонна аан дойдутааҕы күрэхтэһиилэр чемпионнара үүнэн тахсыахтара диэн биир уопсай өйдөбүллээхпит буолуо дии саныыбын. Ол туһугар үлэлиирбит, спорт кэнэҕэски сулустарын иитэн таһаарыы дьыалатыгар талааммытын уонна эрчиммитин биэрэрбит наада.

   Спорт – эйэ дьиҥнээх илдьитэ, норуоттар доҕордоһууларын уонна хардарыта өйдөһүүлэрин эрэллээх ситимэ.

  Оҕо спортивнай оонньуулара бэртээхэй үгэстэри олохтоотулар, олор бэйэтин өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн сүһүөҕэр туруутугар бары өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах, билиигэ-көрүүгэ, культура уонна спорт саҥа чыпчаалыгар тардыгастаах саҥа үйэ эдэр көлүөнэтин иитэн таһаарыыга көмөлөһүөхтэрэ. Мин Иккис оҕо Оонньууларын бары кыттыылаахтара чэгиэн-чэбдик, киһи инникигэ эрэмньилээх буолуутун бэртээхэй уонна уостубат эрчимин ылбыттарыгар бигэ эрэллээхпин.

   Аныгыскы «Азия оҕолоро» Норуоттар икки ардыларынааҕы Үһүс оҕо спортивнай Оонньуулара  эмиэ биһиги Сахабыт Республикатын киин куоратыгар — Дьокуускай куоракка ыытыллыахтара. Бу хайы-үйэ кэлэр үһүс тыһыынча сылга Бастакы Оонньуулар буолуохтара.

     Мин Оонньуулар кэмнэригэр норуоттар икки ардыларыгар олохтоммут доҕордоһуу уонна сөбүлэҥ төрүттэрэ инники өттүгэр сайдан иһэллэригэр бигэ эрэмньилээхпин.

    Ис сүрэхпиттэн Оонньуулар кыттыылаахтарын эҕэрдэлиибин уонна бары кыттааччыларга чэгиэн доруобуйаны, дьолу, үөрэхтэригэр үрдүк түмүктэри уонна саҥа спортивнай ситиһиилэри баҕарабын!

   Эдэр дьоҥҥо арахсыы өрүү даҕаны курус санааны үөскэтэр. Биһиги ис сүрэхтэн тахсар тыллары этэбит: Саха сирин ыалдьытымсах сиригэр-уотугар аныгыскы көрсүһүүлэргэ диэри. Аныгыскы көрсүөххэ диэри!

Күндү доҕоттор! Ыалдьыттар! Бар дьонум!

“Азия оҕолоро” Норуоттар икки ардыларынааҕы Иккис спортивнай Оонньуулары сабыллыбытынан ааҕабын.

«Азия оҕолоро» II спортивнай Оонньууларга хамаандалар ылбыт мэтээллэрэ

«Чолбон». – 2000. – 9.

Ааҕар «Чолбон» сурунаал тэрийэн ыыппыт «Истиҥ кэпсээн» диэн уус-уран ааҕыы күрэһигэр 5–8-с кылаастарга III миэстэни ылбыт Орто Халыма улууһун Г.Г.Софронов аатынан Өлөөкө Күөл орто оскуолатын 7-с кылааһын үөрэнээччитэ Изольда Слепцова. Салайааччы: Изабелла Егоровна Ноговицына