Хатан Хабырылла аҕам саастаах, кыырыктыйбыт баттахтаах, туруору сүүстээх, уһун субуруйбут муруннаах, сирэйэ күн уота сиэн хараарбыт, сэҥийэтигэр сэбирийбит бытыктаах, саар тэгил уҥуохтаах, бэйэтин лаппа кыанар киһи. Кини бүгүн андаата­рын тууларын көрөн кэлэн баран, күөһүн буһара уурбута, ол кэннэ аргыый наллаан ону-маны, уруккунуну-хойуккуну саныы олорбута.

Кинилэр аймаҕылаан туран удьуор булчуттар, аҕата Таас Көстөкүүн үйэтин тухары бултаабыта. Хатан Хабырылла оскуо­ланы бүтэрээт эмиэ булт соноругар туруммута. Сүрүн бултара – андаатар. Хабырылла эдэр сылдьан Манчаары Баһылай күрэхтэһиитигэр мас тардыһан муҥутуур кыайыылаах аатын ылбыта. Убайыныын, Көстөкүүннүүн, бииргэ кыттыһан бултаабыта. Убайа барахсан хара үлэни тулуппат этэ. Биир кыһын биэс аҥар тыһыынча андаатары бултаабыттара. Алта-сэттэ туркунан, ол аата уучахтыын, кыралыын-улаханныын сүүрбэччэ табанан сылдьан бултууллара. Сүүс андаатар туутун күөлгэ угар этилэр, күн аайы сүүрбэ биэстии тууну күөлтэн күөлгэ көһөрөн иһэллэрэ, ол аата туу күөлгэ түөрт хонук сытара уонна саҥа күөлгэ көһөрө. Кыһын устата биир даҕаны туу муус үрдүгэр хоммото, куруук муус анныгар бултуу сытара. Билигин Хатан Хабырылла итинник өлгөмнүк бултаабытын кэпсээтэҕинэ, эдэр булчуттар итэҕэйбэттэр, остуоруйа курдук истэллэр.

Хатан Хабырылла ойон туран оһоҕор мас эбии бырахпыта уонна күөһүн булкуйбута, туус куппута. Дьиэ таһыгар тахсан саҥа ыйы көрбүтэ, туруору тахсыбыт, онон бу тохсунньу ый томороон тымныылаах буолсу диэн кырдьаҕас булчут билгэлээбитэ. Ыраах ханна эрэ сур бөрө үөр-сүүрүк хомуйсан улуйан онолуйбута. Былыр эбитэ буоллар, табаларыттан дьаарханан уту­йар уута көтүө этэ. Билигин ардай аһыылаах бөрө айаҕар баппат «Бураан» диэн тимир көлө дэлэйэн, булчуттар нус-хас утуйаллар.

Хатан Хабырыллаҕа бүгүн даҕаны Байанайа өлгөмнүк бэрсибитэ. Кини ону-маны буолары-буолбаты саныы-саныы үлэтигэр туруммута. Былыр аҕата Таас Көстөкүүн Тумуһахтаах диэн сиртэн саас, муус устарга, ытынан кэлэн Билиилээххэ илимниирэ. Билиилээх Эбэ аҕыс ­биэрэстэ уһуннаах ортотунан билиилээх. Күөл биир өттө өлгөм балыктаах, биирэ балыга суох, эмиэ дьикти. Таас Көстөкүүн биир үтүө күн сордоҥҥо илим үтээри, муус алларан бүтэн иһэн тыын ылаары, тохтоон сынньанар. Сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн ытыһын көхсүнэн туора сотто туран иһиттэҕинэ, кэннигэр туох эрэ тыаһыыр. Ар­гыый кэннин хайыһан көрбүтэ, арай доҕоор, муҥур тиит саҕа хара бэкир киһи күөл билиитигэр ойбон алларан курдурҕата турар үһү. Сарсыардааҥҥы дьыбарга анньыытын тыаһа чыбырҕас. Маҥнай аахайбакка, ким кэллэҕэй диэх курдук санаан иһэн, эмискэ тымныы уунан саба ыстарбыттыы этин сааһа дьар гына түспүтэ. Сиһин ороҕунан тым­ныы көлөһүн сүүрбүтэ, куйахата үмүрүтэ тыыппыта, сирэйэ итий-итий гыммыта, уолуйан, чочумча мууска сыстыбыттыы даллайан турбута. Онтон өрүһүллэр суолум ол диэн үүтээнин диэки сүүрэр-хаамар тэҥэ көөһөкөчүйбүтэ. Ити кэмҥэ билиигэ турбут күлүк курдук хара бэкир киһитэ сиик буолан симэлийбитэ, туман буолан көппүтэ. Таас Көстөкүүн наҕыл-холку бэйэтэ ол хара бэкир киһини көрөн уйуһуйан, улаханнык саллыбыт этэ, күөлбүт иччилээх эбит диэн санаа онтон ыла үөдүйбүтэ.

Хатан Хабырылла төһө даҕаны баҕарбатар, санаата эмиэ ол күөл иччитигэр иэҕилиннэ. Андаатарын сүлэ олорон, күөл иччитин санаан куттаныах санаата кэлбитэ. Кини эмиэ биирдэ, ол хара бэкир киһини илэ көрбүттээх.

Оо, ол суоһар түгэн өрдөөҕүтэ буолбута да, билигин да саныан саллар. Билиилээххэ бултуу кэлэн, биир киэһэ утуйаары тапчааныгар кэтэх тардыстан тимир оһоҕун уотун одуулуу сыппыта. Үүтээни кыраһыын лаампата сырдатара, оһоҕун уота сөҕүрүйэн эрдэҕинэ, күнүскү ыраах айан сылаата таайан, тула өттө күөгэлдьийэн барбыта, эмискэ аан тэлэллэ түспүтэ даҕаны, аҕата кэпсиир хара бэкир киһитэ нөрүйбүтүнэн кии­рэн кэлбитэ. Туох да саҥата-иҥэтэ суох Хатан Хабырылланы кууһаары илиитин сарбатан ыга чугаһаабыта. Сирэйэ-хараҕа дьэҥкэтик көстүбэт илэ абааһы сабырыйан эрдэҕинэ, хаһыытаабытынан оронугар олоро түспүтэ. Сүһүөх-сүһүөхтэрэ ууну испит сылгы курдук халыр-босхо барбыттара, ийэ-хара көлөһүнэ саба түспүтэ, сүрэҕэ айаҕынан тахсыахтыы биллиргэччи тэппитэ. Тыын ылан, дойдум иччитэ тугу сыыһа-халты туттаммын көһүннэҕэй диэн таайа сатаабыта. Ол туран өйдөөбүтэ, саҥа айаннаан кэлээт, Аал уотун айах тутан күндүлээбэтэх эбит. Ыксал-тиэтэл бөҕөнөн сэттэ чох үрдүгэр түһэн Аал уотун арыылаах алаадьынан күндүлээбитэ.

Билигин ууттан тахсар илим хотоҕоһунуу үтү­мэн элбэх сыллар субуллан аасталлар даҕаны, ол түбэлтэни санаатаҕына этин сааһа аһыллан, ис-иһиттэн куттаныах санаата кэлэр. Аны дьиктитэ уола эмиэ соторутааҕыта ол дьулаан көс­түүттэн кута көтө сыспыттаах. Онон айылҕаҕа биллибэт эйгэ баарын уола итэҕэйбитэ. Санаатын аралдьытан, бэйэтин уос­кутунан «Эбэ иччитэ куһаҕаны тугу даҕаны оҥорбот, хайдах сыыһаны-халтыны оҥордоххо сэмэлээбэт буолуой» дии саныыра. Сааһы­ран, аны Хабырылла эбэтин иччитин араҥаччыһы­­тын курдук са­ныыр буолла, ыксаатаҕына киниттэн көрдөһөн-ааттаһан көмүскэл көрдүүр.

Хатан Хабырылла Билиилээҕин иччититтэн аралдьыйаары, аны оҕо сааһын санаан кэлбитэ. Кини Андылаах диэн Арҕахтаахтан уон аҕыс биэрэстэ тэйиччи сиргэ булчут үүтээнигэр төрөөбүтэ. Аҕата наһаа күүстээҕин иһин Таас Көстөкүүн диэбиттэр.

Биирдэ кыра эрдэҕинэ кустуу сылдьан аҕата акка оһоллонон харытын биир утаҕын тоһуппута, ону убайа маһынан чартаан кэбиспитэ. Аҕата дэриэбинэҕэ эмтэнэ барбатаҕа, оннук кыраҕа ымыттыбат, дьэбир киһи этэ. Кинилэр кустаан бүтэн убайдара уу мотуорунан Арҕахтаахха айан­наабыттара, онтон Хатан Хабырылланы аҕатыгар илии-атах дьөһүөлдьүт оҕо оҥосто хаалларбыттара.

Кинилэр икки атынан кус бөҕөнү ындыыланан Андылаахха айаннаан испиттэрэ. Уол күөл сиэнин батан тиһиликтээх тыраахтар суолунан бастаабыта. Арай көрдөҕүнэ, күн утары маҥхаҥнаан, сүөһү иһэрэ. Уол аҕатыгар: «Чээчэ, ынах иһэр!», – диэн саҥа аллайбыта. Онуоха Көстөкүүн: «Туох сүөһүтэ манна кэлиэй, баары киһи сылдьар, ону-маны одуулаабакка айан­наан ис», – диэн халымалыы таттаран хадьардык хардарбыта. Аллаах аттарынан хаамтаран дибдитэн кэлбиттэригэр, аарыма улахан тыатааҕы икки кэлин атахтарыгар турбута. Мааҕыын үрүҥ өҥнөөх диэн көрбүтэ, дьиҥинэн ыас хара, маҥан кырымахтаах адьырҕа эбит. Кини саллан атын үүнүттэн тардан туора салайбыта, онуоха аҕата кыыһыран: «Барыҥныыртан барытыттан куттаммыта буолан чугуруҥнуугун», – диэн ордоотообута.

Аҕата саатыгар ботуруон даҕаны уктубакка, кинини ойоҕоһунан сиэллэрэн адьырҕа диэки утары дибдиппитэ. Хайыаҕай, мөҕүллүбүт киһи быһыытынан атын быһа кымньыылаабыта. Ол иһэн маннык саҥалаах буолбута: «Чээчэ, чээчэ, үтүлүккүн уһул, ботуруонна угун», – диир да, аҕата ол аайы кыһаммат, сарыы үтүлүктээх өлүөр уҥа илиитинэн ботуруона суох саатын өрө тутан, айаннатан сикситэн испитэ. Адьырҕа хааһаҕы бырахпыттыы, биир тэҥник ойон лэбиргэтэн утары иһэрэ. Онно куттанан кута көтө сыспыта, хата, кыыллара сүүрбэччэ хаамыы кэлэн баран эмискэ туора ойбута. Дьэ, оннук, аҕата Таас Көстөкүүн тоҥтон толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт, куттанар-сэрэнэр диэни билбэт, ыарыы­ны аахайбат дьэбир хорсун-хоодуот киһи этэ.

Хатан Хабырылла оҕо сааһын истиҥник ­иэйэн саныы олорон, бүтэһик андаатарын сүлэн бүтэрбитэ. Хас да тоҥ күөс быстыҥа олорон көхсө сааллыбыта. Туран тыыллаҥнаан сиһин көннөрбүтэ, онтон илиитин суунан күөһүн хоторбута. Күһүн бултаабыт тайаҕын этин астаабыта. Тото-хана аһаан баран дьиэ таһыгар тахсыбыта.

Бөрөлөр аны чугаһаан, Билиилээх куулатыгар кэлэн улуйан онолуспуттара. Кырдьаҕас булчут бөрөлөр өһүөннээхтэрин билэр, онон ити улуйууну тириитин таһынан истибитэ. Халлааны хоту өттүнэн хантайан көрбүтэ, хомуос сулус турар сирин уларыппыт, түүн оройо буолбут. Үүтээнигэр киирэн оронун оҥостон сыппыта. Уоскулаҥа суох улуйууну истэн санаата аны бөрөҕө иэҕиллибитэ.

Бөрө олус оҕуруктаах өйдөөх, сылайбат сын­дааһыннаах, күүстээх-уохтаах кыыл уонна кини сэрэйэ саныырынан үөһэттэн үөттэриилээх адьырҕа. Бөрө киһини биллэр эрэ суон дурдатыгар, халыҥ хаххатыгар хара тыаҕа ыстанар, ону «Бураанынан» эккирэтэҕин. Хас даҕаны бураанынан эккирэтэн тумуска хаайаҕын. Онно бөрө обургу алыы синньигэс сиринэн аҕыйахтык көстөн хаалар. «Бураан» ыраас сиргэ алыыга ситэрин билэр. Хайдах кини тыа иһигэр сылдьан алыы нөҥүө атын тыа чугас баарын билэрий диэн дьиктиргиир.

Биирдэ икки бөрө алта уонча сылгыны тардыбыттара. Адьырҕалары сойуолаһарга анаан биэс бурааннаах биригээдэ тэриммиттэрэ. Бөрөлөр сылгылары сиэн мах буолан, аны табаны «бултаһыыларын» саҕалаабыттара. «Бурааннаахтар «ыппыт ох курдук ханна даҕаны аралдьыйбакка көнө сүрүннээхтик айаннаабыттара. Бөрөлөр куттал суоһаатаҕына, үөһэттэн муостаҕа түспүт доруобунньук курдук ыһыллан хаалар үгэстээхтэр.

Кинилэр икки гына хайдан эккирэтэн, тыһы бөрөнү суулларбыттара, атыыр куоппута. Бөрөлөр ол күн уонча көһү сүүрбүттэрэ. Хараҥаран сонордоһооччулар ыстаадаҕа тиийэн хоммуттара. Хатан Хабырылла киэһэ көҕүрэттэ таһырдьа тахсыбыта, арай иһиттэҕинэ, адьас чугас, сүүсчэкэ эрэ хаамыы сиргэ, атыыр бөрө тыһытын ыҥыран улуйар эбит. Бөрөлөр элбэх буоллахтарына, бэйэ-бэйэлэрин кытта улуйсан ыраахтан «кэпсэтэллэрэ».

Сарсыарда эрдэ туран уматык ыла Балаҕаннаахха төннүбүттэрэ. Ол баран иһэн көрбүттэрэ, илгэх-атыыр бөрө бэҕэһээҥҥи кинилэр суолларынан тыһытын көрдөөн төннүбүт. Түүн устата уонча көһү түспүт. «Бураан­наахтар» бу кыылы Балаҕаннаах чугаһыгар тиийэн сиппиттэрэ. Кыыллара тумулга киирбитэ. Сырата-сылбата эстэн, күлгэдийэн, хаама эрэ сылдьар буолбут этэ. Киниэхэ да айыкка буолуо ээ, икки түүн иһигэр сүүрбэ көһү сүүрүү. Хатан Хабырылла тумул иһигэр киирэн эккирэтэн мачайдаммыта, кыыла эстэн ситтэрэ сырыттар даҕаны, быыс булан бургуйан куотара. Биирдэ сэндэҥэ ойуурга сыал биэрэн, «Бурааныттан» ойон түһэн кыҥаан баран ытыалаан баһырҕаппыта да, таһы-быһа сыыһан кэбиспитэ. «Бурааныгар» олорон саҥа ыстаннаран эрдэҕинэ, сэбэ уматыга бүтэн умуллан хаалбыта. Бачча ситэн баран бултаабатым диэн кыһыйа-абара олордоҕуна, хата, уолаттара ситэн кэлэн уматык куппуттара. Үс «Бураанынан» күөйэн алыыга киллэрэн охторбуттара. Аарыма улахан бөрө этэ. Дьэ ити курдук бөрөнү кыһыйан-абаран, ньоҕойдоһон туран эккирэтэн иннин ылаҕын.

Хатан Хабырылла түүн оройо аастар да утуйбакка, санаата уйгууран хаалла. Сороҕор дьарҕалара көбөн, түүн аанньа утуйбакка эрэйдэнэр.

Бу сытан аны хайдах сырҕан эһэни кытта са­бырҕахтаспытын санаан кэллэ.

Тыатааҕы наһаа өйдөөх кыыл, суолун сатаан бутуйар, кистиир. Биирдэ кыстык хаар түспүтүн кэннэ, алтынньы бүтүүтэ табанан сиэллэрэн элээрдэн иһэн, тымтайы ойоҕоһунан уурбут курдук тыатааҕы суолугар кэтиллэ түспүтэ. Хаарга хааман лэппэрдээбит суолун батыһан сыарҕаттан түһэн сатыылаабыта, ол иһэн биир сиргэ тиийэн суолун сүтэрэн кэбиспитэ, кырдьаҕаһа халлааннаан да көппүтэ, сирдээн да тимирбитэ биллибэт этэ. Бу сиргэ суолун көрдөөн өр мачайдаммыта, онтуката кыыла кэлбит суолун олугунан чуо үктээн кэннинэн хааман төннүбүт. Балайда барбахтаат, ыраах туора ойбут. Аар тайҕа баһын тайанар булчукка булт бэйэтэ ыйан-кэрдэн биэрэрэ, эрэй үөрэтэрэ. Кэлин өйдөөбүтэ, кырдьаҕас суолун сүтэрдэххэ, ырааҕынан хайан бүтэйдэниллиэхтээх эбит. Суолун сүтэрэн баран, ырааҕынан эргийэн суолун булбута.

Арай Хатан Хабырылла көрбүтэ, сэдэҥэ тыа быыһынан ыраах буор харааран көстөрө. Кини саата эргэ, саатын эрэммэт, онон эрэй элбии илигинэ, кэлин оҥостон, хаһыа даҕаны буолан кэлээри тыас хомунан өтөҕүн быһаары, уучаҕын диэки эргиллибитэ. Ол кэмҥэ тайах суолугар аралдьыйан хаалбыта ыта бу баар буола түспүтэ. Мэхээлэ ытын ыҥыран буойан көрбүтэ, Хабараан бэрт эрэллээхтик сүүрэн тиийэн арҕах айаҕын өҥөйөн туран үрэн тоҕо барбыта. Аар тайҕа муҥур тойонун түлүк уутун аймаабыттарыттан киҥэ-наара холлубута. Араҕас тииһин килэтэн, көхсүн түгэҕэр кырыктаахтык ырдьыгынаабытынан ыты кытта охсуһан барбыта. Хабырылла ол кэмҥэ ыксаан, арҕахха утары тиийбитэ.

Кэнники, илиитин дьарҕата ыалдьан утуйбатах түүннэригэр ырытан, ырыҥалаан көрдөҕүнэ, алдьархайдаах алҕаһы оҥорбут эбит. Арҕахха кэнниттэн киириллиэхтээҕэ. Тыатааҕы тоҥ сир ньиргийиэр диэри иччилээхтик ис-иһиттэн эҥсэн ырдьыгынаабыта, онтон ыты кытта охсуһан иккиһин синньигэс биилигэр диэри былтайбыта, Онуоха Хатан Хабырылла хараҕын икки ардын көрөөт, чыыбыһын төлө тарпыта. Саатын ботуруона эстибэккэ сомуогун тыаһа «чап» гына түспүтэ. Кыыла арҕахха төттөрү түһэн иһэн, сомуок тыаһын истэн кыл түгэнэ толкуйдуурдук тохтуу биэрээт, кытарымтыйан көстөр аарыма улахан кугас дьүһүннээх улуу дьаалы, биирдэ сулбу ойон тахсыбыта. Кини соһуччута бэрдиттэн өмүттэн даллайан туран хаалбыта, ыты туора хаһыйаат, үллэрэҥнээн кэлэн Хатан Хабырылланы күөнүнэн түҥнэри көтөн кэбиспитэ. Саата ыраах эһиллэн хаалбыта, бэйэтэ тиэрэ таһыллыбыта, адьырҕа ыстаммыт уоҕар үрдүнэн ойон ааспыта. Кини өндөйөөрү булумахтанан эрдэҕинэ, сырҕан адьырҕа төннөн кэлэн баттыы түспүтэ. Ити санаатахха уһун, дьиҥинэн чыпчылыйыах түгэнэ этэ.

Былыргылар улаханнык куттаннахха, кутуҥ ыстанар дииллэрэ кырдьык эбит. Кылгас кэмҥэ дуолан охсуһуу молуонугар дьиктини көрөн аһарбыта. Бэйэтэ бэйэтин дьэҥкэтик, адьырҕа анныгар сытарын уонна ыта Хабараан тула сүүрэ сылдьарын үөһэттэн элэс көрөн аһарбыта. Дэлэҕэ даҕаны өбүгэлэрбит билэн эттэхтэрэ «оҕону улаханнык соһутума, кута ыстаныа» диэн. Биирдэ өйдөммүтэ, хаҥас илиитинэн кырдьаҕаһы сабырҕаҕыттан өрө анньа сытара. Ол улуу дьаалыны хайдах өрө анньыбытын өйдөөбөт, бука саба түһэн эрдэҕинэ, кута ыстаммыт кэмигэр кө­мүскэннэҕэ.

Тыатааҕы киһи хараҕын утары көрбөт диил­лэрэ кырдьык эбит этэ. Киһи хараҕын абааһы көрөн, куйахатын саралаан хараҕын саба түһэрээри Хатан Хабырылла кэтэҕин тириитин сытыы дэгиэ тыҥыраҕынан хайыта-тоҕута тыыппыта. Хата дьолго, киһи оннук иэдээҥҥэ тиксибэтэҕэ. Охсоро түргэнэ, күүһэ-күдэҕэ сүрдээҕэ, сир ньиргийэн олороро, көрдөххө илин атахтара кылгастар эрээри, тиийиэхтээх сиригэр тиийэрэ. Ардай аһыытын килэтэн, көхсүн түгэҕэр өһүөмньүлээхтик ырдьыгыныы-ырдьыгыныы, икки илин атаҕынан охсон биллиргэппитэ.

Хатан Хабырылла эдэр сылдьан буоксанан дьарыктаммыта туһалаабыта, баппаҕайынан охсорун аһаран биэрэ сыппыта. Сабырҕаҕыттан өрө анньа сытар буолан хамсанарын сылыктаан, хайа атаҕынан охсорун этэ тардан сэрэйбитэ, хата, чалахайынан ыспатаҕа. Аматыгар бытаан, нэс киһи бу түгэҥҥэ элбэҕи чаҕылҕанныы эргитэ санаабыта. Араас оттомо суох санаалар төбөтүгэр элэҥнээн ааспыттара, үөлэс саҕа айаҕын аппытын көрөн улахан сибиинньэ айаҕар маарыннаппыта. Былыр улуу булчуттар адьырҕаны сыгынньах илиилэринэн тылын төрдүттэн харбаан ытарчалыы ылан баран быһаҕынан анньаллара. Эс киниэхэ оннук табыллыбат, илиитин биирдэ хадьырыйан кэбиһиэн сөп. Ол сытан өй булан уҥа илиитинэн быһаҕын тардыаласпыта, сор суоллаах, өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, арҕахха киирэригэр уһун суккун сонун устубатаҕа, быһаҕын ылыаҕын соно мэһэйдээбитэ.

Маҥнай уолуйбута ааһан, киһини кытта охсуһа сылдьар курдук санаммыта уонна уҥа илиитинэн охсон саайбыта. Бу саамай улахан сыыһата этэ, хайдах кини бэйэлээҕи хотутуом диэн охсоох­тообута буолла. Кыыла сымса муҥутаан тииһигэр түһэрэн ылбыта, ытыһын көхсүн уҥуоҕун биирдэ хампы ыстаан «харк» гыннарбыта. Илиитин ыарыытыттан хараҕар сарадах уоттар ыһылла түспүттэрэ, кыыла илиититтэн биирдэ сулбу тардан туруорбута. Уҥа илиититтэн ытыран туран ыт үтүлүк саҕа баппаҕайынан төбөтүн хампы охсордуу далайан эрдэҕинэ, ыта барахсан күн-ый буолан, кэнниттэн кэлэн быттыгар тииһинэн хатана түспүтэ. Кини да буоллар уйан сириттэн хаптаран, Хатан Хабырылланы быраҕан, аны Хабарааҥҥа ыстаммыта. Түгэни туһанан, үрүҥ тыыным өллөйө бу эрэ буолуохтаах диэн, саатыгар ыстаммыта. Адьырҕа ыты туора хаһыйаат, атаҕыттан хабан ылбыта, хата, халыҥ ыстааннаах, хаатыҥкалаах буолан сототун уҥуоҕун хампы ыстаабатаҕа. Кини саатын диэки дьулуһара да, кыыла төттөрү тардара, күн туллар, күһэҥэ быстар быһаарыылаах кэмигэр Хабараан барахсан иччитин өрүһүйээри иккиһин кэннигэр түспүтэ. Хардаҥ адьырҕа бу сырыыга улаханнык эмсэҕэлээн, кинини быраҕан аны ыты эккирэппитэ. Киһи саатын сиртэн сулбу тардан ылаат, сомуогун халыгыратан саҥа ботуруону ииппитэ. Тыатааҕы ыты кытта охсуһа-охсуһа субу ыган кэлбитэ. Хайыта тыытыллыбыт куйахатыттан хаана хараҕын саба түһэн тугу да көрдөрбөт этэ, ону сонун сиэҕинэн туора сотто-сотто көмөгөйүн туһаайаат ытан хабылыннарбыта. Хата, саата өс киирбэх эстибитэ эрээри, таһы-быһа сыыһан кэбиспитэ. Ботуруон уларыттар түгэн биэрбэккэ, бу үллэкэчийэн, саба барыйан кэлбитэ. Хайыыр да кыаҕа суоҕа. Барар сирэ баҕана үүтэ, кэлэр сирэ кэлии үүтэ буолбута, ыксаан өлүү айаҕын нэтээгинэн бүөлээбит диэбиккэ дылы, саатын утары тоһуйа ууммута. Күнэ хараарбыта, көхсө кыараабыта, бүттүм дии санаабыта. Хабараан кэлэн күн-ый буолан, бу сырыыга добуоччу ыраах тэйиппитэ. Киһи буолара дуу, кии буолара дуу быһаарыллар мүччүргэннээх түгэнигэр бэ­йэтэ бэйэтиттэн соһуйуох быатыгар муус холкутугар түспүтэ. Аҥар атаҕар сөһүргэстээн олорон иккиттэн биирин быһаарса сүүрэн үллэкэчийэн иһэр аарыманы көмөгөйүн көрөн чыыбыһын сөмүйэтин сүрэҕинэн сыыйа төлө тарпыта. Хата, бүтүн оҥоһуулаах баччаҕа кэлэр быатыгар, араллааны түмүктээн, саата эстэн сатараабыта. Сиэмэх адьырҕа этин тартаран дьигиһийээт туора ойбута уонна хааһаҕы быраҕаттыырдыы биир тэҥник ойон лэбиргэтэн иһэн ойоҕоһун хабыалаабыта.

Хатан Хабырылла санаатын ситимин быһан сойбут чаанньыгыттан сөрүүн уу испитэ. Ити амырыын түбэлтэни санаатаҕына, куруук долгуйар идэлээх. Сарсын былыт кэлэрин билгэлээн илиитин дьарҕата эмиэ дьаралыйбыта. Бу сытан эрэллээх доҕорун Хабарааны санаан кэлбитэ. Хабараан ыраас хааннаах дьиҥнээх саха ыта этэ. Орто баайыы уҥуохтаах, өрө хоройо сылдьар көнө кутуруктаах, үмүрүччү үктээн хаамар, атаҕынан түргэнэ суох, тириитэ халыҥ, онон тымныыга тыһа быстыбат, киппэ көрүҥнээх кылгас моойдоох, саллаҕар төбөлөөх, кулгааҕын икки арда киэҥ, чөмчөкөтүн сүргүөҕэ халыҥ, быһах өнчөҕүн курдук кэтит, түүтүн быыһын үрэн көрдөххө, уһун кыл быыһыгар кылгас ньуолах түүлээх, тулуурдаах, дьулуурдаах, харса суох иччитин туһугар тыынын да толук уурарга бэлэм этэ. Кинини хаста-хаста өлүү айаҕыттан өрүһүйбүтэ буолуой?! Хатан Хабырылла доҕорун санаан сирэйэ сырдаан кэлбитэ. Кини илиитин ыарыытын аһара сатаан ытыһын көхсүн имэрийбитэ. Киһи санаа кулута дииллэринии, сиэри-туому тутуспакка, аньыыны-хараны аахсыбакка эрдэ күн сириттэн күрэммит атаһын санаан кэлбитэ.

Сааһыран оттомуран олорон ырыҥалаан көр­дөҕүнэ, айылҕаҕа тугу оҥорбутуҥ иэстэбиллээх эбит. Биирдэ булчут атаһа хаар түспүтүн кэннэ табанан айаннаан иһэн, күөл сиэнигэр талахха турар тайаҕы ыппыт. Булчут табаларын хаалларан тайахха сатыы тиийбит, көрбүтэ кыыла хаана таммалаан тохто-тохто туран хааман барбыт. Булчут эккирэппит, ситиэхчэ-сиппэтэх, халлаан хараҥаран, табаларыгар төннүбүт. Сарсыарда эрдэ тыҥ хатыыта туран кыылын эмиэ эккирэппит, бэҕэһээ сиппэтэх абатыгар саанан, «дьэ бүгүн ситэн тэйиэм, иннигин ыларым буолуо» диэмэхтээбит. Күн ортото дьэ тайаҕын ситэн ылбыт, кыыла нэһииччэ байааттаҥныы-байааттаҥныы куотан өкчөҥнүүр, ону ситэн кэлэн бэҕэһээ куоппутун иэстэһэн искэ ыта-ыта саҥалаах буолар: «Бэҕэһээ тоҕо охтубут сиргэр сыппатаххыный?» – диэн. Оннук дьаабыланан айылҕа маанылаах оҕотун эрэйдээн-муҥнаан тыынын салҕаабыта.

Ол киһи биир күһүн үүтээнигэр тахсан бултуу-бултуу муус аннынан илимниир. Булт болдьоҕо бүтүүтэ элбэх илимин тимир буочукаҕа уган үүтээнин таһыгар хаалларар. Эһиил күһүнүгэр кэлбитэ, тыатааҕы илимин барытын буочукаттан ороон таһааран тоҕута-хайыта тыыппыт, үүтээн таһыгар илим сэмнэхтэрэ ыһылла сыталлара үһү. Атаһа бардам муҥутаан, тыатааҕыттан иэстэһэргэ сананар. Бултаан бүтэн барарыгар үүтээн таһыгар түөрт улахан бөрө хапкаанын чэҥкээйилээн марайдаммакка иэстэһэр эрэ санаалаах иитэр. Эһиилигэр күтүөтэ тиийбитэ, хас даҕаны хапкаана суох. Нөҥүө сылыгар күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар киһи ыалдьан өлөр охтуутун охтубут этэ.

Хабырылла көрсө тиийбитигэр эппитэ: «Атаһым, киһи эрэ буолларгын төрөөбүт, иитэн-аһатан олорор айылҕаҕын харыстаа, кыылы сэнээмэ, булду булт курдук киһилии бултаа. Мин дохсуммар тэптэрэн, сыыһа быһыыламмытым үгүс, ону айылҕа оҕолоро кырааннар, эрдэ үйэ­лэнэр кэрэгэй дьылҕалаатылар, сору көрөн өлөр муҥу буллардылар», – диэхтээбитэ. Быстаары, эрэйдэнэ сытар киһини көрөргө ыарахан этэ.

Биирдэ Хатан Хабырыллалаах эмиэ күһүн, хойутуу Бокуруоп кэннэ, биир кырдьаҕаһы суоллаабыттара. Онтукалара күөлгэ түһэр сиэн биэрэгэр аппаҕа сир хайдыбытын кэҥэттэн киирэн сыппыт этэ. Дьээбэтэ баар, арҕаҕын айаҕыттан үөһэ сыппыт. Бултаабыттарын кэннэ ыттара киирэн иһирдьэттэн соһон таһаарбыта. Тыатааҕы «өбүгэлэрин дойдутугар бараары» сыттаҕына, өйө бааллан видео камераҕа устубута, ол уста турдаҕына, иччилээхтик тугу эрэ биттэммиттии хаҥас хараҕа күүскэ-күүскэ тардыалаталаабыта.

Үс хонон баран уолунаан тайах эккирэтэн испиттэрэ, ол иһэн тохтоон саатын ииттибитэ, ботуруона ситэ киирбэтэҕэ, ону чыыбыһын иккиһин тардан ылан түһэрбитэ. Саата эмискэ эстэн дэлби барбыта, Хатан Хабырылла алдьархайдаах амырыын ыарыыттан өрө хаһыытыы түспүтэ, аҥар хараҕа көрбөт, аҥаара нэһииччэ борутар эрэ буолбута. Хата дьолго, уола баар буолан дьиэтин этэҥҥэ булбута. Онтон ыла улахан булду хаартыскаҕа түһэрэри, видиккэ устары аньыырҕыыр буолбута. Сааһыран олорон ырыта санаатаҕына, ол ханнык да сиэргэ баппат эбит. Кинилэр эмиэ айылҕа оҕолоро ­буоллахтара, ону өлөрө-өлөрө дьоҥҥо көрдөрөн киһиргиир, хаартыскаҕа түһэрэр сатамньыта суоҕун өйдөөбүтэ. Былыргы өбүгэлэрбит курдук бэйэни арбаммакка, сиэр быһыытынан бэйэ эрэ сииригэр холоон бултуохха буоллаҕа. Биһиги хоту дойду дьоно булдунан олордохпут.

Хатан Хабырылла Дьокуускайга кэлэн сүрэҕин көрдөрө сырыттаҕына, куолайын көрөн, онно баастааҕын билбиттэрэ. Дэлби санаата түһэн, дойдутугар төннөн кэлбитэ. Арҕахтаахха кэлэн ырдьаччы ыран хаалбыта, ыйыһыннаҕына куолайа ыалдьара. Хата, ол кэмҥэ туйах хатарааччыта, уола кырдьаҕаһы бултаабыта, ол үөһүн ылан саас эрдэ балыктыыр сиригэр Солобудаҕа тахсыбыта. Дьоннор Арҕахтаахха: «Хатан Хабырылла ас барбат буолан сытар», – диэн сипсиһэр буолбуттара. Хабырылла онно сибиэһэй үөһү буоккаҕа суурайан илдьэ баран, онтукатын муус уутугар убатан киэһэ сарсыарда иккилии луосканы иһэ сылдьыбыта. Оннук биир ый эмтэнэн бу тиллэн кэлэн эмиэ бултуу сырыттаҕа.

Аар айылҕаҕа сиэри-туому кэһии иэстэбиллээҕин, оттон киһилии бултаатаххына, Байанай өлбөт мэҥэ уутун бэйэтинэн уунарын өйдөөбүтэ.

Хатан Хабырылла санаата урут дьулайа саныыр Билиилээх күөл иччитигэр иэҕиллибитэ. Киһилии сиэри тутуһан сырыттахха, кини да тоҕо көстөн кутталынан суоһуой диэн бэйэтин уоскутуммута. Ити курдук ону-маны эргитэ саныы сытан улам төбөтө ыараан үүтээнин ис бараана күөгэлдьийэн, дьэ утуйарга барбыта.

Егор Картузов
Чолбон. – 2018. – №2

Сааскы халлаан суһуктуйа сырдаан, балаҕан иһэ борук-сорук буолла.

Аана эмээхсин, бэҕэһээ киэһэ сыарҕа суолун баттаһа күнү быһа от тиэйэн саҥата иһиттэн тахсыбат буолуор диэри сылайбыт кыыһын уһугуннарбакка, тыаһа-ууһа суох уолун Киргиэлэйи туруоран хотоҥҥо таҕыстылар. Киэһэ ынахтара ахтыбыт көрүҥнээҕэ, онон эмээхсин сээбэҥнээн утуйбакка сыппыта.

Киргиэлэй бэйэтин сааһыгар сөрү сөп эттээх-сииннээх олус оттомноох уолчаан бу да сырыыга көннөрү батыһааччы, тымтык тутааччы курдук буолбата, ийэтин иннинэ сурдурҕаччы хааман тиийэн хотон аанын аһан биэрдэ.

– Ыл, кукаам, түргэнник уоккун умат, арааһа… – Аана, уолун соруйан баран, уот умайарын кэтэһэн турбакка, ынаҕын диэки барда. – Ээ, Салдьа барахсаан, эрэйдээҕим сыыһа, быыһаммыт, – сотору буолаат саҥа аллайда.

– Ийээ, төрөөбүт дуо? – уол тымтыга умайаатын кытта баҕана быыһыгар кыбытта уонна ньирэйи өйдөөн көрдө. – Чээн, ньирэйбит үкчү ийэтин курдук дии. Тыһы дуо?

– Тыһы, тыһы. Этэҥҥэ сырыттаҕына, ийэтин курдук үтүө, үүттээх ынах буолуо, сүөһү төрдө буолуо. Оо, бу котокону, турда, турда!

Эмээхсин саҥардыы өндөйөн байааттаҥныы турар ньирэйгэ уолун кытта көмөлөөн ийэтин синньин буллардылар. Ньирэй бастаан тылбыҥныы түһэн баран, эмэн соппойон киирэн барда.

– Киргиэлээй, дьиэттэн били саҥардыы хаппыт быабын, ыаҕайата, чохоото киллэр.

Уруккута эбитэ буоллар, Аана ньирэйигэр ийэтин төбөтүгэр сыры-сымнаҕас отунан тэллэх оҥорон биэриэ этэ. Аччыктаан кэлиргэлэрин кытта кэбийэр сүөһүлэр барахсаттар оту хотууллуохтара дуо?

Киргиэлэй төннөн киирэригэр эмээхсин сүүрбэтиттэн тахсыбыт кыыһа Алааппыйа кииристэ. Кыра хотон иһин үлүскэннээх үөрүү толордо: ньирэйи имэрийии-томоруйуу, Салдьаны хайҕааһын. Төрүүрүгэр илистэн сылайбыт көрүҥнээх Салдьа, ньирэйин салыы-салыы, ыҥырана турда. Ньирэй тоҕо эрэ улахан баҕайытык «мээ» диэбитигэр күлбэтэхтэрэ ырааппыт дьон дэлби күлүстүлэр. Саҥа быанан ньирэйи ийэтин төбөтүгэр баайдылар. Алааппыйа дьоһуннук туттан-хаптан ынаҕын ыан киирэн барда, ап-араҕас уоһах утахтара ыаҕайа түгэҕэр охсуллаллара бастаан обургутук, онтон уоһах ыаҕайа түгэҕин сабан, тыас бүтэҥитик иһиллэр буолла.

Эмээхсин оҕолорун дьиэҕэ киирэллэригэр соруйан баран, бэйэтэ соҕотоҕун хотон ортотугар туран хаалла. Кырдьаҕас киһи өбүгэлэриттэн иҥэриммит, ханнык да түгэҥҥэ умнууга хаалларбат биир үгэстээҕэ. Бэлиэ күннэргэ соҕотоҕун сылдьан сири-дойдуну алгыы, айылҕа анаан биэрбитигэр барытыгар махтана, аһата сылдьар идэлээҕэ. Кини сиэбиттэн кыра сарыы мөһөөччүгү хостоото. Онтон ытыс саҕа кытыан оту, сылгы сиэлин сүүмэҕин, туоска суулана сылдьар чыыппааннары таһааран, баҕанаттан умуллан эрэр тымтыгы ылан хотон муостатыгар кыра уот отунна уонна умса нөрүйэн туран эрэ дьоҕус чохооҕо кутан ылбыт уоһаҕыттан уокка ибиирэ-ибиирэ:

– Уордаах Улуу Тойон
Уйгулаах кыыһа
Наадьы Дьаҥха хотун!
Үс бараан күлүккэр
Үҥэн-сүктэн көрдөһөбүн
Төлкөбүтүн төрүттээ,
Төрөлкөй төрүөҕү үөрдээ!
Соргубутун үрдэт,
Үрүҥ илгэбитин үксэт,
Уруй! Үрүҥ тунах!
Уруй! Үрүҥ тунах!
Уруй! Үрүҥ тунах! – диэтэ уонна хаалбыт уоһаҕынан хотонун баҕаналарын, өһүөлэрин оҕу­нуохтаата. Алҕаан бүтэн ынаҕар тиийэн моонньуттан кууһан туран:

– Салдьа барахсаан! Үүттээх, иччимсэх, сымнаҕас, кэлигэс үтүө да ынаххын. Быйыл да кураан буолар чинчилээх, олохпутун, киһи дуу, кии дуу буоларбытын эн эрэ быһаараҕын эрэ, хайа эрэ… Иччилэриҥ туһунан санаар дуу, баҕар, мин аны сааскыга тиийиэм суоҕа. Түүлүм-битим оннуктуҥу. Үөрэрим биир, оҕолорум иккиэ­лэр, бэйэ-бэйэлэрин өйөһүөхтэрэ. Алааппыйам да, Киргиэлэйим да оҕонньорум биһикки дьол­бутугар иитэ ылбыт оҕолорбут эбит. Майгылара-сигилилэрэ мааныта, үлэһиттэрэ. Киргиэлэй оҕотун көрүмэ, быһаарыылааҕа, туттуута, дьаһала – бүтүн эр киһи! Хаһан эрэ бу сордоох сэрии бүтэн дьон өрө тыынар?! Дьүөгэм Мааппа уолаттара онно уот ортотугар сырыттахтара. Дьэ иэдээн! Былыр кырдьаҕастар сэрии сут-кураан аргыстаах дииллэрэ дьэ кырдьык оннук буолла… – диэн истиҥ киһитигэр кэпсиирдии оргууй саҥара-саҥара, ынаҕын хоҥоруутун имэ­рийбэхтээтэ.

Алааппыйа Киргиэлэйдиин уоһахтаах ыаҕас­тарын илдьэ хотонтон тахсыыларыгар илиҥҥи халлаан имэ кыыһан, күн тахсыахча буолан эрэрэ. Сотору Алааппыйа дьиэттэн икки улахан ыаҕаска мүлүгүр ууну киллэрэн ынаҕар биэрдэ. Ийэтин тымныйыа диэн дьиэҕэ киирэригэр соруйда уонна бэйэтэ ынах кэнэҕэһэ кэлэрин кэтии хаалла. Урукку эбитэ буоллар, бэлэм түспүт кэнэҕэһи ылан, кыыл-сүөл аһылыга буолбатын диэн көмөн кэбиһиэхтэр этэ, билиҥҥи аас-туор олоххо ыстыыр наада кэмигэр бэлэм ас буоллаҕа.

Кэтээбитэ да үчүгэй эбит, сотору кэмигэр ынах кыратык түллэн ылбытыгар кэнэҕэһэ субуруйан тахсан эрэрин ыаҕаһыгар сыа-сым курдук тоһуйан ылла.

Хаһаасчыт хаһаайка буолуу бэйэтэ эмиэ туспа дьоҕур диэтэҕиҥ. Аана чугас эргин хаһаасчытынан сыаналанара. Бу да сырыыга соһуччу хаһаастаах буолан биэрдэ. Икки ытыс бурдугу ынах төрөөтөҕүнэ диэн хаһааммытынан уоһах алаадьыта оҥосто оҕустулар. Икки оҕолоох дьукаахтарынаан, Мотоохоонноохтуун уостарынан-тиистэринэн үллэстэн уоһах алаадьытын сиэтилэр.

Сып-сап итии киллэрээт, Алааппыйа Мотоохоон Балбааратынаан холкуос хотонугар үлэлии бардылар. Эмээхсин ынах кэнэҕэһин сууйан, кырбаан, хас да гына өлүүлээн, ампаарга таһааран уурда, биир өлүүнү киэһэ сииргэ хаалларда.

Салдьаҕа үүт киириэҕиттэн Ааналаах олохторо тосту уларыйда. Үүт аһы сыа-сым курдук тутан тугу да бычыгыраппакка сөрү-сөп гына аттаран, араас аһы астыыр дьоҕурдаах дьахтар тарбахха баттанар. Аана ынаҕа төрөөтөр эрэ чугас эргиннээҕи ыал сөҕүөхтэрин курдук күөр­чэҕэ, суората, ымдаана, үөрэтэ, сүөгэйэ, арыыта дэлэгэйдик баар буола түһэрэ. Ол биир кистэлэҥэ сылын аайы үөрэ отун, унньууланы хото хомуйара, хаһаанара буолар. Былырыыҥҥы сайын төһө да кураан буоллар, үөрэ ото бастаан утаа син балачча үүммүтэ. Дьэ ол иһин быйыл да урукку сыллартан соччо-бачча итэҕэһэ суох үүт аһы оҥорор.

Күһүөрү сайын, Алааппыйа окко сырыттаҕына, ньирэйдэрэ Ньээм сүтэн хаалан эмээхсиннээх Киргиэлэй ууга-уокка түһэ сырыттылар. Кырдьаҕаһа чугас эргин, Киргиэлэй ырааҕынан эргийэ икки күн көрдөөбүттэрэ. Салдьа барахсан олох сүөм түһэн, кулгаах-харах буолан оҕотун суохтаан соҥуоран хаалла. Дөрүн-дөрүн киһи аһыныах, оҕом иһиттэр ханнык диэбиттии, ис иһиттэн эҥсэн маҥыраан ылар.

Иккис күнүгэр Киргиэлэй уһун кураантан хардырҕаччы хаппыт оттоох алаастар сыырдарын быллаардарынан хааман, ньирэйин сэниэтэ суох ыҥыра-ыҥыра, киэһэтин олох чиэски ыраах Суотту үрэҕэр тиийдэ. Күн киирбитин кэннэ, уолчаан санаатыгар, үрэх икки өттүнэн үтэн киирбит ойуур мастара хаһан эрэ ийэтэ кэпсээбит үһүйээнигэр ахтыллар боотурдар саҥата суох умса нөрүйэн туралларын курдуктара. Бэрт былыр, кыргыс үйэтин саҕана, байаҕантайдар суоттулары кытта элбэхтик күөн көрсүһэллэрэ үһү. Биирдэ суоттулар ыам бырдаҕын курдук хара баһаам аттаах боотурдара өс-саас ситиһэр, өлөрөр-өһөрөр санаалаах иһэллэрин туһунан илдьит кэлбит. Үөчэй Бөҕө диэн баһылыктаах байаҕантайдар оннук элбэх сэбилэниилээх боотурдардыын утары көрсөн кыргыһартан саллан ханнык эмэ албаһы туһанарга сүбэлэс­питтэр.

Ол киэһэ Үөчэй Бөҕөлөөх сайылыктарыгар сүөһү өлөрүллэн олохтоохторго улахан чалбараҥ тэриллибит. Суотту үрэҕин устун арҕаалаа­быт күнү күлүктүү аттыын, киһилиин килбэл­дьигэс тимир куйахтаах кыргыс дьоно тоҕо ааҥнаан киирэн испиттэр. Үрэх ортотун диэки соҕурууттан уонна хотуттан ойуур тумустаан киирбит кыараҕас сирэ баарыгар чугаһаан кэлбиттэригэр, тыа быыһыттан кыа хааны бүрүммүт сэрии сэптээх дьон кус-хаас саҥатын түһэрэн, утары ойон тахсыбыттар. Киирэн иһээччилэр миинэн иһэр эрэллээх миҥэлэрэ, үргэн хаһыҥырыы-хаһыҥырыы, дьоннорун илдьи быраҕаттаабыттар, туора-маары ойбуттар. Итинник албаһы туттан, байаҕантайдар аҕыйах ахсааннаах киһинэн халыҥ сэриини кыайбыттар.

«Эчи кутталын, ити мастар тыалтан иэҕэҥ­нээн-иэҕэҥнээн баран боотурдар буолан ордооттоһон туруох айылаахтар. Кус да сүрэх киһибин уонна кэлэн Ньээммин хайдах булабын? Мас-мас курдук ини», – уол бэйэтин уоскутунаары биир сонос маһы тэбэн көрдө. Ити хамсаныытыттан эрдийэн күүһүн муҥу­нан кэһиэҕирбит куолаһынан төһө кыаллары­нан улаханнык: «Ньээм, Ньээм», – диэбитигэр ньирэй мэҥирээбитигэр соһуйан ходьох гына түстэ. Ол саҥа хоту баран иһэн, тэйиччи соҕус, ойуур быыһыгар туох эрэ маҥхайан көстөрүн көрөн аны тиэтэйэ-саарайа онно харбыаласта.

– Ээ, Ньээмискэй барахсан, туох буоллуҥ? – диэн ньирэйэ иччитин билэн өндөҥөлөөбүтүгэр ньирэйин аттыгар тобуктуу түстэ. Имэрийэ олорон көрбүтэ, биир илин атаҕа хайдах эрэ туора сылдьар эбит. – Мээнэ-мээнэ бараҥҥын атаххын өлөрбүккүн дии! Ийэм эмтиэ, тулуй. Хайыыбын, эн курдук бөскөөнчөнү мин сатаан көтөхпөт буоллаҕым дии. Арай, соспут киһи. От соһор сыһылба кур­дук оҥорор эбиппин.

Уончалаах уол ырычаахтаһан-ырычаахтаһан хаһааҥҥы эрэ бүтэй тоһоҕолоругар ньирэйин быатын, талахтары туһанан туора мастары баайда. Оҥорбут сыһылбатын үрдүгэр мутукча тэлгэттэ уонна бэрт өр сыралаһан, ньирэйин соһон таһааран сытыаран баран, иннин диэки дьүккүйэн көрдө да, харыс да сири хамсаабата. Сынньанан күүс киллэринээри, ньирэйин кууһан баран сытта уонна устунан утуйан хаалла. Түһээтэҕинэ, Үөчэй Бөҕө тиийэн кэлэн күүс­тээх илиилэринэн ньирэйдээх уол сытар сыһылбаларын, киниэхэ билигин кый ыраах сэриигэ сылдьар Өлөкө талахтан кыһан оҥорон биэрбит оҕуһун соһорун курдук бэрт чэпчэкитик соһон киирэн барда. Уһуктан кэлбитэ, ийэтэ Салдьатын сыарҕаҕа көлүйэн Анньыыска диэн дьахтардыын кэлэн турара. Салдьа көлүллэ да сылдьан быыс булан оҕотун сытырҕалаан, салаамахтаан ылла.

Аймахтара Мааппа эмээхсин сэриигэ маҥнайгы хомуурга барбыт Бүөтүрүн кэргэнэ, үп ааҕынынан үлэлиир Анньыыска таба тайанан, уоллаах ньирэйи булбут эбит. Ньирэй туохтан эрэ үргэн куотан атаҕын бүлгүрүппүт, ону Аана бэрт саталлаахтык көннөрөн, чаттаан баран, бэрэбээскилээн кэбистэ. «Араанньы буолбут» ньирэй кыбыыга хааллан турда. Холкуоска окко оҕус сиэтэрин таһынан Киргиэлэй ньирэйи үрэх чүөмпэтиттэн уу таһан уулатар, ханна от сэрбэйэн турар сириттэн от үргээн аҕалан аһатар эбии үлэлэннэ. Маҥнай утаа Салдьа барахсан, оҕом эмиэ сүтэн хаалыа диэбиттии, ынахтары кытта барбакка, хаһан да үүрүллүбэт, мөҕүллүбэт бэйэтэ иччититтэн мөҕүлүннэ. Саамай кэлигэс ынахтара Салдьа аҕыйах күн дьиэ таһыттан арахпатаҕар сорох ыалларын ынахтара мэччирэҥи батыһан атах балай бараннар, барахсан буруйа өссө халыҥаата.

Кыстыкка киирбит кэннэ эмээхсин, дьонут­тан кистии сылдьыбыт ыарыыта бэргээн, дьиэ эрэ иһигэр сылдьар киһи буолан хаалла. Биир күн Алааппыйата суоҕуна Киргиэлэйи хотоҥ­ҥо таһаара сырыт эрэ диэн көрдөстө. Салдьа иччитэ киирбитигэр ыҥырана тоһуйда. Аана ынах ыыр олоппоһу ылан ынаҕын төбөтүгэр тиийэн олордо. Ынаҕа иччитигэр чугаһаан имэрийтэрээри төбөтүн үҥүлүттэ. Эмээхсин, араас истиҥ тыллары ботугуруу-ботугуруу, таптыыр ынаҕын имэрийдэ-томоруйда, онтон ынахтаах эмээхсин сүүс-сүүстэринэн өйөнсөн биирдэрэ олордо, иккиһэ умса көрөн турда.

– Салдьа барахсаан, иччиҥ кэннэ уһаан, иннэ кылгаан хаахыныыр мас охтубатыныы нэһиилэ бэйэтин эрэ бөрөнө сылдьаахтыыр буолан хаалла. Эн, бука, диэн эргис ыатан дьоҥҥун хайдах эмэ гынан кыстыгы туоратаар. Сөп диэриий. Аттынааҕы холкуоспутугар дьон дьэҥкэрэн өлүтэлээбиттэр үһү. Алааппыйа миигиттэн кистиир да, дьукаахпыт Балбаара кэпсээбитэ… Сэрии маҥнайгы кыһынын инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан туораахтаатыбыт. Үс сыллаах кураан кэлбит буоллаҕына, быйыл сайын эмиэ кураанныа…

Ити кэмҥэ Киргиэлэй таах турбакка саах күр­дьэ сырытта. «Ийэм ынаҕын кытта киһини кытта кэпсэтэр курдук кэпсэтэр. Салдьа кырдьык киһи курдук өйдөөх. Үчүгэй киһи курдук. Кыыһырбат. Саҥата суох кэпсэтэр. Миигин кытта итинник кэпсэтиэ дуу?» дии санаата.

Эмээхсин арҕас мастан тардыһан турда. Ынаҕын моонньуттан ыга кууһан туран саҥа таһаарбакка ытаата, Салдьа хараҕыттан эмиэ дьэп-дьэҥкир ыраас таммахтар субурус гыннылар. Киргиэлэй уолчаан өйүгэр-санаатыгар бу көстүү хаһан да умнуллубат гына хатанан хаалбыта. Ити кэннэ Аана уһаабатаҕа. Биир сарсыарда уһуктубатаҕа. Пиэрмэҕэ сэбиэдиссэйдиир Алааппыйа иллэҥэ суох буолан, ийэлэрин таҥаска суулаан бастаан ампаарга таһаарбыттара. Кини үлэлии барарыгар Киргиэлэйгэ: «Ийэбитин кутуйах тыытыа, көрө сылдьаар», – диэн соруйара. Онтон ыаллара, аймахтара Былаас биир былыттаах сылаас күн чычаас гына буор хаһан биэрбитигэр салаасканан соһон таһааран кистээбиттэрэ.

Салдьа иччитин суохтуура, кэтэһэрэ. Кини кэриэһин толорбут курдук, кыһыны быһа хара төрүөр диэри эргис ыаппыта, онон дьонун да, чугас ыалларын да абыраабыта.

Алааппыйалаах Киргиэлэй өлүөхтэригэр диэри Салдьа удьуорун быспакка өрүү салдьыгыр муостаах, хара эбирдээх саха ынахтаах буолаллара. Алааппыйа оҕолоругар, сиэннэригэр Салдьа туһунан бастыҥ дьүөгэтин туһунан кэпсиир курдук кэпсиирэ: «Ынах да өйдөөх буолар. Саамай ыарахан кыһыҥҥа, сэрии иккис кыһыныгар, Салдьа барахсан эргис ыатан бачча элбэх ыччаттанан олордохпут», – диирэ.

– Эбээ, ынаҕы аҕаллым. Чуп-чугас сылдьар эбит, сөтүөлүүр сирбитигэр. Эбээ, эбээ! Ынаххын тоҕо Салдьа диэн ааттаабыккыный? Дьии­бэ баҕайы аат дии! Салдьа! Шуралаах ынахтара Күөрэгэй, Кэрэкээнэ диэн наһаа үчүгэй ааттаахтар. Бүгүн Салдьа диэбиппэр, биир дьээдьэ сыалдьа дуо диир. Сыалдьа диэн ыстаан үһү дии! Ыстаан, ыстаан диибит дуо оччоҕоо?! – куораттан кэлэ сылдьар Сайаан биэдэрэлээх ынах аһын тутан эбэтин кытта хотоҥҥо баран иһэн биир тыынынан субурутан кэбистэ. – Эб-ээ-э! Ынахпыт аатын уларытабыт дуо? Былыргыынышкай баҕайы дии, – Сайаан биир кэм лэбэйдэ.

– Сайаан, эн ааккын ким эрэ сөбүлээбэтэ да уларытан иһэр үчүгэй буолуо дуо?

– Не-а! Мин докумуоннаахпын дии, «Свидетельство о рождении» диэн, мин ааппын мээнэ уларыппаккыын! Онтон Салдьа пааспара да, туга да суох.

– Кини, һыллыы, пааспардааҕар буолуох остуоруйалаах. Киэһэ кэпсиэм.

Киэһэ аһылык кэмигэр эбэлэрэ улахан остуол тула олорор оҕолорун, сиэннэрин эргиччи көрөн баран:

– Чэ, эрэ, оҕолор, этиҥ эрэ, быйыл туох сыла буоларын билэҕит?

– Этэбиин! Кыайыы сыла! – өрүһүспүттүү хап-сабар саамай кыралара Айаал чап гыннарда. – Аппина Степанна инньэ диэбитэ!

Улахан уола остуолтан туран бараары өндөҥнөөбүтүгэр ийэтэ сөбүлээбэтэхтии көрбүтүгэр төттөрү олордо.

– Кыайыы диэн билигин биһиги этэн кэбиһэрбитигэр эрэ дөбөҥ. Сүрдээх элбэх сиэртибэнэн кэлбитэ. Тыһыынча түөрт сүүс уон аҕыс күн устата сэрии буолбута. Ыл, ахсаанньыт уол Айтал, суоттаа эрэ хас сыл устата сэрии буолбутуй?

– Билигин. Үс сыл уон ый уонна… уонна уон аҕыс күн эбит!

– Оҕом ахсаанньыт бэрдэҕин ээ! Чэ, итиччэ уһуннук сэриилэспиттэрэ, итиччэ уһуннук тыыл­га, ол аата сэрии буолбат сирдэригэр, дьон халыҥ аармыйаны хааччыйар инниттэн умса-төннө түһэн үлэлээбиттэрэ. Улахан сэриилэр кураан аргыстаах буолаллар, кураан буоллаҕына, аччыктааһын саҕаланар. Өссө сэрии инниттэн, 1940-с сылтан улахан курааннар сибикилэрэ биллибит. Биһиэхэ саамай ыар сыллар сэрии маҥнайгы уонна иккис сыллара эбиттэр. Дьон хоргуйан өлүтэлээбит. Оччолорго да ыаллар ынахтаах буолаллара. Эһиги кыраларга хос-хос эбэҕит, улахаттарга эбэҕит, миигин ииппит Аана Салдьа диэн саха ынахтааҕа үһү. Ол ынах үүтүн аһаан сиэннэргэ хос эбэҕит, оҕолорго эбэҕит Алааппыйа уонна кини быраата Киргиэлэй тыыннаах хаалбыттар. Бу соторутааҕыта, эһиги кэллэххит күн, биһиги Салдьабыт төрөөтө дии. Кини кыһын буолуор диэри ыатан баран үүтэ бүтэн, уолан хаалыа. Онтон ол сэрии кэминээҕи Салдьа от кыра буолан наһаа аччык да буол­лар, кыһыны быһа хара төрүөр диэри ыаппыт. Көр, оннук өйдөөх ынах эбит.

– Оччотооҕуга ол үүт өлбөт мэҥэ уутун курдук буоллаҕа дии, – эмээхсин кыыһа Маайа чэйигэр үүт кутунна. Онтон салгыы аймахтартан кимнээх сэриигэ сылдьыбыттарын, сэрии кэминээҕи тыыл олоҕун туһунан ирэ-хоро кэпсэттилэр.

– Адьас, киинэ курдук барыта харахпар көстөн ааста – эбэбит Мааппа үс уолун сэриигэ атаарбыта, сэрэбиэй кэбистэрбитэ, ынаҕын ыы олорон ытыырын көрөн балтылара Арыппыас «тоҕо ытыыгын, сэриилэһэн бирдиргэтиһэн-бир­диргэтиһэн баран бары тыыннаах кэлиэхтэрэ буоллаҕа» диэбит тыллара сөрү-сөп буолан, убай­дара этэҥҥэ эргиллэн кэлбиттэрэ, эбээ Аана, Салдьа, от сии диэн атын улууска сүөһүнү илдьэ көһүү, онтон төннөн иһэн Хардыы бааһынатыгар сүөһүлэрэ аһыҥа эмиттэн өлүүлэрэ, эр дьон сэрииттэн эргиллэн кэлиилэрэ. Өлөкө ырыата, сэргэни кууспута, Бүөтүр Арыппыаһы көтөҕөн олорон эппит этиитэ… – диэтэ эмээхсин кыра уола Өлөксөөн, түннүгүнэн түптэ буруотун одуу­луу-одуулуу.

– Маама, мин улааттахпына дэриэбинэҕэ олоруом уонна Салдьа диэн ынахтаах буолуом, – диэтэ Сайаан утуйаары сытан эмискэ уонна истиэнэ диэки эргийээт, утуйан хаалла.

– Эбээ, биһи Саллабыт тыаһыый, – сарсыныгар диэтэ саҥардыы тылламмыт кыра сиэн, дьиэ кэннигэр кэлэн ыҥырана турар ынаҕы өйдөөн көрөн, эбэтин олбуор аанын диэки сиэттэ.

Бу кэмҥэ Сайаан бэлисэпиэтинэн тэлээрэн кэллэ:

– Эбээ, Салдьабыт бэйэтэ иһэр этэ! Мин сыалдьа диэбит дьээдьэни булан көрүстүм ээ! Уонна былыргы Салдьа туһунан кэпсээтим. Кини миигин маладьыас диэтэ, – Сайаан, сонунун кэпсии охсоот, доҕотторун батыһан салгыы бара турда.

Маҥан былаатын бобуонньуктуу бааммыт эбэтэ үөрэн мичилийбит харахтарынан сиэнин батыһыннара көрөн турда.

Ефросиния Колодезникова

Чолбон. – 2022. – №7

Күүлэ аанын эрчимнээхтик тоҥсуйан либиргэттилэр. Түлүк уутугар утуйа сыппыт Дьуон Дьоруойап ким эрэ соһуччу өттүккэ анньыбытын курдук хараҕын көрөн кэллэ. Бастаан өйдөөбөтөхтүү сааскы салгын сиэн өссө хараарбыт бытыктаах хара бараан сирэйэ хос борук-соругар чочумча күлүгүрэн сыппахтаата, онтон тоҥсуур хатыламмытыгар «өрүс… уу… дьон…» диэн тыллар төбөтүгэр чаҕылҕанныы күлүмнэспиттэригэр букатыннаахтык уһуктан, оронуттан куруһуна төлө тэбэрин курдук ойон туран ыстаанын кэтээт, атах сыгынньаҕын киирэр аан диэки сүүрэн бэдьэйдэ. Дьиэ аанын аһан тахсан, күүлэ аанын күрүчүөгүн төлө оҕуста. Ыам ыйынааҕы түүҥҥү үөл-дьүөл халлаанын күөнүгэр Дьуон кирилиэскэ баһылык солбуйааччыта уол уон­на ЫБММ көрдүүр-быыһыыр сулууспата куор­малаах киһи кэлэн туралларын көрдө.

– Дьуон, дорообо! – Маппый Махсыымабыс сирэйэ-хараҕа долгуйбут көрүҥнээх, Дьуону утары тургутардыы көрдө.

– Дорообо… – Дьуон, дьыала мөлтөөбүтүн сэрэйэ охсон, истэргэ бэлэм турда.

– Өрүс биһиги туһаайыыбытынан улаханнык харан, хочоҕо уу бөҕөнү киллэрэн аҕай эрэр, кусчуттар хаайтардылар, ыксал буолла… Бу ыксаллаах быһыы-майгы сулууспатыттан кэллилэр. Бөртөлүөт, тумана бэрт буолан, кыайан көппөтө. Эйигин сири-уоту үчүгэйдик билэр киһи диэн…

– Оо, бэҕэһээ хойут быраатым Эргис эрийэ сылдьыбыта, уу хайыы-үйэ кэлэ охсубут дуо? Сырдаатаҕына бэйэм да бараары сылдьарым, – Дьуон быһа түстэ. – Мотуоркабын бэҕэһээ көрүммүтүм. Оттон быыһааччылар ууга киирбэтилэр дуо?

– Чэ, ол туһунан кэлин кэпсэтиэхпит, – куормалаах киһи сөбүлээбэтэхтии быһа түстэ. – Бара охсуоххайыҥ, бириэмэ ыгым!

Дьуон дьиэтигэр төттөрү киирэн таҥна охсон таҕыста уонна, мотуоркатын массыынатыгар состорон, өрүһү кыйа субуллар бөһүөлэк соҕотох аспаал кутуулаах уулуссатын устун быыһааччылар массыыналарын кэнниттэн айанныы турда.

Дьуон манна төрөөбүт-үөскээбит саас ортолоох киһи. Оскуоланы бүтэрэн, икки сыл дойдутугар ытык иэһин төлөөн кэлэн суоппар идэтин ылыаҕыттан тимир көлөнү тэһииннээн, массыынатын көлүөһэтэ хотунан-соҕуруунан үтүмэннээх үгүс көһү төкүнүйбүт, сири-дойдуну көрбүт, сырыыны сылдьыбыт ахан киһи. Кини бу идэтигэр кутун туттарбыта үлэтин маҥнайгы сылларыттан биллибитэ – сүүрбэтин эрэ ааспыт уол, хас күн аайы ыһыытыыр эрдэ туран, ыраах айаныгар турунара. Ол курдук олоҕун тухары наар айанныы, түбүгүрэ, үлэлээн хачыгырайа сылдьара киниэхэ үгэһэ буолан хаалбыта.

Бу бэҕэһээ эрэ киниэхэ сыган быраата эрийэн, табаарыстарыныын кус көрө, уу кэрийэ сылдьан боротуоха нөҥүө ууга хаайтаран эрэллэрин, боротуоханы туоруур икки быһыты уу ылан, кирбиитэ улам кэҥээн иһэрин туһунан эппитэ. Дьуон онуоха уу хочоҕо урукку өттүгэр куруутун аа-дьуо киирэрин билэр буолан сарсыарда сырдаатаҕына тахсыах буолбута, боротуоха уҥуор чугас томтор сир баарыгар көһөн эрэллэригэр сүбэлээбитэ. Уу маннык түргэнник хаһан да киирэ илигэ. Ол аата улахан харыы таҕыстаҕа. Арааһа, быйыл өрүс мууһа наһаа халыҥ буолан, кумах арҕаска иҥнэн хардаҕа. Төһөлөөх күүс-уох, барчаланар тыас-уус, ыгыллыы, күүрүү, өрө харбаһыы, тоҕо түһүү, уу дохсун күрүлгэнэ иирбит курдук күөрчэхтии эргийдэ буолла… Дьуон, уруулун эрийэ олорон, хараҕар эбэтин ойуулаан көрдө. Иһигэр: «Улуу Өлүөнэ эбэ хотун, иитэр-аһатар, киһи-хара гынар олохпут хорук тымыра! Эйигиттэн ууланан киһи буолан ууһаан-тэнийэн, эйигиттэн эт-сиин сиҥэлэтэн сир ийэҕэ сириэдийэн олордохпут. Тохтоо дуу, уоскуй, уорда намырый, уоххун харат…» – диэн көрдөһө истэ.

Бөһүөлэк кытыытыгар тиийбиттэрэ – уу хайыы-үйэ кытылга анньан эрэр эбит. Хочо бүтүннүүтэ муус көтөҕүүлээх уу буолбут. Күннэтэ салгын итийэн, сир сылыйан, онно тымныы уу тоҕо анньан тахсыбыта – үөс диэки туох да көстүбэт хойуу тумана түһэн турар. Суругуттан көрдөххө ЫБММ мотуоркалара быһыылаах – биир мотуорка уу кытыытыгар анньыллан турар. Биэрэктэн аҕыйах миэтэрэни бараат, алдьаммыт. Барбыттара да буоллар, бачча тумаҥҥа дьону булаллара саарбах. Аны бөртөлүөт, бу тумаҥҥа көппүтүн да иһин, үөһэттэн тугу булан көрүөй – тыылаах да киһи субу турары көрбөт буоллаҕына… Көтөн көрөөт, аккаастаммыттар. Олохтоох, сири-уоту үчүгэйдик билэр киһи уонна мотуордаах оҥочолоох диэн Дьуону ыҥырдахтара. Дэриэбинэ иһигэр мотуордаах оҥочолоохтор син бааллар эрээри, тоҕо эрэ Дьуон эрэ сөбүлэһэн кэлбит. Кини үгүс сылларга суолга араас мүччүргэннээх түгэннэргэ эриллэн-мускуллан, ыксаллаах түгэҥҥэ хомулла түһэр, түргэнник толкуйдуур, иннинэн буолар үгэһинэн эр киһилии быһаарыныылаах санааны ылынан кэлбитэ тустаах дьону, дьаһалтаны үөртэ. Эр дьон кэлэн илии тутустулар, сүбэ-ама биэрдилэр: «Оҕолору… оҕолору урут таһаар», – дэстилэр. Ууга хаайтарбыт кусчуттар кэргэттэрэ, ийэлэрэ дьоннорунуун төлөпүөннэһэ сатыы биэрэккэ төттөрү-таары хаамса сылдьаллар. Ким эрэ ытыы-ытыы арыыга хаалбыт кэргэнигэр тугу эрэ хаһыытыыр, сорохтор сибээһэ суох сиргэ тиийбит дьонноругар төлөпүөннүү сатыыллар. Обургу уола ууга хаайтарбыт ийэ барахсан, долгуйбутун кыатанан ытамньыйа сыһа-сыһа, Дьуоҥҥа чугаһаата:

– Дьуон, мин оҕом ааҕы урут ылаар, боротуоха нөҥүө бааллар кинилэр, эбэ онтон чугас, урут ууга былдьаныахтара…

– Сөп-сөп, онно барыам дии саныыбын бастаан. Булар инибин… Эһиги эрдэттэн наһаа ытаамаҥ, айманымаҥ, этэҥҥэ буолуоҕа, – Дьуон, сырдык саарыл өҥнөөх быыһыыр сэлиэччигин кэтэ-кэтэ, дьахтарга холкутук, эрэллээхтик хоруйдаата.

Дьуон олорорун кытта хас да ЫБММ сулууспатын үлэһиттэрэ мотуоркатын ууга анньан кэбистилэр. Мотуорка, собуоттанан бирилии түһээт, уу кырсын хайа тыыран айанныы турда. Сотору тугу да, кими да көрүмэҥ диэбиттии, истиэнэ курдук бүөлээн турар хойуу туман мотуорканы ыйыстан кэбистэ…

Күн олох көстүбэт. Дьуон мастар, талахтар ханан бөлөхтөһөн үүнэллэрин өйүгэр биэс тарбах курдук билэр эрэ буолан баран иһэр хайысхатын быһаарынан, сороҕо кыра дьиэ саҕа үрдүктээх муустары тумнан, оргууй аҕай иннин диэки айаннаан иһэр. Үрдүк баҕайы халыҥ халҕаһа муустар, туман быыһыттан тыаһа суох субу аттыгар саба барыйан тахсан кэлэннэр, аттынан оргууй устан ааһаллар. Кыра мотуорканы хампы анньан кэбиһиэх айылаахтар. Дьуон суоппардыыр үөрүйэҕинэн уруулун эрэллээхтик муустар быыстарынан эрийэ тутан истэ.

Бу көстүү бүтэй алаас, кыра үрэх оҕото көрөрүгэр дьулаан хартыына буолуо этэ. Оттон Дьуон – өрүскэ төрөөбүт киһи – манныкка хаанын хамсаппат. Кыра эрдэҕиттэн аҕатын уонна абаҕатын кытта оттуу, кустуу-балыктыы диэн төһөтө улуу эбэлэрин төттөрү-таары сыыйбыттара буолуой. Киниэхэ төрөөбүт-үөскээбит дойдунан маннык – анныгар турдахха күнү-ыйы хаххалыыр үрдүк мөҥүөннээх сүдү мырааннардаах, тыал дьаалатынан таалалыы көтөр киэҥ-куоҥ бэйэкээннээх аҥаат-муҥаат хочолордоох, тилэри киэптээх, толору томоонноох модунтан модун улуу Өлүөнэ өрүс бэриллибит эбит. Киһи эмиэ – төрөөбүт сирин айыыта, кини буорун, кини уутун сорҕото, уоҕун, күүһүн, эбэтэр кэрэтин, уранын көстүүтэ. Ол да иһин Дьуон Дьоруойап хааныгар өбүгэлэрин саҕаттан тиийэн кэлбит, биһиктэммит сириттэн силистэммит туохтан да чаҕыйбат хоһуун санаа уота умайарга дылы. 

…Туман быыһынан кыракый томтор сиргэ бөлүөхсэн турар сүөһүлэр көстөн аастылар. Бу диэки мэччийэ тахсан эргиччи ууга былдьатаахтаабыттар. Биир – бас-көс сүөһүлэрэ быһыылаах – үөрүн быыһаары тэйиччи төбөлөрө эрэ ууттан хоройон турар мастар, талахтар харааран турар бөлөхтөрүн диэки харбаан тиийэн, эргийэ сылдьан уу дириҥин тургутан көрөн баран, түгэҕин булбата быһыылаах, доҕотторугар төттөрү харбаан кэллэ. Ынахтар эрэйдээхтэр Дьуону көрөн, истэрин түгэҕиттэн иччилээхтик маҥыраан лаҥкынаттылар. Айыы сүөһүлэригэр хайдах даҕаны көмөлөһөр кыах суох!.. Уу сотору ити турар кыракый арыыларын ылыыһык… Бастатан туран дьон! Дьуон, санаатын кытаатыннаран көхсүн күүскэ этитэн баран, ааһа уста турда.

Кини баран иһэр хайысхатын билэр – мантан чугас соҕус үрдэл сиргэ отчуттар дьиэлэрэ бааллар, онно хайаан да дьон баар буолуохтаах. Уопсайынан, үрдүк сирдэри кэрийиэн наада, барыллаан отучча киһи хаайтаран сылдьар диэн биллэр, олохтоохтортон ураты куорат дьоно эмиэ кустуу кэлээччилэр.

Дьиэлэргэ чугаһаабытыгар, дьон мотуор тыаһын истэн хаһыытастылар:

– Кэлиэ-ээҥ, көмөлөһүө-үөҥ! Бу баарбыа-ыат! Ээй! Оо, Дьуон эбит. Ураа! 

– Доҕоттоор! – Дьуон, дьон соччо куттала суох быһыыга-майгыга сылдьалларын көрөн, мотуоркатын бытаардан хаһыытаата. – Эһиэхэ төннөн иһэн сылдьыам, билигин боротуоха уҥуор оҕолорго бардым.

– Ээ сөп, сөп, оннук бөҕө буоллаҕа. Күүтүөхпүт, Дьуон! Аата чэпчээтэхпитин, булан кэлбитэ бэрдин…

– Уолаттар, малларгытын ылар кыах суох, үөһэ дьиэ үрдүгэр таһааран баайталаан кэбиһиҥ, кэлин уу түстэҕинэ ылыаххыт. Дьону эрэ таһаартыыбын.

– Сөп, сөп, оннук… Чэй, доҕоттор, малларбытын үөһэ таһаартыахха.

Дьуон арыыны ааһа барда. Бу арыыга дьиэлэри уу төгүрүччү ылан эрэр. Ыксаатахтарына онуоха-маныаха диэри дьиэ үрдүгэр тахсан олорор кыахтаахтар.

Балачча айаннаан киһи боротуоха ханан баарын арааран билбэт гына уу таһыйа охсубутун ааһан истэҕинэ, иннигэр чугас соҕус саа тыаһаата. Тыас хоту тиийбитэ: оскуола үөрэнээччилэрэ, үс обургу уол, кыра остуол сирэйин эрэ саҕа гына арыыланан хаалбыт кып-кыра томтор үрдүгэр сааларын сүкпүтүнэн киһи аһыныах бу сукуһан тураллар эбит. Уолаттар Дьуону көрөн үөрэн хаһыытаһа, далбаатаһа түстүлэр, кинилэр ортолоругар быраата Эргис баара, долгуйан улахан баҕайытык:

– Оо, Дьуон! Убайым хайаан да булан кэлиэ диэн сөпкө эппиппин дии, уолаттар! Махтал, убаай! – диэн хаһыытаата.

Уолаттар туох да маллара суох сулугур, үрүсээктээх эрэ ууну кэрийэ, кус көрө сылдьан халаан уутугар түбэспиттэр. Бу билигин аны куотан хаалыа диэбиттии, кутталларыттан кэҥээн хаалбыт харахтарын Дьуонтан араарбакка эрэ, сүрэхтэрэ сүр күүскэ тэбэ-тэбэ, оҥочоҕо киирэн олбохторго олоро охсоот, ыксалынан быыһыыр сэлиэччиктэри кэппитинэн бардылар.

– Дьэ, уолаттар, ыт буола сыстыгыт ээ, булан кэлбэтэҕим буоллар, алдьархай тахсар эбит… Билигин үчүгэйдик тутуһан олоруҥ. Аны этэҥҥэ биэрэккэ тиийиэххэ наада, – Дьуон двигателин кикстартерын ууннары тарта.

Уон-сүүрбэ эрэ мүнүүтэ аастаҕа буолуо: били көрөн ааспыт сүөһүлэрэ төннөн истэҕинэ арыылыын бэйэлиин ханна да суохтар – ол сиргэ эмиэ ханна да курдук муустаах уу, мин тугу да көрбөтөҕүм, билбэппин диэбиттии, уста сытар… Дьуон, уу эбиллэр дьулаан тэтимин хараҕынан илэ көрөн, дьон хаалбыт сирдэрэ эмиэ итинник буолуохтара дии санаан, иэнэ тымныйбахтаата: ыксыахха!

Дьуон уолаттары ылан баран, эрдэттэн ки­ниэхэ төлөпүөннээбит билэр дьонун көрдүү уҥа өттүнэн эргийэ барда. Уу күрүлэс тыаһын быыһынан мотуорка тыаһын хайдах эрэ истэ охсон дьон хаһыытаспыт сиригэр тиийбитэ – кыракый сиргэ арыыланан хаалбыт дьон бөлөҕө оскуолаҕа үөрэнэр оҕолорун иннилэригэр уктан тураллар. Оҕолору урут ылан, төннүөх буолан, Дьуон мотуоркатын биэрэк диэки салайа тутта. Төрөөбүт сирин-дойдутун моһуонун билэрэ бэрт буолан ханан томтор, ханан аппа баар буолуоҕун сэрэйэн, ыараабыт мотуоркатын уруулун эрийэ-буруйа тутан айаннаан истэҕинэ, туман быыһыттан уу төгүрүйбүт кыракый арыытыгар хас да массыына турара көстө түстэ. Массыына таһыгар дьон турар. Дьуон чугаһаан кэлэн кэпсэппитэ: куораттан кэлбит билбэт дьоно эбит. Эр дьон ыксаабыта, ыгылыйбыта сирэйдэриттэн-харахтарыттан көстөр, ону биллэримээри туттуна соҕус: «Биһигини таһаарар инигин? Төннөр инигин?» – дэһэллэр. Биир оҕолоохторун ылан, төннүөх буолан уонна төлөпүөнүн нүөмэрин хаалларан, Дьуон муустаах ууга сатабыллаахтык эргийэ-урбайа айаннаан, биэрэккэ чугаһаата.

– Дьуон иһээ-ээр! Эр бэрдэ буоллаҕа! Бу дьолу! Оо, оҕолорбуот! – диэн эр дьон хайгыыр саҥата, ийэлэр үөрбүт саҥа аллайыылара сырдаан эрэр сааскы халлаан иэнигэр дуораһыйда.

Дьуон, мотуоркатыттан оҕолору сүөкээт, улуус баһылыгар уонна ЫБММ-нарга ыксалынан аҕыйах тылынан балаһыанньаны кэпсээн баран, мотуоркатын эмиэ собуоттаан биллигирэттэ. Мотуорка, кыһыл саарыл өҥнөөх сэлиэччиктээх киһитиниин дьоҥҥо ханнык эрэ остуоруйа көтөрүн санатан, туман быыһынан үөс диэки көтөн эрэргэ дылы гынна. 

Сотору соҕус хаҥас диэкиттэн – отчуттар дьиэлэриттэн саа тыаһа сатараата: ити мааҕын хаалларбыт дьоно ыттылар. Дьуон ол диэки мотуоркатын салайа тутта. Ыкса тиийэн кэлбитэ (ити икки ардыгар!) уу арыыны олоччу ылбыт, дьиэлэр кырыысалара эрэ хоройон хаалбыттар, дьон биир саамай үрдүк дьиэ кырыыһатыгар далбаатыы, хаһыытаһа олороллор эбит. Быыһаныы кэлбитин өссө да итэҕэйбэтэхтии, эр дьон кырыыһаттан биир-биир саҥата-иҥэтэ суох түһэн, саалаах эрэ мотуоркаҕа киирэн олортоотулар, быыһыыр сэлиэччиктэри кэттилэр. Кинилэр бу түгэҥҥэ олохторун быата Дьуонтан эрэ тутулуктааҕын билинэр, тыыннаах хаалбыттарыгар үрдүк Айыы Таҥараҕа махтанар быһыылаахтара. Мотуорка уу бүтүннүү ылбыт, кырыыһаны дьоннору баҕастары ыйыстара олох чугаһаабыт дьулаан арыытыттан улам тэйэн, тыыннаах олох, дьон, дэриэбинэ баар биэрэгин туһаайыытынан муус быыһынан айаннаан дьулуруйа турда.

Биэрэккэ кэлиитигэр уу өссө эбиллибит, дьон үөһэ диэки тэйэн биэрбит этэ, туман буоллаҕына өссө хойдон иһэрэ. Дьуон соҕотоҕун дьону барытын уу билиэниттэн куоттарар кыаҕа суоҕун чуолкай өйдөөбүтэ. Хата ону өйдөөннөр, ЫБММ-нар улуус кииниттэн биир мотуордаах оҥочолоох киһини булан аҕалбыт этилэр. Бу киһи маннааҕы сири-уоту хантан билиэй, тумаҥҥа хайдах сирдэтиниэй, онон кини бэйэтэ мээнэ барбакка Дьуон кэнниттэн батыһарыгар этиллибитэ.

Били бастаан манна кэлиэҕиттэн эрийэр билэр дьонугар тиийэн, барыларын икки оҥочонон саамылаан олордон биэрэккэ тиийэн истэхтэринэ, куорат кусчуттара эрийэннэр, массыыналара ууга барбыттарын, бэйэлэрэ күрүө үрдүгэр тахсан олороллорун туһунан эппиттэрэ. Дьуон, дьону биэрэккэ тиэрдээт кэлиэх буолан эрэннэрэн, туруупкатын уурбута. Иэдээн обургу дьоҥҥо атахтарын тилэҕин үктээбитинэн тиийэн кэллэҕэ түргэнин! 

…Дьуон киһитин батыһыннарбытынан халааннаан муустаах уунан дэбилийэр, хоп-хойуу туманынан бүрүллэн турар өрүс хочо­тугар төрдүһүн төнүннэ. Бу сырыыга куорат кусчуттарын быыһыахха наада. Туман быыһынан айаннаан, кинилэргэ олох чугаһаан эрэ баран биирдэ биир да массыына суоҕун уонна тоҕо эрэ сорох дьон суох буолбуттарын дьэ чуолкайдык өйдөөн көрдө. Массыыналара ууга бардахтара, оттон хаалбыт дьон күрүө үрдүгэр тахсан олороллор. Дьуон ытырыктата санаата.

– Хайа? Сороххут?

– Эрэһиинэ тыынан биэрэк диэки бардылар…

– Эс, хайаан оннук тыынан тиийээри. Уонна муннахтара буолуо, саанан ытан көрүҥ эрэ, хайа диэки тиийдилэр буолла.

Саа тыаһа бүтэҥитик «пас» гынна. Чочумча бары кулгаах иччитэ буоллулар. Дьолго, кэтэспит санааларыгар балай да өр буолан баран, ыраах, биэрэк олох даҕаны тиэрэ, утары туһаайыытыттан харда саа тыаһа иһилиннэ.

– Оо, олох даҕаны атын хайысханан барбыт­тар, – Дьуон билигин биэрэккэ төнүннэҕинэ анараа эрэһиинэ тыылаах дьон харыы төлө барыытыгар түбэһэн мууска хам астарыахтарын сөбүн уонна өссө ыраатан хаалыахтарын сөбүн өйдөөтө. Онон хаалбыт дьону ылан баран эрэһиинэ тыылаахтарга барарга быһаарынна.

Дьуон чопчу саа тыаһа иһиллибит сиригэр айаннаан тиийэн, кып-кыра арыы сыыһыгар тахсан олорор куорат дьонун булан ылла. Кинилэр эрэһиинэ тыыларын мотуоркатыгар холбонон, улахан сэрэҕинэн муустар быыста­рынан биэрэккэ айаннаата.

Эмискэ ойоҕоско устан иһэр мууска биир улахан муус кэлэн кэтиллэ түстэ уонна үкчү олоҥхо сүүл оҕуһун курдук ньирилии-ньирилии үрдүгэр ыттыбытынан барда. Кинилэргэ кэннилэриттэн атын муустар кэлэннэр иҥнэ-иҥнэлэр үрүт-үрдүлэригэр сүксүһэн бардылар. Муус тостон барчаланар, кутталлаахтык кыычыгырыыр, уу харса суох тохтон суккуллар тыастара холбоһоннор, харыы дьулааннаах тыаһын-ууһун таһаардылар. Сотору баран иһэр туһаайыыларынан барыта муус буолла, оҥочо муус кытаанах ытарчатыгар буола түстэ… 

Чопчу сити түгэҥҥэ өлөр өлүү муус тымныы дэгиэ тыҥыраҕа олох чугас баарын Дьуон этинэн-хаанынан билбитэ. Өлүү тыына илэ кэлэн кэнниттэн үрэн сирилэтэргэ дылы гыммытыгар, сиһин оруутунан тымныы көлөһүн бокуойа суох таҥнары сүүрбүтэ. Ол эрээри кини ханнык да ыарахан быһыыга өйүн ытыйтарбат үгэһинэн, бэйэ бодотун тардынан, муустары сыҕарыта-сыҕарыта, кыбылла-кыбылла, иннин диэки өһөстүк сыҕарыйан испитэ. Бу буола турар быһыыга-майгыга кини хааныгар өбүгэтин үйэлэргэ мунньуллубут үтүө өрүтэ барыта баара биллибитэ: кини кыраҕы сытыы харахтара, сонордьут чуор кулгаахтара, булугас өйө, түргэнник толкуйдуу охсор майгыта, эр хорсун сүрэҕэ, сиэрдээх аһыныгас быһыыта, саха булчутун түргэн сымса хамсаныыта, айылҕанан, күнүнэн-дьылынан, сиринэн-уотунан көрөн дьону бэрээдэктиир, батыһыннарар чопчу дьаһала, буолар быһыыны-майгыны дьэҥкэтик көрүүтэ.

Дьолго, биэрэк чугаһаабыт этэ. Дьон туман быыһынан көрөн турдахтарына, кыракый оҥочо сүүнэ үлүгэр муустар быыстарыгар хаайтарбыт хопто курдук кылбаҥныыра, быыһааччы эрдиинэн чиэстэнэн муустар быыстарынан кыбылла-кыбылла туох баар күүһүнэн биэрэккэ дьулуһара хопто кынаттарынан сапсынарын санатара.

…Дьуон Дьоруойап биэрэккэ толору дьонноох оҥочолоох, эрэһиинэ тыы состоруулаах этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Дьон дьэ өрө тыыммыта – бары быыһаммыттара! Дьуон биэрэккэ таһаарбыт дьоно абыраллаах сир ийэлэригэр үктэнээттэрин кытта кэннилэриттэн сиппэтэх абам да баар эбит диэбит курдук муус күүстээх халҕаһата биэрэккэ тоҕо анньан тахсыбыта…

…Кэлин ааҕан көрбүттэрэ, ол түүн уу билиэниттэн отут икки киһи быыһаммыт курдук этэ, Дьуон дьон чуолкай ахсаанын билигин да өйдөөбөт. Оччолорго ааҕа сатыы сылдьыбатаҕа, ууга биир да киһи хаалбатар эрэ диэн кыһалҕа баара. Куорат дьоно, биэрэги булаат, куотар аакка барбыттара, кинилэр кимнээхтэрин-туохтарын ол курдук Дьуон билбэккэ хаалбыта, билигин да билбэт. Оттон ЫБММ-нар сиэр быһыытынан илии тутуһан арахсыбыттара. 

Аҕыйах хонон баран Дьуон уу муустан ыраастаммытын, туман суох буолбутун кэннэ дьону ылаттаабыт сирдэрин баран кэрийэн көрбүтэ: биир да арыы сир хаалбатах этэ – эргиччи сир-халлаан силбэһэр уута мэндээрэ көрөн сытара. Кэлин уу букатыннаахтык түспүтүн кэннэ көрдөххө, дьон үрдүгэр тахсан быыһаммыт дьиэлэрэ да оннуттан суох буолбуттар этэ, бары тутууну өрүс ньылбы сотон ылбыт этэ. Ама, манна отчуттар дьиэлэрэ баар буола сылдьыбыттара дуо диэххэ диэри. Дьуон онно эрэ дьэ киһи олоҕун быата хайдах курдук уйанын, чарааһын, айылҕа уордаах күүһүгэр ардыгар утарылаһар кыах суох буоларын өссө төгүл өйдөөбүтэ, отуттан тахса киһиэхэ олох быатын иккистээн туттарбытын илэ итэҕэйбитэ.

Уу бүтэһиктээхтик түспүтүн кэннэ хонууга онно-манна өрүс аҕалбыт сылбаҕын уонна муустарын быыстарыгар сүөһүлэр, сылгылар барахсаттар истэрэ сараччы үллэн, тылларын былас быраҕан өлөн сыталларын көрөргө дьулаан хартыына этэ. Хаһаайыннара, сүөһүлэрин булан ылаарылар, биир өлүктэн атын өлүккэ хаамса сылдьаллара. Арай Дьуон ол күн ууга тахсыбатах, эбэтэр дьону ситэри булбатах, эбэтэр бэйэтэ ууга дэҥнэммит буоллун – хайдахтаах улахан иэдээн диэлийэн тахсыаҕын киһи саныан да куттанар. Санаан да көрдөххө, ол отуттан тахса киһи, оҕо Дьуон булан тиийбэтэҕэ буоллар, Хотугу Муустаах акыйаан диэки мас сыыһын курдук барса туруохтара эбитэ буолуо. Кинилэр дьоллоругар, Дьуон Дьоруойап сыр­дык быыһыыр күүс, тыыннаах олох далаһата буолан кэмигэр тиийэн кэллэҕэ.

Дьолго дьон бары быыһаммыта уонна… олох­торо уруккутун курдук уу нуураллык устубута, туох да буолбатаҕын курдук, ким даҕаны өлөр өлүү айаҕар киирэн тахсыбатаҕын курдук… Арай Дьуон быыһаабыт отуттан тахса киһитин ахсаана улуустааҕы ЫБММ көрдүүр-быыһыыр сулууспатын үөһээҥҥилэргэ отчуотугар быһа анньыллыбыта.

Онтон ыла уонтан тахса сыл көтөн-мөҥөн ааста. Дьуон Дьоруойап ол бэйэтин олоҕун ыйааһын бэскитигэр ууран туран дьон көтүмэх санаатыттан, дьалаҕай быһыытыттан отуттан тахса киһи (ол быыһыгар оҕолор!) өлөр алдьар­хайдара тахса сыспытын бохсубут эрдээх быһыытын кэнниттэн алта сыл ааспытын эрэ кэннэ нууччалыы хаһыакка суруллубутун, тэлэ­биисэргэ нууччалыы биэриигэ көстүбүтүн туһунан иһиллибитэ. Сэмэй киһи ол туһунан ханна да кэпсии сылдьыбат, арай быыһаабыт бэйэтин дэриэбинэтин уолаттара үөрдэхтэринэ-көттөхтөрүнэ биирдэ эмэтэ санаан аһаралларыгар кылгастык уопсай күлүү-хаадьы долгунугар олорсон ылар. Оттон илиитин да ыга туппакка куоппут куорат дьонун тустара туһунан. Кинилэри суобастара эрэ дьүүллээн эрдэҕэ, онтулара даҕаны баар буоллаҕына. Арай Дьуоҥҥа туга эрэ быһаҕас курдук. Ол быһылаан туһунан ыйыттахха, сапсыйан кэбиһэр, күлүүгэ-оонньууга кубулутар. Арай харахтарыгар туох эрэ ыйытыы хаалан хаалбыт курдук.

…Дьуон Дьоруойап дойдутун үрдүк мыраанын быраман мындаатыттан төрөөбүт-үөскээбит дойдутун эргиччи көрөр. Оол, ыраах Өлүөнэ эбэтэ, уон сыллааҕы ыам ыйын биир уордаах күнүн умнубуттуу күн анныгар көмүс солотуу лиэнтэ буолан суһумнуу оонньуу сытар. Үрдүк кэрискэ мырааннар дойдуларын киппэ түөстэринэн хаххалыы кэккэлээн, олоҥхо бухатыырдарын санатан лиҥкинэһэн тураллар. Оттон оол үүнүүлээх киэҥ да киэҥ бааһыналар саһара долгуһаллар, олору тулалыыр күөх күөгэй тыалар тыалга өрөгөйдөөхтүк суугунуу хамсыыллар. Астыгыан! Дьуон начааскыга дойдутун киэҥ-нэлэмэн иэнин үөһэттэн, кэтит сабарай кынаттарынан салгыҥҥа уйдаран көтө сылдьар хотой кыыл харахтарынан көрөргө дылы гынна…

Киһи киһи кыаҕа, санаатын күүһэ араас. Мүччүргэннээх түгэҥҥэ ким хайдах быһыыланыаҕа биллибэт. Оттон Дьуон Дьоруойапка оччолорго айыллыбыт аар айылҕата, үөскээбит сүдү өрүһэ кини иннигэр уустук тургутууну туруорбутун кини бу дойду дьиҥ тымыр-сыдьаан уола, эрдээхтик, дьоһуннук ааспыта. Кини ууга хаайтарбыт дьону быыһыыр түгэнигэр өбүгэлэринии хаанын хамсаппатаҕыттан, айылҕа уордаах күүһүгэр бэринэн үүдэһинин үрэйтэрбэтэҕиттэн, сирэ-дойдута ииппит чулуу өрүттэрин көрдөрөн быһылаантан кыайыылаах тахсыбытыттан тус бэйэтэ эрэ астына саныыр. Кини – дьиҥ быыһааччы Дьуон Дьоруойап.

Айтылы

Чолбон. – 2020. – №5

Саас халлаан ылааран, тулалыыр барыта дьэҥкир таастыы ырааһыран, чэбдигирэн турар кэмэ. Биһиги бөлөхпүт икки УАЗ массынанан Бүлүү эбэ дэхси мууһун устун хоммут бөһүөлэгиттэн, аҕыс көстөөх сиргэ айаннаан иһэр. Мин массыына кэлин олбоҕор соҕотох түбэһэммин, хата уһун суолга утуйан абыраныам диэн, тулуупка сууланан сытардыы тэринэн эрдэхпинэ, массыына «хорус» гына тохтуу түстэ. Суоппар уол кимниин эрэ ордуос соҕустук тыл быраҕыста. Онтон: «Чэ-чэ, кэннигэр биир миэстэ баар, түргэнник олоро оҕус», – диэтэ. Утуйан бүттэҕим ити. Массыына аана аһыллыбытыгар, бүтүннүү кырыаны бүрүм­мүт Сээркээн Сэһэн курдук сэксэйбит бытыктаах, бобо баайыллыбыт эргэ үрүксээктээх, мас тайахтаах, сэттэ уончалаах оҕонньор киһи көһүннэ. Кырдьаҕас тэпсэҥнээмэхтээн баран сааһыгар холооно суох сымсатык, үөрүйэхтик даҕаны диэххэ сөп, ойон тахсан мин аттыбар олорунан кэбистэ. Тута ыалга киирбит киһилии үтүлүгүнэн кырыатанан баран түүлээх бэргэһэтин устан, күлээри гыммыт курдук аһаҕас хараҕынан миигин уун-утары көрдө уонна эйэргээбиттии: «Хайаларын оҕотоҕун, тоойуом?» – диэн сымнаҕыыс баҕайытык ыйытта. Ким оҕото буо­ларбын таайа сатыыр быһыылаах, сааскы тыалтан кытарбыт киэҥ хараҕа чыпчылыйбат даҕаны.

– Маннааҕы буолбатахпын, Таатта сириттэн төрүттээхпин, – диэтим.

– Ол иһин даҕаны. Бу эҥээрдэргэ майгыннаабаккын ээ. Таатта диэн улуу дойду диэн кэпсииллэрэ. Саха үтүө дьоно уутуйан төрөөн-үөскээн ааспыт сирдэрэ. Истэн-билэн бөҕө буоллаҕа дии, – оҕонньор сөптөөх харданы ылбыттыы тиэрэ хайыһан массыына түннүгүнэн элэҥниир суол кытыытын аахайбатахтыы көрүөлүүр. Онтон, өрө тыынан баран суол хоту нөрүйдэ. Хараҕын кырыытынан миигин көрө охсон ылла уонна тугу эрэ өйдөөн кэлбиттии, эмиэ даҕаны сэрэхэчийбиттии, уйуһуйбут хараҕын миэхэ туһулаан одууласта. Мин, кырдьаҕас киһи тонолуппакка одуулууруттан симиттэн тиэрэ хайыстым.

– Тоойуом, баалаама, эн төрөппүттэриҥ антах олохтоох дьон этилэр дуу, кэлиилэр этэ дуу?  – титирэстээн ылар куолаһыгар долгуйуу биллэр.

– Олохтоох дьон этилэр. Эн таатталартан кими эмэ билэр этиҥ дуо? Ыйыт ээ, баҕар, истэр-билэр киһим буолуо.

– Эс, суох, көннөрү ыйытабын. Дьикти баҕайы, эн биир киһиэхэ наһаа майгынныыгын, баҕар аймаҕа буолуо диэн… Ол киһи былыр суох буолбута, арай балта ханна эмэ тиийбитэ эбитэ дуу?! Дьэ, туора киһи туора киһиэхэ май­гынныыра диэн, дьикти буолар эбит… – оҕонньор саҥардаҕын ахсын сыҥааҕа эйэҥэлиир, чахчы дьиктиргээбит көрүҥнээх.

– Уйбаанчык, кыыһы моһуоктаама, атын, Дьокуускайтан кэлбит артыыска дии. Эн былыр үйэҕэ өлбүт бодоруугаҕар майгынныырыгар саарбахтыыбын. Тоҕо эмиэ солуута суох олуйсан хааллаххыный?! Айан бөҕөтүн айаннаан сылайан иһэллэр, сынньанаары гынара буолуо, мээрилээмэ, – суоппарбыт бу улууһу биир гына биһигини тиэйэн гастроллаппыт буолан, артыыс сыралаах үлэтин этинэн-хаанынан билбитэ, онон кырдьаҕас миэхэ иҥнибитин сөбүлээбэтэ.

– Ээ, ол иһин ырбыт-сылайбыт көрүҥнээх эбит дии, сынньан-сынньан тоойуом, мин лахсыйыыбар кыһаллыма.

– Айан кэпсэттэххэ биллибэккэ хаалааччы, кэпсиир буоллаҕына кэпсээтин ээ.

– Оо, көр эрэ, куоластыын майгынныыр, тоҕо баҕас дьиктитэй! – оҕонньор эмискэ хараҕа дьэҥкир уунан туолла уонна «өссө туох буолар?» диэбиттии, миигин иччилээх хараҕынан батары көрдө. – Тоойуом, эн миэхэ кыһаллыма, сынньан. Мин хайдах эрэ сааһым тухары сүрэҕим ытарҕата оҥостубут доҕорбун көрсүбүт курдук сананным, ол иһин даҕаны бэрт үчүгэй, ылаар күн үүммүт эбит. Эбэтэр сотору айаннаары гыннаҕым дуу? Оннук буоллар бэрт этэ, сөбүн… – диэн иһэн хараҕын уутугар харбыкка дылы, хаҥнан хаалла. Сотору уоскуйда уонна кырдьык дуу, сымыйа дуу диэбиттии миигин одууласпахтыыр, баһын быһа илгистимэхтиир.

– Ким туһунан этэҕин кырдьаҕа-ас, хата кэпсээ эрэ, – иннигэр олорор мин биир идэлээҕим көрдөһөрдүү этэр.

Ону эрэ күүтэн олорбуттуу Уйбаанчык көхсүн этиттэ.

Онуоха:

– Ээ, бу оҕонньор куруук биир пластинканы эргитэр. Ааспыкка, улуус үөрэх салаатыттан тахсан иһэр икки дьахтары тиэйэн истэхпинэ олорсон баран, уһун суолу быһа урукку тапталын кэпсээн тахсыбыта. Бука, ол ырыатын ыллаары гыммыта буолуо?! Салгыбата бэрт ээ. Кини Лаанатын туһунан номоҕу бу дойду суоппардара бары билэллэр, – суоппарбыт сөбүлээминэ хадьардаһар. – Онно биир кыыһы эмиэ Лаанабар майгынныыгын диэбитиҥ дии, хайаан бары хаама сылдьар Лааналарга кубулуйбуттарай? Саас чахчы кэлэн эрэр быһыылаах, – сиэркилэтинэн оҕонньору «бүт!» диирдии кытаанахтык көрөн ылан баран, кыыһырбытын биллэрэн, эрчимнээхтик массыынатын тиэтэтэн атын скороһы холбуур.

Оҕонньор кымаардаан да көрбөт, үөрүйэхтик бытыгын имэриммэхтээн ылар уонна кэпсээнин саҕалыыр.

– Кини Лаана, Саргылаана диэн этэ. Үүт-үкчү бу кыысчаан курдук төгүрүччү көр­бүт ньыламан маҥан намчы сирэйдээх, үрүҥ көмүс ньуоска угунуу синньигэс көнө муруннаах, санаарҕаабыттыы сып-сырдыгынан сандаарыччы көрбүт харахтаах, куруук кэтэҕэр кичэллик хомуллубут хойуу баттахтаах, ньуолах от курдук наһаа нарын-намчы барахсан этэ. Мин, куруук, ити кини төбөтүн иһигэр тугу саныы сылдьара буолла диэн таайа сатыырым. Туох эрэ куйаар кистэлэҥин ырыҥалыы сатыырдыы, боччумуран ырааҕы одуулуу олордоҕуна, мин кинини ол санааларыгар кытта күнүүлүүрүм. Саргылаана Агыытабына ханнык эрэ киин улуустан төрүттээх, Угаарап учуутал кэргэнэ этэ. Кинилэр биһиэхэ куораттан ананан үлэлии кэлбиттэрэ. Мин оччолортон булчуппун. Биирдэ, эмиэ маннык сааскы күн туһахтарбын кэрийэн истэхпинэ, суолга, кинигэ бөҕөтүн тиэммит, тулууп сонунан сирэйдэрин-харахтарын көстүбэт гына бүрүммүт икки киһини олордон, сыарҕалаах аттаах киһи ситэн ааста. Саҥа учуутал кэлиэхтээҕин нэһилиэк барыта билэр-истэр, онон кини истэҕэ диэн солуну кэпсии охсоору дьиэбэр тэбинним. Ол чахчы кинилэр этэ. Оччолорго биһиги оскуолабыт ити уруккута Өлөөчөй Баай дьиэтигэр баара. Аҥаарыгар саҥа кэлбит учууталлааҕы олордоору бэлэмнииллэрэ.

Сарсыҥҥытыгар, биһиги саҥа учууталлааҕы билсээри бары Сэбиэт дьиэтигэр муһуннубут. Арай Сэбиэт хоһун аана аһыллыбытыгар өҥөс гыммытым, мин көрдөхпүнэ аһары мааны, биһигиттэн адьас атын таҥастаах-саптаах эдэркээн баҕайы уоллаах кыыс олороллор. Уол мэһэйдии олорор буолан, кыыс сото уҥуоҕунуу сип-синньигэс моойун уонна кэтэҕэр халаачыктыы эриллибит хойуу баттаҕын эрэ көрдүм. Уол буоллаҕына, уһун дыраҕар атаҕын туора быраҕан, ханан даҕаны быыл сыстыбатах хара бинсээгин иһинэн кэппит кумааҕы маҕан ырбаахытын бэлэнньигэ быган, сыҥаах баттанан, килбэлдьигэс хара баттахтаах төбөтүн өйөөн ойоҕоһунан буолан олорор. Сирэйэ көстүбэт. «Чэ киириҥ-киириҥ», – диэн Сэбиэт Ыстапаана ыҥырбытыгар бары суккуллан киирдибит. Утары турар мас лаабыстарга олорон баран, учууталлааҕы дьэ табыгастаахтык көрдүбүт. Оо, барахсаттар, бу үчүгэйдэрин, ыраастарын, мааныларын! Биһиги, уолаттар, биллэн турар, бастаан харахпыт кыыска хатанна. Нап-нарын, муус маҥан кыракый илиитигэр чараас сыҥааҕын өйөөн, симиттибиттии кыҥначчы туттан, сиртэн-буортан тэйбит курдук наһаа кэрэ барахсан «бу туохха түбэстим» диэбиттии, өгүрүк-төгүрүк хараҕынан, биһиги сирилиспит-бурулуспут сирэй­дэрбитин сэрэхэчийбиттии көрөөмөхтүү оло­роро. Мин, кинини көрөөт, сүрэҕим туһахха иҥнибит хабдьы курдук тилигирии мөхсүбүтэ.

«Билсэн кэбиһиҥ, бу биһиги оскуолабыт саҥа дириэктэрэ Матвей Иванович Угаров уонна кини кэргэнэ, биэлсэр, Саргылаана Агитовна Угарова. Кинилэри манна Дьокуускай куораттан анаан ыыттылар», – диэн этииттэн мин кулгаахпар «кэргэнэ… кэргэнэ» эрэ диэн тыл хатыылаах от курдук хатанан хаалла. Бэйэм даҕаны дьиктиргиэм иһин, күнүүлүү саныы-саныы учууталы көрө түспүтүм, хайдах эрэ Лаанаҕа бэйэтигэр  майгынныыр ыраас хааннаах, уоһун үрдүгэр кичэллик кырыллыбыт синньигэс бытыктаах, үөрэхтээх-үөрэхтээх курдук уһун синньигэс тарбахтарынан сэҥийэтин өйөөн, хойуу хара хаастарын аннынан холку, киэҥ биилээх хара­ҕынан биһигини боччумнаахтык одуулуу олорор, сахаҕа олус кэрэ дьүһүннээх киһини көрөөт, бэйэбин сэнэнэн сүрэҕим кыланан ылла. «Бачча бэйэлээх кыыс интэн итэҕэс эрдээх буолуо дуо?» диэн хайдах эрэ санаам олус холунна.

Таптал диэн сүрдээх күүстээх буолар эбит. Мин онно бастакы уонна тиһэх тапталбын Лаананы көрсүбүтүм. Кинини төһө даҕаны кэргэннээх диэбиттэрин үрдүнэн, туох баар миигин тулалыыр, эмискэ барыта биирдэ сүппүтэ. Аҥардас кини эрэ минньигэс мичээрэ, таабырыннаах хараҕа, ууруурга-сыллыырга эрэ ананан айыллыбыкка дылы обуйукаан уостара, имэҥнээхтик имэрийиэх имигэс илиилэрэ, уонна… уонна… чэ, барыта кини эрэ умсулҕана өйбүн-санаабын баһылаабыта. Онно олорон кутааҕа былдьанан эрэрдии, туох баар этим-сииним барыта умсулҕан уотун ортотугар буола түспүтэ. Кини хас саҥарбыт саҥата мин кулгаахпар имэҥ сипсиэрэ буолан иһиллэр курдуга. Оннук киһи киһини көрө түһээт ымсыырар, баҕарар, эттиин-хаанныын таттаран ыра оҥостор буолар эбит. Ол саҕаламмыт төрүөтэ сүрдээх кыра этэ. Кини мин чыпчылыйбакка одуулуу олорорбун соһуйбуттуу көрөөт, тоҕо эрэ тэтэр гынан ылбыта, бука мин санаабын таайбыта эбитэ буолуо. Оо, кини хайдах таайбат буолуой мин хайдахтаах курдук кутааҕа умайа олорорбун? Таайдаҕа дии, сэгэртэйим сыыһа… – диэт, оҕонньор сыҥсыйбахтаан ылла. Кини биһиги баарбытын олох даҕаны умнан, оччотооҕу Лаанатын эрэ килбик мичээрин санаатын иһигэр тилиннэрэн, ол сылаас иэйиитин сыралыгар куустаран олороро. Биһиги мэһэйдээбэтэхпит.

– Ол күнтэн мин утуйар уум көппүтэ. Тугу даҕаны гыныахпын баҕарбаппын, кинини эрэ көрүөхпүн ыраланабын. Ити курдук икки эрэ күн тулуйдум. Туох даҕаны соруга суох эрээри кинигэ уларсыбыта буолан оскуолаҕа тиийдим. Лаана суох буолан биэрдэ. Мин ыарыылаахтык кымаахтыыр түөспүн ыга туттан уулусса устун ээл-дээл хааман истэхпинэ, арай уун-утары Лаанам бу дугуйуктанан иһэр эбит. Чэбдик салгынтан тэтэ­рэ кыыспыт сирэйигэр ханна даҕаны көрсүбэтэх кэрэ мичээрим олорбут. Кини халыҥ суккун сонун нөҥүө ордук умсулҕаннаахтык төгүрүйбүт түөһэ, курунан ыга тардыммыт синньигэс биилэ миигин бүтэһиктээхтик аймаан бу тиийэн кэллэ. Мин, били, көрүстэхпинэ этиэх буолбут санаам барыта сүтэн хаалла, ол оннугар акаары киһи курдук ыппайа-ыппайа умса туттан ааһа турдум, куоттум… Бэйэм баҕабыттан бэйэм кыбыстарым, кини миигин хаһан бэйэтигэр тэҥниэҕэй дии саныырым. Оо, онтон саһаан кэннигэр тиийэн саһан олорон хайдах курдук ытаабыппыный. Аны кинини саныа суох буолан бэйэбэр бэйэм күүстээхтик эрэннэрэн баран, сонно тута умнарым. Ити курдук сыл аҥаарын быһа, эмискэ өрө турбут иэйиим иитиэхтэнэн, ааспат ыарыыга кубулуйда. Ол «таптал» диэн ыарыы улааттар улаатан, туох баар олоҕум сыыһын барытын «Лаана» диэн биир «күҥҥэ» түмэн, күннэри-түүннэри ол таҥарабар үҥэргэ күһэйбитэ. Сотору букатын төбөбүнэн бырахтарыах курдук буолан бардым. Хор, имэҥ диэн оннук күүстээх буолар эбит.

Күһүн куобах күрэҕэ саҕаланна. Биир күн бастыҥ хаһаастаах сиспитин күрэтэ бары нэһилиэгинэн таҕыстыбыт. Учууталлаах хаал­сы­батылар, барыстылар. Кинилэр барсар сурахтарын истээт, мин күрэх эрэ, туох эрэ, онно эрэ кыһаммаппын, биир кэм күнүм-ыйым Лаанам туһунан ыраланан, сүргэм көтөҕүллэ аҕай сырыттым. Күрэтэ сылдьар дьахтар барыта кини буолан көстөр. Ол күн «тоһуурга тур» диэбиттэрин аккаастаан, күрэтээччилэргэ холбоһон саҥа түһэн эрэр көтөҕөлөөх тыа устун хаамса сырыттым. Сотору дьону күүтэ таарыйа, аарыма тиит анныгар тохтоон олордум. Арай кэннибэр ким эрэ хааман сырдырҕыыр тыаһа иһилиннэ. Олох аттыбар кэлэн кэнсиэрбэ бааҥкатын охсон «тас» гыннарбыттарыгар эргиллэ түспүтүм, Лаана кэлэн соһуйбуттуу көрөн чоҕулуҥнуу турар эбит. Мин ойон турбуппун бэйэм даҕаны билбэккэ хааллым. Кини: «Ок, манна киһи баар эбит дуу? Тоҕо күрэппэккэ олороҕун?» – диэн баран тыас таһаарар кып-кыра бааҥкатын эмиэ охсон лаҥкынатта. «Тыас таһаарар иһитин кырата бэрт эбит, куобахтар истиэ суохтар, миэнин ылаҕын дуо?» – диэн арыычча ыган ыйыттым. «Оттон эн? Мин көннөрү аатыгар эрэ үүрбүтэ буолабын. Айылҕаны көрөбүн, наһаа даҕаны чуумпу, үчүгэй», – диэтэ уонна мин олорбут маһым анныгар кэлэн бааҥкатын талыр гына быраҕан баран олорунан кэбистэ. Мин аттыгар долгуйан тэпсэҥнии турдахпына: «Ыксаабат буоллаххына олоро түс, син сылаалаах эбит ойуурга хаамар. Мин маннык хаама үөрүйэҕим суох ээ, сылайдым», – минньигэс баҕайытык мичийэ-мичийэ кэпсиир. «Туохха ыксыахпыный, эн баар буолтуҥ кэннэ» диэхпин баҕаран баран, тугу даҕаны саҥарбакка, аҕыйах харыс чугас олордум. Оо, онно киниэхэ аан маҥнай чугаһаабытым, бу сыта үчүгэйин, сүрэҕим тахсан барыах курдук биллигириир. Лаана эмискэ мин сирэйбин-харахпын чинчилиирдии көрөн баран: «Ваня, эн тоҕо миигин утары көрсөөт куотан хаалаҕын? Эбэтэр тугуй дуу?» – диэн ыйытарын кытары, хайдах эрэ уоруйаҕым тутуллубут курдук сананным уонна ойон туран түҥнэри хайыстым. «Суох… хата бэйэҥ…» – диэн тугу эрэ ботугураатым. Онно кини миигин саҥа көрбүттүү сүрдээх уоттаах хараҕынан балачча одуулаан олордо, онтон уларыйан хаалбыт куоластанна. «Мин кэргэннээхпин ээ, дьон тылы-өһү тарҕатыа, онно-манна манаһаргын тохтот. Атыттары көрүөххүн…» – сэрэйбитим курдук мин киниэхэ сыыттанарбын билэ сылдьыбыт буолан таҕыста. «Быһата, тэҥэ суоххун диэ… Хайдах буолабын? Этиий…» – дии-дии, сааппыттан умса көрөн туран маһынан сири дьөлө кэйиэлиибин. Лаана ойон турда уонна сылбырҕа баҕайытык ааһа көтөн иһэн мас силиһиттэн иҥнэн умса туруйалаата. Мин сымса бэйэлээхтик санныттан харбаан иһэн, бэйэм тиэрэ таһылынным. Кини чэпчэки баҕайытык мин үрдүбэр сууллан түстэ. Онуоха, эр киһи дуома буоллаҕым дии, ыбылы кууһан ылбыппын билбэккэ да хааллым уонна бокуойа суох туох түбэһиэх уураа да уураа. Бу түгэҥҥэ миигиттэн ордук дьоллоох киһи суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, Лаанам утарыласпат курдуга. Кини сып-сылаас сымнаҕас уостара уураатаҕым ахсын хардарарга дылылара. Туох баар этэ-сиинэ миэхэ силбэһэн эрэрдии ыбылы сыстан сытара. Тулам барыта суураллан, тапталлааҕым эрэ туймаарыйбыт хараҕа көстө-көстө сүтэрэ.

Арай тэйиччи маһы маска охсор тыас тыаһаабытыгар Лаана, өйдөнөн кэлбиттии түөскэ анньан кибилиннэрээт, ойон туран ыркый ойуур быыһыгар сүтэн хаалбыта. Мин ким даҕаны кэлэригэр-барарыгар кыһаммакка дьолбуттан таалан сыттым. Балачча буолан баран аттыбар: «Хайа, доҕоор, аны манна таалалыы сытар дьон бааллар эбит дуу», – диэн учуутал эҕэлээх куолаһа иһиллибитигэр, «бу алдьархайы!» дии санаат, олоро түстүм. Аттыбар маска өйөнөн учуутал мичээрдээбитэ буола турар. «Уйбаанчык обургу, булчут бэрдэ тоһуурга турбакка тоҕо манна таалалыы сытаҕын? Ыарыйдыҥ дуу, тугуй? Тэтэрбитиҥ сүрдээх, кыраадыстаммыккын быһыылаах?» – диэн, эмиэ даҕаны элэктээбиттии, эмиэ даҕаны аһым­мыттыы ыйытта. «Арааһа. Тоҕо эрэ мэйиим дэлби эргийэр, ол иһин сыта түһэн ыллым» – диэн, чыпчылыйан да көрбөккө сымыйалаан кубарыттым. Испэр буоллаҕына, мин Лаанабын былдьаабыт бу мааны киһиэхэ абаран кыбдьырынабын. «Чэ, оччоҕо кытаат, бу кынат мөлтөх соҕус», – диэн баран киһим саараҥнаабыттыы аргыый аҕай хаама турда.

Мин эмискэ саабын сулбу таһыйан ылан тэйэн эрэр киһини көхсүн хараҕын кыҥаан баран, чуут чыыбыспын тарда сыстым. Онтон өйдөнөн, титирэс буолбут тарбахтарбын арыычча арааран, саабын сиргэ ыһыгынным. Оо, ол түбэлтэни мин тыһыынчата эргитэн аҕалан ырыта сатыырбар олоҕум барыта баранна. Арай онно…

Ити түбэлтэ кэнниттэн мин куруук Лаананы бүччүм сиргэ тоһуйан көрсөр санаалаах кэлэр-барар суолун хайар буоллум. Ол эрээри, Лаана мин угаайыларбын хайдах эрэ барытын мүччү көтөн иһэрэ. Кини биһиги кыракый балыыһабытыгар үлэлиирэ. Тулуйарбыттан ааһан, биирдэ балыыһаҕа көтөн түспүтүм Лаана, баһаам элбэх докумуоннары көтөхпүтүнэн уун-утары хостон тахсан кэллэ. Миигин көрөөт, абааһыны көрбүттүү кэннинэн чугуруҥнаары, кумааҕыларын мүччү туппута муостаны биир гына ыһылыннылар. Иккиэн саҥата суох ону хомуйар аакка түстүбүт. Хомуйан бүтэн баран Лаана баттаҕын көннөрүнэ-көннөрүнэ туран истэҕинэ мин тулуйбакка синньигэс биилиттэн кууһан ылан бэйэбэр сыһыары тартым. Кини миигин тэйитээри кумааҕыны кууспут илиитинэн түөскэ анньыалыы сатаата даҕаны, мин ону истиэх киһи буолуом дуо, харааччы иирэн үрүт-үрдүгэр ууруу сатыы турдум. Ыксаан кумааҕытын эмиэ мүччү тутта, ону кытары тэҥҥэ хостон сиэстэрэ Дуунньа ойон тахсан иһэн төттөрү түстэ. Лаана, миигин туох баар күүһүнэн түөскэ анньаат, сирэйгэ биэрэн хабылыннарда уонна: «Дурак! Киэр буол мантан!» – диэн кыланна. Мин онно эрэ туох алҕаһы оҥорбуппун, дьэ, өйдөөтүм. «Оо, бырастыы, бырастыы гын…» – дии-дии чугаһаан эрдэхпинэ, «Вон отсюда!» – диэн, ытаары ыгыллыбыт куолаһынан ордоотоот, хоско киирэн хаалла.

Мин, тэпсэҥнээмэхтээн баран, тыыным хаайтаран уолукпун харбаммытынан таһырдьаны былдьастым. «Бүттэ… бүттэ…» диир санааттан тулам бүтүннүү хараҥарбыта.

Сарсыныгар хомунан, тыалаан хаалбытым. Билигин санаатахпына, бу баҕайы, оҥорорун оҥорон, сэгэрбин уокка анньан биэрээт, куоппут эбиппин. Кэмсиммитим иһин хайыамый, «буруйдаах сүүс аньыылаах» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Баҕар, онно куоппатаҕым буоллар, хайдах буолуо эбитэ буолла? Кини миэхэ эрэммитэ буолуо дии…

Быһата, мин барбытым кэннэ маннык буол­бут. Ол Дуунньа сүрдээх тыллаах, көрбүтүн-истибитин «сыптараҥ ынах курдук» таһаара сылдьар идэлээҕэ. «Учуутал ойоҕо Уйбаанчыктыын көрсүүлэспит үһү. Оннооҕор балыыһаҕа сыталларын Дуунньа туппут…» диэн хабаатыннаран кэпсээн, ити сурах аҕыйах күнүнэн дэриэбинэни толорбут. Онтон даҕаны атын эбиилээх-сабыылаах сурах-садьык, өрт уотун ыыппыттыы начаас үлүгэрдик хаптаҕай кулгаахтааҕы барытын салаабытынан тарҕаммыт. Учууталга бэйэтигэр даҕаны ымсыырааччы дьахталлар, кыргыттар бааллара ханна барыай, ол омуннаах сураҕы сонно тута тиэрдэ охсубуттар. Учуутал, ону истэн баран, Лаана муҥнааҕы: «Көрсүүгэр бар!» – диэн дьиэтиттэн үүрэн кэбиспит. Оччолорго дьон хараҥа этэ, оннук куһаҕан адьынаттаах дьахтары ким даҕаны дьиэтигэр киллэрбэтэх. Эгэ, балыыһатыгар хонноро сытыарыахтара дуо, дьон кыыллыйара диэн сүрдээх буолар эбит. Ордук дьахталлар «эрдэрбитин иирдэр» диэн үнтү үөҕэн харыс да чугаһаппатахтар. Хайыай, оннук кыс ортото Лаана барахсан, мин үтүөбүттэн сатыы улуус киинигэр киирэн иһэн, чараас таҥастаах эрэйдээх тоҥон өлбүтүн хас даҕаны хонон баран булбуттар.

Оҕонньор ытаан сыҥсыйар.

– Онтон мин, бу киһийдэҕиҥ, ити бэйэлээх барахсаны тыыннаахтыы сиэн баран өлбөккө, сатыы абааһы буоламмын бу сир үрдүн кэрийэ сылдьабын, – диэт, Уйбаан оҕонньор балачча сыҥсыйбахтаата, онтон тыынын таһаарбыттыы өрө уһуутаан ылла уонна сабыстыбыт хараҕынан мин диэки көрдө. – Дьэ ити курдук. Миэхэ ол үрэх баһыгар ким тиэрдиэй, истибэккэ хаалбытым. Сураҕа, дьон миигин «дьахтар абыгар киирэн биэрбит» диэн аһыналлара эбитэ үһү. Кэлин ону истэн баран «суох, буруйдаах мин, кини туох даҕаны буруйа суох, мин бэйэм иирбитим, миигин буруйдааҥ!» дии сатаабытым даҕаны, биир да киһи ону истэ да барбатаҕа. Ол курдук, кэлии киһи эрэ буол, атын үөртэн кэлбит биэни үөр билиммэтин курдук олохтоох дьон бастакынан кинини буруйдуохтара. Хаарыан барахсан, дьонуттан-сэргэтиттэн быстан, биһигини абыраары кэлэн таах суор-тураах аһылыга буолаахтаатаҕа. Кэлин, Лаана аҕата диэн саха хамыһаара киһи, кыра кыыһынаан, Лаана балтынаан кэлэн барбыттара.

Биир күн миигин оскуолаҕа, учуутал дьиэтигэр ыҥырбыттара. Тиийбитим, ып-ыраас кыракый хоско оһох иннигэр кыырыктыйбыт баттахтаах бөдөҥ, төрөл уҥуохтаах мааны баҕайы киһи хамсаҕа табах тарда олороро. Мин киирбиппэр сыаналаабыттыы, баспыттан атаҕым тумсугар диэри таҥнары көрөн түһэрэн баран: «Уйбаанчык диэн эн дуо?» – диэн уһаат иһигэр саҥарардыы модьу куолаһынан ыйытта. Онуоха мин саллан атаҕым тумсун одуулуу туран: «Ыых», – эрэ диэтим. Арай хостон үүт-үкчү Лаана курдук эрээри үрдүк уҥуохтаах кыыс тахсан кэллэ. «Дорообо. Мин Ольга диэммин, Саргылаана балтабын. Бу биһиги аҕабыт Агит Петрович. Иван, баһаалыста эн Саргылаананы кытары туох сыһыаннана сылдьыбыккын кэпсээ эрэ. Кини ити кэпсииллэрин курдук „чэпчэки“ киһи буолбатах этэ. Хайдах даҕаны биһиги өйбүтүгэр батан киирбэт дьыала. Ол иһин туох даҕаны буолтун иһин, кырдьыгын билээри кэллибит. Ийэтэ букатын иэдэйдэ, ыал аатыттан ааһаары гынныбыт. Аҕам буоллаҕына „ыраас“ эрэ буоллаҕына уҥуоҕар тахса сылдьыахпыт диир», – кыыс ытамньыйар.

Агит Петрович тугу даҕаны саҥарбакка, уоту супту одуулаан ыар санааҕа баттатан олорор. «Биһиги даҕаны, ийэтин даҕаны удьуордарыгар маннык быһыы тахса илигэ. Ол иһин тиһэҕэр тиийэ кырдьыгын билэн дууһабын сынньатаары кэлэн олоробун, кэпсиэҥ буолаарай», – диэн баран мин диэки кытаанахтык көрөн ылла уонна иэдэс биэрдэ.

Мин онно эрэ өйдөөбүтүм, бу буолбут быһыы кинилэргэ кыайан сууйуллубат саат буоларын. Буруйдаах эрээри тугу кэтэмэҕэйдии туруомуй, туох баарынан тоҕо тэбээн кэпсээн биэрбитим. Бүтэн баран, киһи сөҕүөх чэпчээн хаалбыкка дылы буолбутум. Агит Петрович тугу даҕаны быктарбакка таҥаһын үрдүгэр түспүтэ. Арай ааҥҥа тахсаары туран: «Ол иһин даҕаны, оҕобор мас-таас курдук эрэнэрим», – диэн баран, миигин сиргэммиттии эмиэ үөһэттэн таҥнары көрөн түһэрбитэ, онтон киэр хайыһан, туох эрэ сыстыганнаах ыарыыттан куотардыы таһырдьаны былдьаспыта. Ол көрүү, мин ыар дьүүлүм буолан, түүн аайы эрэйдиир. Бука, анараа дойдуга батыһан тиийэрэ да буолуо. Лаана дьоно сарсыныгар төттөрү айаннаабыттар этэ. Мин, баҕар, ыҥыран тугу эрэ этиэхтэрэ, ордук «эн даҕаны буруйуҥ кыра эбит, эбэтэр тугунан эрэ ыар буруйгун боруостаа…» диэхтэрэ диэн кэтэһэ сатаабытым даҕаны, ким даҕаны миигин ыҥырбатаҕа. Оттон Лаананы үүрэн таһааран өлүүгэ умса аспыт учууталы, арааһа, бырастыы гыммыттар быһыылаах этэ, кинилэри кытары барсыбыта. Туох билиэй, үөрэхтээх, өйдөөх дьон туспа толкуйдаахтара буолуо… – диэн оҕонньор эрэйдээх, бу даҕаны олордор, син биир Лаанатын учууталга күнүүлүү саныыра куолаһыгар иһиллэн ааспыта.

Сотору Уйбаанчык оҕонньор массыынаны тохтотон, сып-сап туттан таһырдьа тахсыбыта. Ааны сабаары туран, мин диэки тугу эрэ эрэйбиттии балачча көрөн тураахтаабыта. Мин дьиктиргээн утары көрөн олорон хаалбытым. Онтон балачча айаннаан баран, дьэ оройго оҕустарбыттыы кини тугу эрэйбитин таайбытым. Массыына кэлин түннүгүнэн көрбүтүм, оҕонньор хайы-сах көстүбэт буола охсубут этэ. Онно бу курдук этиэхпин баҕарбытым:

– Уйбаанчык, эн Лаана өлбүтүгэр буруйуҥ суох эбээт, муҥнаныма. Кини эйигин бырастыы гыммыта буолуо. Таптыырга буруй суох. Эн буруйуҥ суох.

Ити курдук, Уйбаанчык эрэйдээх, үйэтин тухары хаһан эрэ ылбыт сүрэҕин бааһын мүлүрүтэр харда көрдөөн, сир икки, халлаан икки ардыгар ускул-тэскил сылдьаахтаатаҕа.

Куорсуннаах

Чолбон. – 2022. – №2

Дэриэбинэҕэ урут түөлбэлэринэн кулуупка испэктээк оонньоон куоталаһыы буолара. Он­ну­гу сороҕор бостунуопка (постановка) диэн ааттыыллара. Ол оонньуулар үксүгэр ханнык эрэ темаҕа анаммыт буолааччылар.

Быйыл эмиэ түөлбэлэринэн испэктээк туруо­руутугар күрэхтэһии буолла. Оонньуулар анаммыт темалара: патриоттыы сыаллаах-соруктаах. Бу урукку сэбиэскэй саҕанааҕы кэми санатар буолан, дьон-сэргэ сэргэхсийбитэ, туруммута сүрдээх. Саастаах дьон урут эдэр­дэригэр оонньообут Гражданскай сэрии саҕа­нааҕыны көрдөрөр, холкуостааһын кэмин сырдатар испэктээктэри ааҕыы, оруолларынан үллэстэн үөрэтии бөҕөтө.

Театр искусствотыгар чугаһыан баҕалаах элбэх. Ким эдэригэр, онтон кэлин сааһыран да баран артыыстыан, ыллыан-туойуон баҕарба­таҕа баарай? Тыаҕа саһа сыттахтара эбээт эҥинэ бэйэлээх талааннар. Үөннээх-күрдьэҕэлээх артыыс да ыһар буор курдук элбэх.

Бу оонньууларга дьэ араас дьээбэ-хообо кө­рүдьүөстэр тахсаннар, нэһилиэк олохтоох­торо бэркэ сэргэхсийбиттэрэ. Кулууп дьиэҕэ сыана иннигэр үөһэ кыһыл плакакка «Искусствоны норуокка аныахха!» диэн суруллубут. Бастакы «Арҕаа бас» түөлбэ Степан Ефремов аатырбыт «Ини-бии» драматын көрдөрөр. Бу түөлбэҕэ саастаах дьон элбэх буолан, урут сэбиэскэй саҕана оонньообуттарын эргитэ санаан бу «Ини-бии­ни» көрдөрө сырыттахтара.

Оонньуу син үчүгэйдик баран истэ. Сорох артыыстар, иллэҥнэрэ суох буолан, тылларын үөрэппэтэхтэр, онон кумааҕыга бэчээттэммит тылларын остуол үрдүгэр кистии ууран баран, артыыстаан илиилэрин араастаан даллаҥната-даллаҥната, боччумуран аҕай туран, ааҕан добдугураталлар. Баай кулуба Егор Егорович уолун Коляны үрүҥнэргэ кыттыс диэн агита­циялыырын оннугар алҕаһаан, кыһыл хаман­дыыр Бадин саҥарыахтаах дакылаатын ааҕан кэбиһэн, иккиэн буккулла сыһан, мээнэнэн утарыта көрсөн турдулар. Ол да буоллар иккиэн туох да буолбатаҕыныы сааларын-сэптэрин өрө тутан кыһыллары утары кыргыһа бардылар.

Сотору бырааттара кыһыл разведчик Ми­хаил үрүҥнэртэн куотан киирэн, күкүргэ саһабын диэн сыананы мүччү үктээн, куһаҕан тылы саҥарбытынан сыана иннигэр аллара муостаҕа олорор оҕолор быыстарыгар түһэн хаалла. Уонна оннук разведчик уобараһыттан кыайан тахсан биэрбэккэ саһан сытта. Үрүҥ­нэр сахсарыҥнаһан киирэн көрдөөтүлэр да булбатылар. Сценарий быһыытынан бан­дьыыт­тар Михаилы булан, тутан илдьэ ба­рыах­таахтар этэ. Ол эрээри оҕолор убайда­рын бандьыыттарга өлөртөрүмээри соннорунан са­бан, үрдүгэр чөмөхтөһөн олордулар. Сотору киһилэрэ аллара сытан, салгына бүтэн, тыынын былдьаһан кытарчы буһан, өрө сүгүллэн туран кэллэ. Ону ханна баарын сэрэйэн билэн, кэтэһэн олорбут бандьыыттар үрдүгэр түһэн, тутан ил­дьэ бардылар. Биир кыра быраат убайын аһыйан марылаччы ытыы хаалла.

Оонньуу итинник бэркэ ааста.

«Хатыҥнаах» түөлбэ испэктээгэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ананна. Бу түөлбэ хотуна Матайар Мааса: «Биһиги түөлбэбит артыыстара бары кэриэтэ талааннаах дьон, онон оонньууллара да народнай артыыстар­тан хаалсыбат», – диэн дьоннорун уу иһэ-иһэ хайгыыр үһү.

Түөлбэ оонньуута уоттаах сэриигэ хорсуннук кыргыһан өлбүт саха саллаатыгар анаммыт. Биһиги саллааттарбыт өстөөх тыылыгар разведкаҕа баран истэхтэринэ, саха саллаата икки ньиэмэһи өлөрөн баран, ыараханнык баа­һыран сытар, онтон өлөн хаалар. Атыттар салгыы баран, уонча өстөөҕү өлөрөн, ньиэмэс эписиэрин билиэн ылан, төттөрү кэлэн иһэн, тыына быстыбыт доҕордорун көмөн, салют ытан барыахтаахтар эбит. Өлбүт саллааттара Мэхээлэ Сэргиэйэп тымныы муостаҕа сытан, дьоно хаһан сэриилэһэн эргийэн кэлэллэ­рин кэтэһэ сатаан баран, үнтү үлүйэн, ыксаан, сыана кэннигэр ту­рар түөлбэтин дьонуттан ыйыталаһар: «Бу хаһан кэлэр дьонуй? Муос­талара тымныыта бэрт эбит. Мин көһүйэн эрэбин». «Тохтоо, кыратык сыта түс. Сотору кэлиэхтэрэ», – дэһэллэр бэрт холкутук анараа өттүттэн. Мэхээлэ, балачча сыппахтыы түһэн баран: «Кэбис, артыыстаан уһун соннонуо суохпун. Манна сытан дьиҥнээхтии морбойон да хааллахпына, ким да тарбанан да көрүө суох…» – диэн уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу, сыанаттан эрийэ-буруйа сыыллан тахсан баран хаалла. Сыана кэтэҕэр турбут түөлбэтин хоту­на Матайар Мааса бардьыгыныыр: «Тоҕо эрдэ таҕыстыҥ? Төттөрү киир!» Артыыстара утары мордьойор: «Тымныы муостаҕа сытыараҥҥыт, хаҥас өттүбүнээҕи пневмониям көптө! Эһиги искусствоҕытын ыт сиэтин».

Үсүһүнэн «Маҥан Сыыр» түөлбэ милииссийэ хор­сун үлэһиттэрин туһунан көрдөрдө.

Түөлбэҕэ үгүстэрэ ыччаттар олорор буолан­нар, былыргы кыһыл-үрүҥ сэриитин туһунан билбэттэр, таах тыал тыаһын курдук истэллэр. Бу түөлбэҕэ дэҥ кэриэтэ бырааһынньыктарга бөтөстөр уҥа-хаҥас биэртэлэспит сурахтара иһиллээччи. Онон уолаттар билэрдии билиҥҥи кэмнээҕи баанданы утары охсуһуу туһунан оонньууну көрдөрдүлэр.
Куораты хаанымсах халабырдьыттар баан­да­лара буулуур. Хорсун милиционер уолу оон­ньуур физкультура учуутала Рома Адаарап ол баанданы арыйаары араастаан киирэн-тахсан албаһыран бандьыыттарга холбоһор. Ол эрээри сотору уол ис дьиҥин билэннэр, бандьыыт­тар киниэхэ саба түһэллэр. Сценарий бы­һыы­ты­нан уол ыттый­быт түөкүттэргэ бэриммэккэ, бэйэлэрин охтортоон баран илиилэрин-атах­тарын кэлгийиэхтээх уонна төлөпүөнүнэн дьонун ыҥыртыахтаах. Рома, урук­кута бокса­нан дьарыктаммыт буолан, үлүһүйэн хаалан дьонун олус күүскэ таарыйталаан кэбистэ. Икки бандьыыт дьиҥнээхтии таралыс гына түстүлэр. Онтон биирдэрэ, Баппат Баанньа, хаһан оннук кэбирэхтик бүтүн нэһилиэк дьонун инни­гэр таралыйбыта баарай, ырдьыгынаабытынан ойон турда да, Романы сыҥаахха уоптарда. Күүс­тээх биэртэлэһии саҕаланна. Тула өттүттэн милииссийэни дьиҥнээхтии тэбиэлээһин-охсуо­лааһын, көрөөччүлэр ытыстарын тыаһа, ыһыы-хаһыы, күлсүү-салсыы бөҕөтө. Бары бэйэлэрин дьонноругар ыалдьан хаһыы­таһаллар, өс­сө тэптэрэн биэрэллэр. Кинилэр оонньуу бу ман­нык сценарийынан баран истэҕэ диэн ыраас манньыакка түһэрэн, көрөн олордохторо. Рома хаста да күүскэ таптарда эрээри, милииссийэ аатын түһэн биэримээри, сыанаҕа куота сылдьан, уҥа-хаҥас харса суох биэртэлэһэр. Баппат дьик­кэр соруйан маҕыйа-маҕыйа саайталыыр. Рома аҥаар хараҕа улаханнык көҕөрдө, балаһыан­ньа адьас хаахтыйаары гынна, кини манна тугуй – кырбанаары сыанаҕа тахсыбыта дуо? Дьиэтит­тэн аҕалан сыанаҕа туруорбут остуола, ыскааба, хаптаһын быыһа барыта үнтү сынньылынна. Били илиилэрэ-атахтара кэлгиллиэхтээх дьоно адьас тохтуур санаалара суоҕун көрөн, өссө иккитэ күүс­кэ харахха таптаран, кэнникинэн улаханнык ык­саан, уол жюри хамыыһыйатыгар эргиллэн куһаҕан куолаһынан сарылаата:

– Тохтотуҥ эрэ бу дьону! Алыс кыыл бар­дылар!

Хамыыһыйалар кэнникинэн балаһыанньа, кырдьык, хонтуруолтан лаппа тахсыбытын, дьэ, өйдөөн, сыанаҕа ойон тахсан, аҕылаан бөтүөхтэһэ-бөтүөхтэһэ бөтүүк курдук өрүтэ тү­сүһэ сылдьар, кыыллара турбут «артыыстары» тохтотон абыраатылар.

Милииссийэ үлэһитэ Рома төһө да соҕотох буоллар, дьиҥнээхтии кыыллыйбыт баандаҕа кыай­тарбата, онон оонньуу табылынна диэххэ сөп.

«Хоту бас» түөлбэ дэриэбинэҕэ саа­май элбэх киһилээҕинэн биллэр. Онон элбэх артыыһы хото киллэрэм­мит, маас­сабас өттүнэн кыайыахпыт диэн түөлбэ кырдьаҕастара суоттаналлар үһү.

Кинилэр Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олох­тонуутун көрдөрдүлэр.

Бостунуопка үһүс бүтэһик көстүүтүгэр сыанаҕа боростуой дьадаҥы дьон мустубут. Бандьыыт атамаана ол дьон иннигэр киирэн маҥан сиидэс таҥаһы, табаҕы, чэйи көрдөрө-көрдөрө бэксэллэн туран: «Мин этэрээппэр саллаатынан киириҥ, ыраахтааҕы дьоллоох былааһын көмүскээҥ!» – диэн ол табаарынан ымсыырдан тылыгар киллэрэ сатыыр. Хас да кэнэн, хараҥа киһи чэйгэ, табахха ымсыыран, этэрээккэ киирээри чугуруҥнаһаллар.

Ол кэмҥэ инники икки көстүүгэ комсомол­ка буолан тыыллыбыт-хабыллыбыт актыбыыска кыыс Дуунньа ойон тахсан, бу кэнэн дьону сыыһа суолга киллэримээри сэбиэскэй былааһы аҕытаассыйалаан уоттаах-төлөннөөх тыллары эттэ. Онтон уордайан бандьыыт кыыһы бэс­тилиэтинэн ытан өлөрдө. Эмискэ кыһыл сал­лааттар ойон киирэннэр өлөрүөхсүтү тутан, кэдэрги кэлгийэн илдьэ бараллар. Траурнай музыка тыаһаан сыналыйар, бары саҥата суох санаарҕаан тураллар. Кыыс ийэлээх аҕата умса туттан ытаһаллар.

Кыһыл саллаат буолбут Бэтиэхэ Хаанньа үс киһини кытта киирэн, Дуунньа барахсаны түөрт өттүттэн сэрэнэн көтөҕөн сыанаттан таһаардылар. Ол истэхтэринэ, кэм да Бэтиэхэ Хаанньа иһин үөнэ көбүөхтээн сүгүн иһиэ дуо, актыбыысканы сымнаҕас буутуттан кымаах­таата. Герой өлүүтүнэн өлбүт актыбыыска, куһаҕан­нык часкыйаат, өндөс гынаат, Хаанньаны икки хараҕын ыккардыгар чаҕылыннарда.

Ити киэһэ дириҥ патриоттыы ис хоһоон­ноох пьесаны буортулаабытын иһин Бэтиэхэ Хаанньаны түөлбэ оонньуутуттан муус­­таах ураҕа­һы­нан үүрдүлэр. «Эн патриот буолбатаххын, эн моһуогурбут клоун эбиккин!» – диэбиттэр үһү.

Константин Эверстов

Чолбон. – 2021. – №4

(Оҕолорго)

Туундараҕа биһиги нимэ-дьиэбитин дулҕалар тулалыыллар.

Бүгүн кинилэр арбаҕар бэйэлэрэ хайдах эрэ тарааммыт, нарыламмыт курдук көстөллөр. Соторутааҕыта аҕай ибирдээн ааспыт ардах дулҕалар от баттахтарын үчүгэй парикмахер кэриэтэ уурбут-туппут курдук ньалҕаарыччы тараан кэбиспит.

Мин инибин кытары дулҕаларынан сүүрэн сырса оонньуубут.

Онуоха хайабыт халтарыйбатах – охтубут киһини үстэ сүүскэ тыгар диэн кэһиллибэт үгэстээхпит.

Мин оонньуу сылдьан үктэммит дулҕам иҥнэҥнээн, тулуйумуна, оҕуттум.

Иним, хата, үөрүү бөҕө. Буолумуна! Мин, дьиҥэр, үксүгэр соруйан даҕаны охтобун. Тоҕо диэ? Инибин оргууй аҕай да тыктахпына, киһим салгыы оонньууртан аккаастанар!..

Урдаах, дулҕалаах туундараҕа уонна өссө кимниин оонньуоҥ баарай?

Бу охто сытан арай кыһыылаах дулҕам төрдүн көрбүтүм, киэҥ баҕайы дьөлөҕөс хаһыллыбыт. Онно илиибин уган көрбүтүм, бэйэлээх бэйэм тарбахтарым нөҥүө өттүттэн, Уот Уһутаакы биэс төбөтүнүү, субу тахсан кэллилэр, хамсаан-имсээн бөҕө!.. Онуоха бары көрбүт киинэлэрбин, ол иһигэр Гарри Поттерга биир эбэтэр үс төбөлөөх моҕойдор эриллэ оонньуулларын өйдүү биэрдим.

Биһиэхэ, туундараҕа, маннык дьөлөҕөстөөх үрдүк хайаны көрбүт киһи ньии! Оонньуурга дэлэлээх сэргэх, көрүдьүөс буолуох этэ дуо? Биһиэхэ, туундараҕа, тымныынан аҥкыйар хайа хаспаҕын, көҥүһүн… эбэтэр, Уот садаҕа моҕой, сытыы кылыс курдук тиистээх баабыр эбэтэр… сэлии баарын дьөрү көрүөҥ суоҕа…

Манна даҕатан эттэххэ, биһиэхэ, кырса хорооно быдан элбэх, ол эрээри, олор наһаа кыараҕастар: илиигин уктаххына, онтон сыччах сүүмэх түүнү ороон ылыаҥ…

Иним кулгаахпар сыыгынаата:

– Сүүскүн тоһуй, доо!

Оттон мин сытан эрэ саныыбын: «Оо, бу ким дулҕаны дьөллөҕөй? Баҕар, бу кистэлэҥнээх сир буолаарай… баҕар, үспүйүөн кистэлэҥ ороҕо буолуо!..»

– Убаай, чэ, сүүскүн тоһуй эрэ! – иним тулуйбакка санныбыттан тардыалыыр.

– Сөп, итиннэ мин тарбахтарбын көрөҕүн дуо? – диэн кини омунун уҕарытардыы ыйытабын, тарбахтарбын имиллэҥнэтэбин.

– Ханна? Уой, тугуй бу? Эн хастыҥ дуо? Тоҕо?

Һэ, кыракый оҕолор өрүү элбэх ыйытыылаахтар. Кыра буоланнар, улахан убайдар билэллэрин букатын билбэттэр, оройдоппоттор!

– Бу! – «дьөлөҕөстөн» тарбахпын ороот, дулҕаны таптайдым. – Манна, арааһа, үспүйүөннэр бэстилиэттэрэ кистэммит быһыылаах!

Иним барахсан, сирэйдэригэр сэлээппэлэрин умса тардыммыт үспүйүөннэр илэ-чахчы ханна эрэ манна, чугас саспыттар дии санаата быһыылаах, өс киирбэх тула өттүн көрүннэ, онтон өйдөммүттүү, тэбэнэттээхтик күллэ:

– Ээ, эн бэйэҥ ол-бу үспүйүөннэри оҥорон көрөҕүн, Гарри Поттер баара! Хата, сүүскүн тоһуй!

– Ону баҕас, чэ, ситиһиэҥ. Ыл, көрүүй: кутуйах ороҕо бөҕө! Арааһа, биир үйэ, баҕар, онтон да үгүс сүүһүнэн сыл кутуйах хас да көлүөнэтэ манан хонууга аһыы барбыта ­эбэтэр өстөөхтөрүттэн куоппута буолуо!

Иним сирэйин бэрт дьоһуннук туттан кутуйах ороҕун баттыалаан барда.

– Бу суоллара наһаа кытаанах дии: манан оттор былыр-былыргыттан сытар, үүнэн турар курдуктар… Аҕабыныын кутуйах орохторун көрбүттээхпит. Аҕам орох үрдүгэр оттор кырыыһа курдук сытар буоллахтарына, ол суол быйылгы диэбитэ дии.

– Оннук дуо? – диэн мин соһуйдум. – Аҕам оннугу миэхэ өссө кэпсии илигэ!

Мин турдум уонна дулҕабыттан орох түмүктэнэр сирин көрөн баран:

– Ороххо манан от чарапчы көстүбэт. Оччотугар, аҕам сөпкө этэр эбит: бу ыллык чахчы өрдөөҥҥү эбит! – диэтим.

Иним соһуйан улаханнык саҥа аллайда:

– Тоҕо орох ол дулҕаны тиийэн эргийбитий, оттон маны дьөлөҕөстөөбүтүй?!

«Ону дьэ мин билэбиин!» дии санаатым. Кыра киһиэхэ ону-маны быһааран биэрэр дөбөҥ дии санаат, кутан-симэн барабын:

– Бүгүҥҥү кутуйах хос-хос эһэтэ тутааччы эбит!

– Ээ, кырдьык оннук, – диэн иним төбөтүн кэҕиҥнэтэр. – Мин тэлэбиисэринэн хайаҕа массыына уонна паровоз сылдьарыгар аналлаах дьөлөҕөһү хайдах оҥороллорун көрбүтүм! Эн эмиэ миэхэ ону кэпсээбитиҥ эбээт, мин ону умна иликпин ээ!

– Арай, ээ, ол кутуйахтар уордаах хос-хос эһэлэрэ буоллун? – диибин мин эбэн. – Кини киҥнээх-нардаах эбит: сүүрэн испит, сүүрэн испит уонна дулҕаҕа кэтиллэн, сүүһүнэн сааллан үөхсэн турбут, устунан дулҕаны кэбийэн барбыт. Ол иһин бу маны оҥордоҕо!

Иним сэҥээрэн миэхэ утары олорунан кэбистэ уонна дулҕаны өҥөйөн көрдө:

– Ээ, суох, ол да буоллар, тутааччы да эбитэ буолуо: олус тупсаҕайдык оҥорбут дии!

– Эбэтэр, – диэн салгыы эттим, – баҕар, биир эрэ кутуйах буолбакка, хаһыа да буолан, үөрүнэн сырсыбыттара буолаарай? Тиҥ-тас! Бары сүүстэринэн дулҕаҕа охсуллаат: «Чэйиҥ, дэгиэ тыҥырахтаах мэкчиргэттэн уонна кырса кытаанах тиистэриттэн түргэнник куотар туһуттан, холлороону дьөлө хаһыаҕыҥ! Ол быдан үчүгэй, оттон уонна ыалларбыт ымсыырыахтара дии! Кинилэргэ сытыйбыт оттоох дулҕаларыттан атын туох баар буолуой?» диэтэхтэрэ. Онон, дулҕаны дьөлө хаһарга быһаарыннахтара буолуо, ээ!

– Оо, олус сөпкө быһаарыммыттар, – диэн иним саҥа аллайар. – Мин да кутуйах эбитим буоллар, быыһанаары, итинник дьаһаныам эбитэ буолуо: сири аннынан холлорооҥҥо дьылыс гына киирэн, саһан хааллахпына, ким миигин өйдөөн-дьүүллээн көрүөй? Мин утуйар орон буолаҕар бырдахтан быыһанар итинник албастаахпын дии!

Наһаа да тобуллаҕас толкуйдаах киһичээҥҥин, иним барахсан! Бу кэмҥэ мин өйбөр арай биир санаа бырдах кэлэн түспүтүнүү көтөн түстэ уонна ааста. Баҕар ол – өйдөтөн биэрии буолуо, баҕар…

– Баҕар, бу – кыайыы аана – аарка буолуо! – диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла.

– Ээ, кыайыы аана, аарка дуо? – диэн сыыгынаата иним. – Ол аата тугуй?

Дьэ мин бу сырыыга өрөгөйдөөтүм! Төһөтүн да иһин, иним барахсан бастакы кылаас оҕото буолаахтаатаҕа… Оттон мин – үһүс кылаас үөрэнээччитэбин!

– Оннук, бу кыайыы аана, аарка! – диэн эрэллээхтик хардардым. – Аарканы бэйэлэрин өстөөхтөрүн кыайдахтарына туталлар! Онон маннык эбит: бу күннээх, дулҕалаах хонуучааны арааһа, ыаллара, сытыйбыт от олохтоохторо бэркэ диэн сөбүлээбит буолуохтаахтар. Бэйэҥ да толкуйдаан көр: кинилэр сытыйбыт оттоохтор, ол да иһин онно инчэҕэй уонна үгүс ыарыы баар буолар. Оттон манна күннээх уонна дулҕата үгүс. Биһиэхэ хайа элбэҕинии, дулҕа хайыр курдук. Ол да иһин, Сытыйбыт Оттор ыраахтааҕылара Күннээх Хонуучаан олохтоохторун сэриилииргэ сананнаҕа!

Иним саамай үчүгэй истээччи. Бу да сырыыга бэркэ сэҥээрэн, миигин быспакка истэр.

– Онон, Сытыйбыт Оттор ыраахтааҕылара бэйэтин сэриитин хамсаттаҕа: тааҥкалар бардахтара, көтөр ааллара көттөхтөрө, бүлүмүөттэр, аптамааттар быыстала суох тачыгыраатахтара, халлааҥҥа ракеталар өрө чуһууран аҕай биэрдэхтэрэ! Буруо-тараа, атомнай дэлби тэптэрии бөҕө… Сэрии уота бэл, күнү, халлааны көстүбэт оҥордоҕо. Олус хараҥа буолан, олохтоохтор илиилэригэр банаардар уоттара сандааран биэрдэҕэ. Ол гынан баран, Күннээх Хонуучаан олохтоохторо быар куустан олорботохторо: кинилэр аҕа баһылыктара ыаллара кимэн киириэхтээхтэрин эрдэттэн билбитэ.

– Ол аата, разведчиктар эттэхтэрэ дии! – диэн, иним миигин быһа түстэ уонна омунуттан атаҕар тура тэбиннэ. – Мин Күннээх Хонуучаан аҕа баһылыга буолуом… Мин, мин буолуом!

Итиниэхэ тугу гыныаҥ баарай: кыра аата кыра. Кинини киһи атаҕастыа суохтаах буоллаҕа, төттөрүтүн, алы гынар ордук.

– Үчүгэй! Эн аҕа баһылык буол, ол эрээри, эн сэрииҥ сэбилэниитэ тугуй, дьонуҥ кимнээҕий?

– Тааҥкалар, көтөр ааллар, бүлүмүөттэр, аптамааттар уонна саамай күүстээх, улахан ракеталар!

– Эс, оччоҕо эн хотторуоҥ дии! – диэтим мин. – Эйиэхэ саллааттарыҥ, лүөччүктэриҥ, танкистарыҥ суохтар дии, сыччах иччитэх тааҥкаларынан уонна көтөр аалларынан тугу кыайыаҥый?

Иним хомойбуттуу:

– Эйиэхэ эмиэ лүөччүктэр суохтар дии! Эн бэйэҥ эппитиҥ: тааҥкалар бардылар, көтөр ааллар көттүлэр диэн, – диэтэ.

– Хайдах суох буолуохтарай, бааллар, – диэтим мин холкутук. – Тааҥканы ыытар дьон баар буолан тааҥкалар бардылар, көтөр аалы көтүтээччилэр иһирдьэ олорор буолан, көтөр ааллар көттүлэр диэн эттэҕим дии.

– Ээ! – диэн иним өрүкүйэ түстэ. – Оччоҕо миэхэ эмиэ тааҥкалар барыахтара, көтөр ааллар көтүөхтэрэ уонна элбиих-элбэх саллаат мустан маннык ытыахтара, көр! Мин эйигин кыайдым уонна бу дулҕаҕа а…а… оҥордум.

Иним киһи эрэ ымманыйыах курдук минньигэстик, ааттаһардыы мин диэки көрөн кэбистэ.

– Кыайыы аарката! – диэн көмөлөһөн этэн биэрдим. Тоҕо диэтэххэ, кини итинник көрдөҕүнэ, маннык имигэс, тобуллаҕас толкуйдаах, миигинниин тэҥҥэ оонньуур, муҥура суох ыралаах инилээхпин диэн мин олус үөрэбин.

– Ээ, сөп, кыайыы аарката! – диэн мин этэн биэрбиппин иним иилэ хабан ылла, өрө ыстаҥалаата.

– Хайдах эрэ бэрт түргэнник кыайдыҥ дии, – диэтим мин. – Сэрии сэп-сэбиргэл, уу, килиэп бүтүөр диэри өссө уһуннук буолуон сөп!

– Чэ, олор аҕыйах да буоллуннар! – диэтэ иним.

– Килиэп уонна уу дуо? – диэн, мин син биир кыайардыы, онтон хойутуу түһэн баран кыайтарардыы быһаарынным. Ааҕааччы, бэйэҥ да билэҕин: убай киһи инигэ тута кыайтарарын сөбүлээбэт! Онон эттим:

– Биһиги аччыктааммыт кыайан сэриилэһиэхпит суоҕа дии!

– Бухатыыр Эдьилвиэй курдук оҕунан ытыа­лаһыахпыт буоллаҕа! Дьэ дуо! – иним мин диэки кыай­быттыы көрөн кэбистэ: ытыалаһыыга мин кыайтарар үгэстээхпин. Тоҕотун эһиги бэйэҕит билэҕит… Ол эрээри, эмискэ тахсар суолу буллум:

– Ээ, хата маннык дьаһаныахха: бэйэ-бэйэбитигэр элбэх түгэннэри тута кэпсээн иһиэххэ, сөп?

– Чэ буоллун даҕаны, эн эппитиҥ курдук буоллун, – диэмэхтээтэ иним. – Ол эрээри, эн кэпсээ, онтон мин – салҕыам.

Мин кэпсээним маннык буолла: Сытыйбыт Оттор ыраахтааҕылара «Щелкунчик» диэн киинэҕэ баар кутуйахтар хоруолларын курдук, үс төбөлөөх эбит. Ол да иһин кини барыларыттан элбэхтик Сытыйбыт Оттор никсик, инчэҕэй салгыннарынан ­тыынар эбит.

Арай биирдэ кини Күннээх Хонуучаан баһылыгын оҕунан ытарга дуэльга ыҥырбыт. Мин, Сытыйбыт Оттор ыраахтааҕылара буоламмын, миэхэ ох саа баара. Онон гранатомет курдук эстэр, бэргэнник ытар аптаах көмүс охпун ыллым. Эн, Күннээх Хонуучаан бас-көс киһитэ тахсан, сити дулҕа аттыгар турбутуҥ кэннэ, мин ытан кууһуннардым!

– Эн миигин таппатыҥ! Таппатыҥ! – диэн иним саҥа аллайда.

– Биллэн турар, таппатым, – диэн сөбүлэстим эрээри…

– Суох, чэ, эн миигин тап эрэ, – диэтэ иним. – Ох эстибэккэ, миигиттэн тэйдэ. Тоҕо диэтэххэ, бөҕөргөтүнүүм тааҥкаттан да кытаанах этэ.

Кини кыайбыта биллэн, мин сүүспүн тоһуйан биэрэргэ күһэлинним…

Иним миигин кыайан, миигинниин дулҕалар быыстарынан балачча уһуннук оонньоото. Оттон эн, күндү ааҕааччы, курдары хаһыллыбыт дулҕаны көрдөххүнэ, өйдөөн кэбис: онно кутуйахтар ыраахтааҕыларын, аҕа быһылыктарын, күбүрүнээтэрдэрин кимиилээх киирсиилэрэ буолан ааспыт диэн.

Николай Курилов

Нууччалыыттан сахалыы Жанна Леонтьева тылбаастаата

Джекоб Кент олус ымсыы киһи этэ. Ымсыытыгар тэптэрэн тугу да итэҕэйбэт буолбута, майгыта-сигилитэ алдьаммыта, ол иһин кинини кытары ким да аалсыһыан баҕарбата. Кэдэрги кэмэлдьитигэр, хадьарыгар эбии түлээгирэр идэлээҕэ. Ол сылдьан тугу оҥорорун билбэт этэ.

Кент оҕо эрдэҕиттэн таҥас өрөр станокка сап хатааччынан үлэлээбитэ. Клондайк көмүһэ аһылларыгар биир бастакынан кэлбитэ. Кини үүтээнэ Алта Уонус Миля уонна Стюарт өрүс икки ардыгар, сир ортотугар баара. Доусоҥҥа барар айанньыттар манна хонон ааһаллара. Кинилэр Джекоб Кенты замогар бүгэн олорон бас билэр сиринэн ааһар айанньыттартан түһээн хомуйар ороспуонньуктар бароннарыгар холууллара. Итинник холооһуну оҥорорго кыра да буоллар үөрэхтээх буолуохха, историяны билиэххэ наада этэ. Оттон Стюарт кытылыгар көмүс сууйар, билии-көрүү сыстыбатах дьоно көннөрү быдьардык үөҕэр этилэр.

Дьиҥинэн, бу кини үүтээнэ буолбатаҕа. Хас да сыллааҕыта мас кэрдээччилэр туппут дьиэлэрэ этэ. Кинилэр манна олороннор болуот уһаарбыттара. Мас кэрдээччилэр ыалдьытымсах дьоннор этэ. Дьон бөҕө хонон-өрөөн ааһар буолара. Кинилэр барбыттарын кэннэ үүтээн иччитэх хаалбыта. Доусоҥҥа барар-кэлэр айанньыттар манна тохтоон сынньанан ааһаллара. Хоту сир үгэһинэн баралларыгар үүтээҥҥэ мас бэлэмнээн хааллараллара. Джекоб Кент маны бэлиэтии көрбүтэ уонна үүтээҥҥэ кэлэн олохсуйбута. Мантан ыла сылайбыт айанньыттар киниэхэ хонуктарын иһин биир доллары төлүүр буолбуттара. Джекоб Кент көмүһү бэйэтэ ыйаан ылара. Хайаан да кыратык балыйара. Онно эбии маһы, ууну айанньыттар бэйэлэрэ бэлэмнииллэрэ. Бу дьиҥнээх соролооһун этэ да, көмүс хостооччулар элэккэй дьон, аахса барбаттара.

Муус устардааҕы биир сааскы ылааҥы күн Кент үүтээнин таһыгар тахсан суолу одуулуу олордо. Кини ооҕуй оҕус сахсырҕаны кэтиирин тэҥэ айан дьонун күүтэрэ. Анныгар Юкон нэлэһийэн сытар. Икки миль кэтиттээх улуу өрүс хоту диэки түһэ турара. Өрүс адаарыччы тоҥмут кыдьымаҕын быыһынан сыарҕа суола барара. Бу икки тыһыынча миль усталаах, балтараа фут кэтиттээх ыллык «улахан айан суола» диэн дорҕоонноохтук ааттанара. Элбэх киһи ытаабыт, кыраабыт, аан дойдуга ханна да суох куһаҕан суол этэ. Джекоб Кент бүгүн сүргэтэ көтөҕүллэн олороро. Бөлүүн кини рекорд олохтоото – сүүрбэ аҕыс киһини хоннордо. Биллэн турар, наһаа кыараҕас этэ. Ол оннугар кини көмүстээх саппыйатын ыйааһына биллэрдик эбилиннэ. Джекоб Кент олоҕун муҥутуур үөрүүтэ бу саппыйа этэ. Ол эрээри, көмүстээх саппыйа иһигэр үөрүүнү сэргэ, Кент эрэйэ-муҥа эмиэ баара. Кыараҕас дьиэҕэ киһи дьонтон тугу да сатаан кистээбэт этэ. Көмүспүн уоруохтара диэн наһаа куттанара. Ити бытыктаах түөкүттэр кини көмүһүн ааһан иһэн элэс гыннарыахтарын сөбө.

Түһээтэҕинэ, наар кини көмүһүн уоран тахсаллар этэ. Сотору-сотору оннук куһаҕан түүллэри көрөр буолан, мэктиэтигэр уоруйахтар сирэйдэрин кытта өйдүүр буолбута. Ордук кинилэр атамааннарын, сирэйин уҥа өттүгэр ынырык улахан чэрдээх киһини өйдөөн хаалбыта. Бу киһиттэн Кент олус куттанара. Уһуктан кэлээт, көмүстээх саппыйатын атын сиргэ уларытан кистиирэ. Онтукатыттан уоскуйан, хас да түүн нус бааччы утуйара. Онтон чэрдээх киһи эмиэ түүлүгэр киирэн, көмүһүн илдьэ баран эрэр буолара. Чэрдээх Сирэйи кытта охсуһа сылдьан Кент уһуктан кэлэрэ уонна эмиэ көмүһүн атын сиргэ уларытан биэрэрэ. Джекоб Кент эрэйэ-муҥа, дьэ, итинник этэ. Ол үрдүнэн кини айан дьонун халыырын тохтоппотоҕо. Оттон сап­пыйатыгар эбиллибит хас биирдии унция көмүс кини эрэйин элбэтэрэ.

Джекоб, күҥҥэ сыламныы олорон, эмискэ тэһэ кэйдэрбит курдук ойон турда. Төбөтүгэр бэртээхэй санаа көтөн түстэ. Кент саамай сөбүлүүр дьарыга көмүһүн ыйаан көрүү этэ. Хос-хос ыйаан улахан дуоһуйууну ылара. Өссө улаханнык астыныаҕын, ыйааһына кырата бэрт буолан көмүһэ барыта баппата. Кини ыйааһына балтараа фунтаах, онтон көмүһэ үс төгүл элбэх этэ. Биирдэ хайдах да кыайан ыйаабаккын. Ити кини элбэх көмүстэммит үөрүүтүн өлбөөрдөр этэ. Ону билигин хайдах быһаарарын дьэ өйдөөн, ити ойон турда. Кини суолу болҕойон одууласта уонна тыынар тыыннаах суоҕун итэҕэйэн баран, үүтээнигэр киирдэ.

Остуолун түргэнник хомуйан, ыйааһынын туруорда. Ыйааһын биир тэриэлкэтигэр уон биэс унциялаах гиирэлэри туруорда, биирдэһигэр кумах курдук бытархай көмүһү кутан тэҥнээтэ. Онтон гиирэлэри көмүһүнэн солбуйда. Онон ыйааһыныгар хайыы-үйэ отут унция көмүс буолла. Онтон иккиэннэрин биир тэриэлкэҕэ кутан баран – бииригэр эмиэ көмүс кумаҕын кутан тэҥнээтэ. Инньэ гынан көмүһэ барыта ыйааһыҥҥа уурулунна. Көлөһүнэ сарт түһэн, муҥутуур үөрүүтүттэн титирэстии турда. Саппыйатын тиэрэн түгэҕэр сыстыбыт көмүс кыырпахтарын барытын ыйааһын тэриэлкэтигэр тэбээтэ. Онуоха ыйааһын биир өттө кэлтэйдээн барда. Ону тэҥнээри анараа өттүгэр кыракый гиирэни кытта биэс көмүс кыырпаҕын уурда. Саппыйата кураанахтанна, кини билигин бу ыйааһыҥҥа төһө баҕарар көмүһү ыйыахха сөбүн биллэ. Төбөтүн кыҥнатан көмүһүн абылаппыттыы көрөн турда. Маммона («Аныгы Кэс Тылга» баайы-дуолу, ымсыыны, иҥсэни-оботу көрдөрөр тыл) сытыы тыҥыраҕынан Кент сүрэҕэр батары харбаата. Үөрүүтүттэн сүрэҕэ битиргэччи тэптэ.

Киирэн эрэр күн уота аһаҕас аанынан томточчу кутуллубут көмүстээх ыйааһыҥҥа тыган чаҕылла оонньоото. Күлүмүрдэс томторчооннор, боруонсаттан кутуллубут Клеопатра түөһүн санатан, күн уотуттан сылаанньытар, абылыыр уотунан умайдылар. Тулатыгар туох баар барыта умнуллубута.

– Оһоо, бу туох үлүгэр элбэх көмүһэй! Манна эйиэхэ хас да гинея буолар көмүс суох буоллаҕына миигин таҥара сайылаатын.

Джекоб Кент соһуйан эргичис гына түстэ, бэлэм сыппыт икки уостаах саатын харбаан ылла. Ол эрээри күүтүллүбэтэх ыалдьытын сирэйин көрөөт, кутталыттан кэннинэн чугуруйда. Ол, били, кинини сордообут Чэрдээх Сирэй этэ. Киирбит киһи кинини дьиктиргээбиттии көрөн баран:

– Куттаныма, куттаныма, доҕор! – дии-дии, уоскутардыы илиитинэн сапсыйда. – Мин эн кыраммыт көмүскүн тыытыам суоҕа… Дьиибэ киһигин дии, таҥара баарына дьиибэ киһигин! – Онтон Джекоб уу чоккурас гына тириппитин уонна тобуктара илибириирин көрөн: – Хайа, тоҕо саҥарбаккын, ууну омурдан тураҕын дуу! – диэтэ. Кент уоскуйа сатыы турда. – Тылгын ыйыстан кэбистиҥ дуу, эбэтэр туох эрэ алдьархайга түбэстиҥ дуу?

– Ханна маннык айылаах өлөрдүҥ? – кэмниэ-кэнэҕэс Кент ыган таһаарда. Салҕалас сөмүйэтинэн ыалдьыт иэдэһин килэриччи оспут сүүнэ чэрин ыйда.

– Ити биир матрос табаарыһым сыыһа туттан грот-бом-брамсель ханаатын төбөтүнээҕи тимиринэн саайбыта. Дьиҥинэн онно эйиэхэ тугуй? Мин чэрим эйиэхэ мэһэйдиир дуо? Эбэтэр чэрдээх дьону сөбүлээбэккин дуу?

– Суох-суох, – диэтэ Кент, албыннаһан мичээрдии-мичээрдии олоппоско олордо. – Көннөрү ыйыттым…

– Маннык чэри хаһан эмэ көрбүтүҥ дуо? – ыалдьыт суостаахтык ыйытта.

– Суох, көрбөтөҕүм.

– Көрөргө үчүгэй баҕайы буолбат дуо?

– Оннук, оннук, – Кент суостаах ыалдьыты уҕарыта сатаан тоҥхоҥноото.

– Ээй, эн сытыйбыт балык, оннук-маннык швабра! Таҥара кэбилээбит сирэйин үчүгэй диигин дуу? Ыт уола миигинэн күлүү-элэк оҥостоҕун дуо?

Дьэ уонна муора ыгым уола эҥинэ бэйэлээх маатыраны Кент үрдүгэр суккуйбат дуо?! Онно таҥараттан саҕалаан бары абааһылар, аҕыла даадайдар, дьоннор уонна кинилэр бары аймахтара кытары ахтылыннылар. Ону кини тохтоло суох, туох да ааттаах тэҥнэспэт тэтиминэн биирдэ тоҕо тэбээтэ. Кент хамсаабат буолуор диэри ыга куттанан ньыкыччы туттан, төбөтүн илиитинэн хаххаланан салыбырыы олордо.

Кент киһи аһыныах көрүҥнэммитин көрөн, үөхсэн кууһуннара турбут Чэрдээх Киһи аны күлэн алларастаата.

– Хаар ирэн бидилгэх буолбут, – диэтэ кини күлэ-күлэ. – Онон эн баҕар баҕарыма миигин, кэбилэммит сирэйдээх киһини кытта хоноргор тиийэҕин. Оһоххун оттон тигинэт, мин ыттарым аалыктарын сүөртэлии уонна аһата таҕыстым. Эн дэлэччи соҕус маста мастаа, мас тыаҕа дэлэй, бэйэҥ да соло-билэ бөҕө киһигин, харыстаныма. Уута эмиэ баһаар. Чэ, хамсаммахтаа, онтон атын мин эйигин кырдьык күлгүн тэбиэм.

Киһи истибэтэх суола! Джекоб Кент уот оттубута, мас хайыппыта, уу баспыта уонна хоноһотун өссө да элбэх сорудаҕын толорбута. Джим Кардиджи өссө Доусоҥҥа сылдьан бу Шейлок сиэрэ суох быһыытын туһунан элбэхтик истибитэ. Доусонтан айаннаан иһэн аара эмиэ Кент сиэртибэлэрин көрсүбүтэ. Кинилэр бары биир киһи курдук Кент хайдах кинилэри соролообутун үҥсэргээбиттэрэ. Джим моряктардыы холуон соҕус оонньуулаах киһи этэ. Кини Кенты кыратык куттуу түһүөн баҕарбыта. Наһаалаабыт хаһаайыны оннун булларар санаалааҕа. Онто табыллан эрэрэ. Кент киниттэн улаханнык куттаммыта. Онно кини сирэйин чэрэ туох суолталааҕын моряк хантан сэрэйиэҕэй! Ол гынан баран Кент өйүттэн тахса куттаммытын көрбүтэ уонна аныгы атыыһыттар барыстанар туһуттан кэрээннэриттэн тахсалларыныы, ону муҥутуурдук туһанарга санаммыта.

– Эн бүгүрү эрэт эбиккин, сыыһа көрөр буоллаҕына хараҕым тэһиннин! – түбүгүрэ сылдьар хаһаайыны төбөтүн кыҥнатан одуулуу туран кини сөҕөн саҥа аллайбыта. – Эн бостуой көмүс көрдүү барбыккын. Эйигин таҥара трактир тутарга анаан төрөппүт. Мин эн тускунан элбэхтик истибитим, ол гынан баран маннык бэртээхэй киһи буолуо дии санаабатаҕым.

Джекоб Кент кинини ытан кэбиһиэн баҕарбыта да, сирэйин ынырык чэриттэн олус куттаммыта. Түүлүгэр элбэхтэ көстүбүт Чэрдээх киһи. Онтон атын буолуон сатаммат. Кент хайдах да сордоно сатаатар, хараҕа ыалдьыт ынырык чэриттэн төрүт арахпат этэ. Джим Кардиджи муостаҕа утуйар таҥаһын тэлгии туран ону бэлиэтии көрбүтэ.

– Мин чэрбин тоҕо одууластыҥ? – диэн бааҕыныы түстэ кини. – Эйигин оччо долгутар буоллаҕына кливергын хомуй, уоккун умуллар уонна утуй. Тэпсэҥнии турума, швабра, иһит эйиэхэ тугу дииллэрин! Билигин хараабылыҥ тумус өттүн барытын үлтү сынньыам!

Кент кутталыттан ыһыырынньыгын үс төгүл үрэн нэһиилэ умулларда уонна этэрбэһин да устубакка суорҕанын анныгар киирдэ. Матрос сытаат, сотору мунна хаһыҥыраан барда. Оттон Кент хараҕын килэччи көрөн баран саатын кууһан сытта. Бу түүн кини утуйбакка быһаарынна. Көмүһүн кыайан кистээбэтэ, оронун баһыгар турар ботуруон дьааһыгар укпута. Ону хоноһото уорара чуолкай этэ.

Хайдах да сордоно сатаабытын иһин сылаата таайан, син биир утуйан барда. Ыарахан санаалаах утуйбут буолан, ыҥыранан-ынчыктаан таҕыста. Итинник санаа баттыктаах утуйбатаҕа буоллар киниэхэ түлээгирии абааһыта киириэ, оттон Джим Кардиджи сарсыныгар суунар тааһы кытары бодьуустаһыа суоҕа этэ.

Тимир оһох уота өһөн барда, ону кытары тымныы, бэрэбинэлэр быыстарынааҕы муоҕу курдары өтөн дьиэ сөрүүдүйэн барда. Таһырдьа ыттар улуйуулара тохтоото, утуйдулар быһыылаах. Түһээн дэлэй хатарыллыбыт балыктаах, мэлдьи ыһыытаан-хаһыытаан салайар, иннилэрин диэки үүрэр кымньыылаах дьоно суох ырай дойдутугар тиийбиттэрэ. Оттон үүтээҥҥэ хоноһо бэрт холкутук утуйан баччыгыната, хаһаайын баттатан биир кэм эргичиҥнии сыппыттара. Түүн үөһүн саҕана Джекоб түлээгирэн суорҕанын киэр илгэн туран кэлбитэ. Кини харах тэстэр хараҥатыгар биирдэ да испиискэни «сыр» гыннарбакка барытын илиитин иминэн оҥорбутун дьиибэргиэххэ эрэ сөбө. Хабыс-хараҥа буолан дуу, эбэтэр ынырык чэрдээх сирэйи көрүөн куттанарыттан эбитэ дуу диэх курдук, кини хараҕын быһа симэ сылдьан дьааһыгын арыйда, биир да кыырпах буораҕы тохпокко доруобун айаҕынан өлгөм соҕустук буорах, дорубуонньук кутан иитиннэ. Икки хос халыҥ быыһынан симэн кэбистэ уонна эмиэ оронугар сытта.

Үүтээн иһэ үдүк-бадык сырдаан эрдэҕинэ, Джекоб уһугунна. Тоҥолоҕор тайанан өндөс гынан дьааһыгын аһан көрдө. Онно тугу көрбүтэ, эбэтэр табан эттэххэ, номнуо көстүбэт буолбута кини майгытыгар адьас маарыннаабат дьайыыланна. Утуйа сытар хоноһотун диэки көрдө уонна дьааһыгын тыаһа суох сапта. Оронугар төттөрү сытынан кэбистэ. Сирэйэ-хараҕа олус холку, ханнык да долгуйуу баара көстүбэт. Кент уһуннук толкуйдуу сытта, онтон оргууй аҕай сыбдыйан турда.

Утуйа сытар Джим Кардиджи үрдүнэн өһүөҕэ суон мас көхө баара. Джекоб Кент уһун быаны ылан ол көхөҕө иилэ бырахта, биир уһугар туһахтыы уктаа оҥордо, биир уһугун бэйэтигэр баанна. Онтон саатын сомуогун туруоран баран, хаба тардан ыларга бэлэм гына илиитин анныгар, тайах тириититтэн тэлиллибит быалар тастарыгар уурда. Туһаҕын утуйан баччыгыныы сытар матрос ынырык сирэйин көрбөт буола сатыы-сатыы, улахан эрэйинэн моонньугар кэтэртэ. Онтон туох баар ыйааһынынан тиэрэ түстэ уонна саатын хаба тардан ылан Джими кыҥаата.

Джим Кардиджи тыына хаайтаран хаччыгыныы түстэ, уһуктан кэллэ. Тугу да өйдөөбөккө кинини кыҥаан турар саа чөҥөрүйбүт уостарын көрөн олордо.

– Ханна баарый? – Кент быатын кыратык холкутатан ыйытта.

– Оо, хара кырыыстаах…

Кент эмиэ тиэрэ түстэ, быа чиккэйэн Джим хабарҕатын хам ылла.

– Эн үөдэн шва… хрр…

– Ханна баарый диэтим?! – Кент хатылаата.

– Туох? – нэһиилэ тыын ылан Кардиджи ыйытта.

– Көмүс.

– Ханнык көмүс? – матрос тугу да өйдөөбөтө.

– Бэркэ билэҕин кимиэнин. Мин көмүһүм.

– Харахтаан да көрбөтөҕүм эн көмүскүн. Мин сейфэ үһүбүн дуо? Хантан билиэхпиний!

– Этиэҥ буоллаҕа дии, тыыныҥ хаайтаран өлүөххүн баҕарбат буоллаххына. Уонна тарбаххын хамсата баҕалаа эрэ, сонно баскын хампы ытан кэбиһиэм.

– Халлаан таҥарата! – быа моонньун эмиэ ыбылы ылан эрдэҕинэ, Кардиджи хардьыгынаата.

Кент быатын арыый холкутатта, онон туһанан матрос төбөтүн хамсаппыта буолан туһаҕы арыый кэҥэттэ уонна сыҥааҕар иҥнэр гынан биэрдэ.

– Чэ! – Кент ыйытта.

Кардиджи сонньуйда эрэ.

– Ыйаа, ыйаа миигин кырыыстаах кабатчик!

Дьэ манна Джим иэдээнэ түмүктэнэн, кини сэрэйбитин курдук көр саҕаланна. Кардиджи Кентан быдан ыарахан этэ. Кент хайдах да тиэрэ түһэ, кэдэрийэ сатаабытын иһин матроһу кыайан өрө ыйаан таһаарбата. Кини төһө да сордоно сатаатар, матрос атаҕа сиртэн арах­сыбата. Оттон быата сыҥааҕар сылдьар буолан тыынарын мэһэйдээбэт.

Матроһу ыйыыр кыаҕа суоҕун өйдөөн, Кент быатын чиккэччи тардан турда. Эбэтэр бытааннык тууйан өлөрөргө, эбэтэр көмүһү ханна кистээбитин этитэргэ сананна. Ол эрээри Чэрдээх Киһи өлөр санаата суох этэ. Биэс мүнүүтэ, уон мүнүүтэ, уон биэс мүнүүтэ ааста – тиһэҕэр Кент сиэртибэтин сиргэ түһэрэригэр тиийдэ.

– Чэ, туох буолуой! – диэтэ көлөһүнүн сотто-сотто. – Ыйаныаххын баҕарбат буоллаххына, мин эйиигин ытан да өлөрүөм. Сорох дьон ыйаммат дьылҕалаахтар быһыылаах.

Кардиджи бириэмэ сүүйүөн наада этэ.

– Эн итинник гынан үүтээн муостатын эрэ дьаабылыаҥ, – диэтэ кини. – Иһит эрэ Кент, мин тугу этэрбин. Мэйиибитин үлэлэтэн бу дьыаланы быһаарыахха эрэ. Эн көмүһүҥ сүппүт. Эн ону миэхэ балыйаҕын. Мин буоллаҕына ону билбэппин диибин. Ону үчүгэйдик быһаарсан бараммыт, былаан оҥостоммут бииргэ көрдүөххэ…

– Халлаан таҥарата! – Кент матроһу үтүгүннэ. – Суох, бу дьиэҕэ тугу гынарбын мин бэйэм быһаарыам, оттон эн сытан эрэ көрүөххүн уонна «былаанныаххын» сөп. Хамсыаҥ да, таҥара баарына, баскын хампы ытыам!

– Мин ийэм туһугар…

– Ийэҥ эйигин таптыыр буоллаҕына, таҥара абыраатын… Тохтоо, хамсаама диэтим! – Кент матрос кыратык хамсыах курдук буолбутугар саанан сүүскэ тирээтэ. – Сүгүн сыт! Өссө биирдэ этэбин, хамсыаҥ да бүттэ!

Кент сөмүйэтин саатын элбэрээгиттэн араарбакка сылдьан, муостаҕа сытар быалары ылан, көрүөх бэтэрээ өттүгэр матроһу илиилэри-атахтары чороччу кэлгийэн кэбистэ. Ол сүрдээх уустук этэ да, кини мээнэҕэ таҥас өрөөччү буолуо дуо?! Онтон матроһу дьиэттэн соһон таһааран үүтээн ойоҕоһугар сытыарда. Итинтэн өрүс үчүгэйдик көстөр эбит.

– Эйиэхэ күн ортотугар диэри бириэмэ биэрэбин уонна …

– Онтон?

– Онтон быһа аллараа дойдуга атаарыам. Көмүһү ханна гыммыккын эттэххинэ манан хаһан полиция этэрээтэ кэлэн ааһыар диэри сытыаҥ.

– Таҥара баарына, бу туох үлүгэрэй?! Кырдьык даҕаны тугуй, бу? Эн иирбиккин быһыылаах, туох да буруйа суох киһини өлөрөөрү тииһэҕин! Эх, кырдьаҕас пират! Эх, эн …

Джим Кардиджи үөхсэн ыһылыннарда, онон дууһата арыый чэпчээтэ. Джекоб Кент дьиэтиттэн олоппос таһааран олорунан кэбистэ. Матрос үөхсэр тылын саппааһа бүтэн тохтоото уонна тугу гынарын толкуйдуу сытта. Күн халлаан оройун диэки тэмтэйэ ойон истэ. Ыттара иччибит тоҕо баччааҥҥа диэри көлүйбэт диэн дьиибэргээн киниэхэ тиийэн кэллилэр. Иччилэрэ дүлүҥ курдук сытарыттан дьаарханнылар, туох эрэ куһаҕан буолбутун сэрэйэн тула хаамса сылдьан ыйылаһан, улуйан бардылар.

– Киэр буолуҥ! – чиэрбэ курдук өҕүллэҥнии сытан, матрос ыттарыгар хаһыытаата. Эмискэ кини туох эрэ оҥкучах кытыытыгар сытарын биллэ. Ыттара баралларын кытта, бу туох иинэ буоларын тобула сатаата. Онтон, дьэ, толкуйдаан таһаарда. Киһи айылҕаттан сүрэҕэ суох. Бу үүтээни туппут киһи даҥын буорун чугастыы мантан ылбыт буолуон сөп. Оччоҕо кини билигин ол иин үрдүгэр сытар эбит. Маны туһаныахха наада. Джим илиитин босхолуурга быһаарынна.

Илиитэ кэдэрги кэлгиэлээх, оттон аннынааҕы хаар ууллан эрэр. Тирии быа илийдэҕинэ уунарын Джим билэр. Кини сытан эрэн биллибэтинэн илиитин эрийбит быаны кыралаан ууннара сытта. Бэйэтэ буоллаҕына айан суолуттан хараҕын араарбат. Кэмниэ-кэнэҕэс Алта Уонус Миля диэкиттэн туох эрэ хара мэҥ иһэрин көрдө. Онтон күнүн көрбүтэ – күн орто чугаһаабыт быһыылаах.

Өрүс киэҥ иэнигэр хара мэҥ сүтэ-сүтэ көстөн чугаһаан иһэр. Өрүс оллур-боллур кыдьымаҕын быыһынан ыттаах сыарҕалаах киһи айаннаан иһэрин Кардиджи билэр. Матрос өрүһү хаһаайынтан куттанан, кистээн одуулаһар. Биирдэ Кент олоппоһуттан туран, бэрт болҕомтолоохтук суолу одуулаата. Кардиджи кутталыттан сүрэҕэ тиҥиргэччи тэптэ, хата, сыарҕа халҕаһа муустар күлүктэригэр киирэн көстүбэт буолан хаалла.

– Бу дьаабыламмытыҥ иһин эйигин ыйаан кэбиһиэхтэрэ, – диэтэ Кардиджи Кенты аралдьытаары. – Мин ону ситиһиэҕим. Эн аадка умайыаҥ, өйдөөн кэбис!

– Иһит эрэ! – диэтэ кыратык тохтуу түһэн баран. – Эн абааһыны итэҕэйэҕин дуо?

Кент дьигис гынна. Кардиджи таба тайаммытын өйдөөтө.

– Абааһы тылыгар турбатах киһиэхэ көстөр. Онон эн миигин эрдэ өлөрөргө саараныма даҕаны. Аҕыс склянканы оҕустаҕына эрэ, ол эбэ­тэр оруобуна уон икки чааска миигин өлөрөөр. Онтон эрдэлээтэххинэ мин өлөн да баран, абааһы буолан эйигин эккирэтэ сылдьыам. Истэҕин дуо? Биир да мүнүүтэ эрдэлиэҥ да сэрэн, мин эйиэхэ хайаан да кэлиэм!

Джекоб Кент тугу да саҥарбата эрээри, иһигэр саараҥнаата быһыылаах.

– Эн хронометрыҥ ханныгый? Хас чаас буолбутун хантан билэҕин? Эһиги манна ханнык илиҥҥи усталааһыҥҥа бааргытый?

Матрос өлөрүөхсүтү аралдьытаары ыйыталаһа сытта. Киниэхэ аҕыйах да мүнүүтэ наада.

– Эн чаһыгын хайдах туруорбуккунуй? Казармалар киэнинэн дуу, Компания чаһытынан дуу? Өйдөө, өскөтүн эн миигин эрдэ өлөрүөҥ, мин анараа дойдуттан төннөн кэлиэм. Арай чаһыҥ сыыһа барар буоллун, уон икки буолбутун хантан билэҕин? Ону хайдах быһаараргын билиэхпин баҕарабын.

– Долгуйума, эйигин анараа дойдуга сөптөөх кэмигэр ыытыам, – диэтэ Кент. – Миэхэ күн чаһыта баар.

– Төрүт табыллыбат! Күн чаһытын стрелката отут икки кыраадыска тиийэ сыысхаллаах буолар!

– Барыта сөпкө тэҥнэнэн турар.

– Хайдах тэҥнээбиккиний? Компаһынан дуо?

– Суох. Хотугу Сулуһунан.

– Кырдьык дуо?

– Кырдьык.

Кардиджи ынчыктаан ылла уонна сэрэнэн өрүс диэки көрдө. Ыттаах киһи сыыр тахсыытыгар чугаһаабыт, кинилэртэн миля кэриҥэ буолуо.

– Сурааһыҥҥа диэри ыраах дуо?

Кент хаарга оҥоһуллубут күн чаһытыгар чугаһаата.

– Үс дюйм хаалла, – диэтэ кини болҕомтолоохтук көрөн баран.

– Маннык баар, эн ытыаҥ иннинэ «Аҕыс склянка!» диэн хаһыытаар, сөп дуо?

Кент сөбүлэстэ. Иккиэн ах баран чочумча уу чуумпу сатыылаата. Матрос илиитин быата уунан, быдан холкутаата ону бэгэччэгиттэн аллараа, тарбахтарын диэки сыҕарытан истэ.

– Төһө хаалла?

– Биир дюйм хаалла.

Матрос сэрэнэн хамсаата, наадалаах түгэҥҥэ дьаамаҕа үҥкүрүс гынарга бэлэмнэннэ уонна илиититтэн быатын бастакы эрийиитин араарда.

– Төһө хаалла?

– Дюйм аҥаара.

Эмискэ Кент сыарҕа тыаһын истэн эргичис гына түстэ. Ыттаах киһи наартатыгар умса сытан, үүтээн диэки муҥ кыраайынан сүүрдэн иһэр этэ. Кент, түргэнник эргиллэ биэрээт, саатын көтөхтө.

– Аҕыс склянка өссө буола илик, – Кардиджи бырачыастаата. – Ити буоллаҕына мин хайаан да эйиэхэ кэлиэҕим!

Джекоб Кент саараҥнаан тура түстэ. Кини хаарга оҥорбут чаһытын таһыгар сиэртибэтиттэн уонча хаамыы сиргэ турара. Айаннаан иһэр киһи үүтээн таһыгар туох эрэ дьикти быһыы буолбутун көрдө быһыылаах, наартатыгар олоро биэрээт, ыттарын тиэтэттэ.

Хаарга анньыллыбыт мас күлүгэ сурааһыҥҥа чугаһаата. Кент кыҥаата.

– Бэлэмнэн! – кини үөрүүлээхтик хаһыытаата. – Аҕыс скля…

Кардиджи омуһахха үҥкүрүс гынна. Кент ыппакка эрэ кини диэки ыстанна. Матрос оронон туран эрдэҕинэ, сирэйигэр саа эстэн тоҕо барда. Саа уоһуттан буруо тахсыбата, ойоҕоһуттан, прикладын диэкиттэн уот чаҕылыс гынна. Джекоб Кент охтон түстэ.

Ыттар биэрэккэ ойуоккалаһан таҕыстылар, охто сытар киһини үрдүнэн аастылар. Джим Кардиджи илиитин босхолон, дьааматыттан орҕостон таҕыста.

– Джим! Хайа бу туох буоллуҥ? – кэлбит киһи соһуйан саҥа аллайда.

– Туох буолуохпунуй? Туох да буолбатым. Мин сороҕор маннык эрчиллээччибин, доруобуйабын көннөрө таарыйа. Көрбөккүн дуо, акаарыа? Миигин түргэнник сүөрэ оҕус, мин эйиэхэ туох буолбутун көрдөрүөм. Чэ, хамсаммахтаа, төбөҕүнэн палубаны сууйабын дуу! Һуу! – диэтэ кини, айанньыт быатын быһаҕынан бысталыы турдаҕына. – Туох буола турарын мин бэйэм да билбэппин.

Кент өлбүт этэ. Уоһунан иитиллэр доруоп саатын уоһа прикладыттан арахсыбыт. Уҥа уоһа сомуогун диэкинэн хас да дюйм усталаахтык хайа барбыт. Ол хайаҕастан көмүс кумах бөҕө тохтубут этэ. Джим Кардиджи манна дьэ өйдөөтө, туох буолбутун.

– Таҥара миигин саманна өлөрдүн! – диэн хаһыытаата кини. – Дьэ дьикти нүөмэр таҕыста! Айдааннаах көмүһэ бу баар эбит дии! Чарли, бар, тааһы аҕал эрэ. Чэ, чэ түргэнник!

Павел Неустроев тылбааһа