Степан Феоктистович Софронов-Феоктист Софронов төрөөбүтэ 95 сылын көрсө

Степан Феоктистович Софронов Чурапчы улууһун 1922 сыллаахха атырдьах ыйын 23 күнүгэр Чурапчы Одьулуунугар Локуоралаах диэн алааһыгар күн сирин көрбүтэ. Бииргэ төрөөбүт үһүөлэр. Эдьиийэ Балаайа Мындаҕаайыга Петров диэн киһиэхэ кэргэн тахсан биир кыыс, алта уол оҕоломмут. Быраата Байбал Софронов рыбнадзорга, кэлин райпоҕа үлэлээбитэ, Аллараа Бэстээххэ олорон өлбүтэ. Биир уол оҕолоох. Степан Феоктистович аҕатын аатынан Феоктист диэн псевдонимы ылыммыт.

Степан Феоктистович Чурапчы педучилищетын 1942 сыллаахха, Дьокуускайдааҕы пединституту 1947 сыллаахха бүтэрэн баран Мугудай 7 кылаастаах оскуолатыгар 1947-1949 сылларга география уонна саха тылын учууталынан үлэлээбитэ. 1949 сылтан М. Горькай аатынан литературнай институкка үөрэммитэ. Москваҕа Малай академическай тыйаатырга үөрэнэр саха оҕолоругар биир сыл саха тылын, литературатын үөрэппитэ.

1955-1956 сылларга Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар редактордаабыта. 1956-1963 сылларга Дириҥ уонна Чурапчы орто оскуолаларыгар нуучча уонна саха тылын учууталына үлэлээбитэ. 1964 сыллаахха Чурапчытааҕы районо методическай кабинетыгар сэбиэдиссэйдии сылдьыбыт. Оройуоннааҕы хаһыат редакциятыгар эппиэттиир сэкирэтээринэн, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар сэбиэдиссэйинэн, 1969 сылтан Чурапчытааҕы кыраайы үөрэтэр мусуой дириэктэринэн ананан 1980 сылга диэри үлэлээбитэ. Үлэҕэ ситиһиилэрин иһин В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар үбүлүөйүнэй мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Бэйиэт Алексей Спиридонович Бродников 1982 сыллаахха алтынньы 19 күнүгэр «Саҥа олох» хаһыакка «Бэйиэт, тылбаасчыт, очеркист» диэн ыстатыйатыгар маннык суруйан турар:

«Степан Феоктистович сэрии бастакы сылларыгар Чурапчытааҕы педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан нуучча классиктарын хасыһан туран дьаныардаахтык ааҕарын үгүстүк көрөрбүт. Аны санаатахха, улуу суруйааччылар бэргэн этиилэригэр, уус-уран тыл баай уобарастарыгар бэрт эрдэттэн үөрэммит, ону ырыппыт, этигэр- хааныгар иҥэрбит эбит. Ол да иһин буолуо, Феоктист Софронов айар үлэтин аан бастаан тылбаастан саҕалаабыта уонна 1963 сыллаахха талааннаах тылбаасчыт быһыытынан ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнинэн ылыллыбыта. Сэбиэскэй кэмнээҕи нуучча бэйиэттэриттэн Александр Твардовскайга ордук сүгүрүйэрэ. Бу норуодунай стиллээх, баай тыллаах, ураты бэргэн уобарастардаах сүдү бэйиэт айымньытын тылбаастыан баҕара-баҕара олус диэн дьулайара. Ол да буоллар, кэлин Твардовскай «Ыраахтан-ыраахха» диэн биир аатырбыт поэматын тылбаастаан испитэ.

Кини бэйэтин хоһоонноро 1947 сыллаахтан бэчээттэнэн барбыттара. Бастакы кинигэтэ «Оччугуй отчут» 1960 сыллаахха бэчээттэммитэ. Онтон салгыы «Володя Ульянов», «Сибиэтэ сэһэнэ», «Бэлэх», «Бүгүн», «Москва зоопаркатыгар» оҕолорго аналлаах, «Киэн туттар дьоммут» очеркаларын кинигэтэ 1977 сыллаахха, «Көмүс чыычаахтарбар» орто саастаах оҕолорго хоһооннорун кинигэтэ 1978 сыллаахха, «Күн ортотун кэнниттэн» хоһооннорун, поэматын кинигэтэ 1981 сыллаахха бэчээттэммиттэрэ.

Кини айымньылара литературнай кириитикэ хараҕынан ырытыллыбатаҕа. Инньэ гынан айымньыларыгар толору итэҕэтиилээх сыанабылы биэрэр күчүмэҕэй. Көннөрү ырыаны, хоһоону суруйарын таһынан өссө сатираҕа чахчы чугас турара. Ол айымньыларыгар да, көннөрү кэпсэтиитигэр да көстөрө. Холобур, «Кыттыгас» диэн хоһоонун ааҕан көрүҥ. Биирдэ анал оптуобуһунан уонча суруйааччы Покровскайга тахсан истибит. Бэйиэт Валерий Чиряев: «Бэйэ бэйэбитин күлсэн эпиграммата аахсыаҕыҥ», — диэн тыл киллэрдэ. Дьэ, эбэтээ доҕоор, араас бэйэлээх эҕэлээх тыллардаах куплеттар кутулла түстүлэр. Уопсай түмүккэ кыайыылааҕынан Феоктист буолбута. Онно ээ, бэйиэт Петр Тобуруокап кыһыйан ытаабыта. Хор, ол курдук Феоктист сытыы юмордаах этэ».

Онтон суруйааччы Петр Аввакумов 1972 сыллаахха атырдьах ыйын 23 күнүгэр Феоктист Софронов 50 сааһын туолуутугар «Кыым» хаһыакка маннык суруйбут: «Өй-сүрэх күүрүүтүн барытын «Үйэлээх үлэҕэ биэриэххэ», — диэн этиини Феоктист Софронов олоҕор, айар үлэтигэр сыһыары тутан көрдөххө кырдьык да этиллиэхтээх этиллибит дии саныыгын. Ол курдук, бэйиэт нуучча классическай уонна сэбиэскэй литературатын бөдөҥ айымньыларын саха ааҕааччылара төрөөбүт тылларынан ааҕан умсугуйалларыгар кыах биэрбитэ үрдүктүк сыаналанар. Тылбаас — бу интернациональнай суолталаах айар үлэ. Бу үлэҕэ Феоктист Софронов А.С. Пушкин «Руслан уонна Людмила», «Салтаан саар туһунан остуоруйа», «Полтава», М.Ю. Лермонтов «Бородино», Н.А. Некрасов «Саша», «Нуучча сиригэр ким үчүгэйдик олорор» диэн биллиилээх айымньыларын ситиһиилээхтик тылбаастаталаан бэйэтин бэлиэ олугун охсон кыттыста».

Суруйааччы Николай Габышев 1972 сыллаахха бу курдук суруйбут: «Степан Феоктистович 1949 сыллаахха Москваҕа Бүтүн Сойуустааҕы эдэр суруйааччылар сүбэ мунньахтарыгар кыттыыны ылбыта. Онтон салгыы литературнай институкка үөрэнэ киирбитэ. Ити сылларга кини бэйиэт Алексей Недогонов «Сельсовет үрдүнэн кыһыл былаах тэлээрэр» диэн ССРС Государственнай бириэмийэтин ылбыт айымньытын сахалыы тылбаастаабыта. Маны сэргэ Назым Хикмет, Миршакара, Леси Украинка, Иван Франко, Самуил Маршак, Константин Симонов поэзияларын, Григорий Тарскайдыын Максим Горькай «Артамоновтар дьыалалара», «Фома Гордеев» курдук айымньыларын тылбаастаабыта».

Суруналыыс Мария Михайлова 1997 сыллаахха атырдьах ыйын 26 күнүгэр «Саҥа олох» ха- һыакка «Олоҕун үгүс сылын уус-уран тылбааска анаабыта» диэн ыстатыйатыгар: «Феоктист Софронов тэҥнээҕэ суох тылбаасчыт этэ. Бу олус уустук, бэйэтин күүһүн, кыаҕын-күдэҕин билинэр эрэ киһи ылсар, олус элбэҕи эрэйэр эйгэҕэ илиитин араарбакка үлэлээбитэ уонна биллэр-көстөр ситиһиилэммитэ. Саха дьоно нуучча да, аан дойду да классиктарын бөдөҥ айымньыларын тылбаастаабыт маастарыстыбаларыгар кинилэр уус-уран тылбаастааһын оскуолатын төрүттээбит историяларын иҥэн-тоҥон үөрэтиигэ харах далыгар быраҕыллар монографическай тосхоллоох үлэлэр өссө да оҥоһулла иликтэр диирбитигэр тиийэбит, көннөрү ремесленниктэр эрэ үлэлэрин курдук көрүү-ылыныы билигин даҕаны баһыйар дуу дии саныыбын. Саха уус-уран литературатыгар 50-нус сылларга саба түһүүлэр өрөгөйдөөн аҕай турдахтарына даҕаны, Феоктист Софронов уонна кини эйгэтин дьоно уус- уран тылбаас литература инники сайдыытыгар ылар оруолун табатык өйдөөбүттэрэ. Ыарахан охсууну ылбыт саха литературата Россияҕа биллэригэр-көстөрүгэр уус-уран тылбаас суолу- ииһи арыйыахтааҕын уонна аптарытыаттаах тылбаас оҥоһуллара хайаан да наадатын. Онон бу саҕалааһын, литературнай политика быһыытынан атаҕар туруоруу манан аҕай дьыала буолбатах этэ. Араас утарсыылар дойду үрдүнэн тахсыталаабыттара.

Холобура, Евгений Пермяк диэн оҕо суруйааччыта 1952 сыллаахха олунньу 10 күнүгэр «Литературнай хаһыакка» киэҥ айдааны тарпыт «Тылбаасчыттар тустарынан» диэн полемическай ыстатыйата бэчээттэммитэ. Ааптар тылбаасчыттары суруйааччылар Сойуустарын чилиэнинэн ылары утарбыта. Бу этиини П. Антопольскай, С. Маршак курдук дойду бөдөҥ тылбаасчыттара сөбүлэспэттэрин аһаҕастык биллэрбиттэрэ. Саха сирин суруйааччыларыттан Евгений Пермягы бэйиэт, тылбаасчыт Феоктист Софронов утарбыта уонна «Уус-уран тылбаас — уустук искусство», — диэн балачча улахан кээмэйдээх ыстатыйаны суруйан 1952 сыллаахха от ыйын 22 күнүгэр «Кыым» хаһыакка бэчээттэппитэ. Онно кини: «Уус-уран тылы тылбаастыырга, дьоҕур хайаан да наада. Өй-санаа өрө күүрүүтэ баар буолуохтаах. Ол күүрүү үлэттэн үөскүүр, таах кэтэһэ сырыттахха оннук күүрээн көнньүнэн кэлбэт. Ити тылбаасчыттар үлэлэрин суруйааччылар айалларын курдук оҥорор, онон тылбаасчыт айар үлэһитинэн ааҕыллыах тустаах», — диэн утарсыбыта.

Билиҥҥи кэм көрдөбүлүгэр сөп түбэһиннэрэн, тылбаас дьыалатын өссө үрдүк кэрдиискэ көтөҕөр иһин күүспүтүн түмэн үлэлиэҕиҥ диэн ыҥырбыта түбэһиэхчэ буолбатаҕа. Субу кэмҥэ доҕоро Дьуон Дьаҥылы 10-нус сылын А.С. Пушкин «Евгений Онегин» диэн хоһоонунан романын тылбаастыыра. Феоктист Софронов бу тылбааһы аан бастааҥҥыттан өйөөбүт, бу үлэ атаҕар туруутугар улаханнык көмөлөспүт, ону таһынан бу тылбаас саха уус-уран литературатыгар ылыахтаах суолтатын өйдөтөр-санатар ыстатыйалары суруйбут киһинэн буолар. Феоктист Софронов ити сылларга бэчээттэппит ыстатыйалара Дьуон Дьаҥылы «Евгений Онегины» сахалыы тылбаастааһынын историятын сирийэн-хоруйан көрөрбүтүгэр кыаҕы биэрэллэр. 1950 сыллаахха «Кыым» хаһыат сэтинньи 29 күнүнээҕи нүөмэригэр Феоктист Софронов «Евгений Онегин» сахалыы тылбаастанар» диэн ыстатыйатыгар тылбаас суолтатын уонна эппиэттээҕин туһунан суруйбут. Ситиһиилээхтик түмүктүүрүгэр баҕарабын диэн тоһоҕолоон эппит. «Евгений Онегин» сахалыы тылбааһа күн сирин көрүөр диэри Дьуон Дьаҥылылыын бииргэ үлэлээбиттэр. «Бырастыы, тоҕус сыл охсуспут, олохпутун ылбыт олукпут!» диэн Дьуон Дьаҥылы төрүөтэ суох эппэтэҕэ. Билэр дьон этэллэринэн Дьуон Дьаҥылы уонна С.Ф. Софронов «Евгений Онегин» бүтэһик баһын бэчээккэ биэрэрдии чочуйан оҥорууга партия райкомун дьиэтиттэн хос анатаннар бииргэ үлэлээбиттэр эбит. «Кинилэр ол курдук уу тэстибэт доҕордуулара», — диэн суруйбут Мария Михайлова.

Феоктист Софронов уус-уран тылбаас эйгэтин кэҥэтиигэ уонна өйөөһүҥҥэ улаханнык үлэлэспитэ көстөр. 1966 сыллаахха «Хотугу сулус» 2 №-гэр тахсыбыт ыстатыйатыгар грузин поэзиятын генийэ Шота Руставели «Тиигир таҥастаах бухатыырын» маҥнайгы кэрчиктэрин Семен Руфов тылбаастаан бэчээттэппитин чаҕылхай тылбаас быһыытынан, ааҕааччылар кэрэхсээбиттэрин туһунан, поэма ис хоһоонун, уобарастарын, форма өттүнэн уратыларын барытын талааннаахтык толору биэрбит диэн Феоктист Софронов үөрүүтүн эппитэ. Уус-уран литература эйгэтин кэҥэтиини, кини аатын- суолун үрдэтэри ситиһэ сатыыра. Ол да иһин норуодунай суруйааччы Амма Аччыгыйа «Сэрии уонна эйэ» диэн Л.Н. Толстой аатырбыт айымньытын тылбаастаан издательствоҕа киллэриитигэр Феоктист Софроновы эрэдээктэ- ринэн аныылларыгар баҕарбыта да элбэҕи этэр. Феоктист эрэдээктэринэн үлэлииргэ сөбүлэспитэ. Итинник эппиэттээх үлэлэри толорууга бары өттүнэн сөп түбэһэр бэлэмнээҕэ, дириҥ билиилээҕэ, европейскай таһымнаах култууралааҕа диэбит Мария Михайлова.

Кини Феоктист Софронов 1975 сыл сэтинньи 19 күнүгэр бэчээттэммит «Чахчы табыллыбыт» диэн ыстатыйатын «Эдэр коммунист» хаһыакка көрдүм. Онно кини Орджоникидзевскай оройуон (билиҥҥинэн Хаҥалас улууһа) хаһыатын редакциятыттан биир дойдулааҕа Афанасий Петрович Илларионов Расул Гамзатов аатырбыт сонеттарын сахалыы тылбаастаабыта нууччалыы уонна сахалыы тылынан сэргэ бэчээттэнэн тахсыбыт экземплярын ыыппыттарын аахпытын туһунан суруйбут. Тылбаасчыт айылҕалаах киһи биир идэлээҕин ыстатыйатыгар: «Кини тылбааһа миэхэ литература бу көрүҥүн бастыҥ маастардара Дьуон Дьаҥылы, Георгий Васильев, Семен Руфов, Валерий Чиряев айымньыларын санатта. Бэйэтин дьыалатын таптыыр, бэриниилээх тылбаасчыт үөскээбит диэн истиҥ сүрэхпиттэн үөрдүм, — диэн туран салҕыы, — Афанасий Илларионов өр кэмнээх, сыралаах үтүө үлэтин иһин мин соҕотоҕун хайгыыр буолбатахпын. Хаһыакка биир норуодунай бэйиэппит үрдүк сыанабыла бэчээттэммит», — диэн (1975 сыллаахха кулун тутар 24 күнүгэр Күннүк Уурастыырап суругун холобурдуурун) эппит. Илларионовы тиийэн көрсүбүт. Онуоха Афанасий Петрович: «Степан Феоктистович уһулуччулаах тылбаасчыт. Арааһа уус-уран тылбааска ылсан үлэлээһиммэр киниттэн үөрэммитим-куоһаммытым элбэх буолуохтаах. Илиинэн суруллар сурунаал таһаарарбыт. Онно учууталбыт бэйэтин тылбаастарын эмиэ киллэрэрэ. Көхтөөх этибит. Биһиэнин бэйэтэ көрөрө-истэрэ. Расул Гамзатов сюжеттарын тылбаастаабыппын көрөн сүрдээҕин үөрбүтэ, хайҕаабыта», — диэбит диэн Мария Михайлова суруйбут.

Онтон норуодунай суруйааччы Сэмэн Тумат: «Оҕолорго анаан-минээн үлэлээһинэ икки хайысханан барбытын бэлиэтии көрдүм. Бастакыта оскуола олоҕуттан эт-хаан хабан тахсыбыт хоһооннор кинигэлэрин суруйуу. Иккиһинэн, ити оҕолор тустарынан суруйууну Россия биллиилээх бэйиэттэрин аатырбыт-сураҕырбыт айымньыларын сахалыы тылга тылбаастаан чиҥэтии, оҕо өйдүүр, саныыр уонна ылынар өрүттэрин кэҥэтии курдук олус наадалаах хайысхаҕа үлэлээбит эбит», — диэн 2013 сыллаахха «Феоктист Софронов» диэн кинигэтигэр киирии тылга суруйбут. Салгыы Семен Андреевич: «Кини сырдык мичээрдээҕэ, сүрдээх хомоҕой юмордааҕа. Ис-иһиттэн күөдьүйэн өрүкүйэн кэлэрэ. Кыраттан даҕаны туһалааҕы булан этэр дьоҕур киниэхэ иҥэн сылдьарга дылыта. Олус үчүгэйдик кэпсиирэ», — диэн ахтар.

Ити сылларга мин эмиэ киниэхэ ахсыс кылааска үөрэммитим. Чахчы да оҕолору бэйэтигэр тардар учуутал этэ. Кини кэпсиирин биһиги олус чуумпуран олорон истэрбит уонна уруок бүппүтүн билбэккэ хааларбыт. Мин ахсыс кэнниттэн куоракка үөрэнэ, идэ ыла барбытым. Онтон үөрэхпин бүтэрэн, үс сыл Уус Алдаҥҥа үлэлээн баран 1970 сыллаахха төрөөбүт оройуоммар култуура салаатын инспекторынан ананан үлэлии кэлбитим учууталым Феоктист Софронов кыраайы үөрэтэр мусуойга үлэлии сылдьара. Кини киһи быһыытынан олус боростуойа. Кыыһынаан Сибиэтэлиин «Айыллаан» аттыгар баар икки этээстээх уопсайга олороллоро. Ити сылларга Степан Феоктистович «Эрилик Эристиин үөлээннээхтэригэр» диэн уочарката, «Маршал махтала» диэн Г. Протодьяконовка анаммыт поэмата, «Бэлэх» диэн Хайахсыт кыр- дьаҕас маһын ууһа Еремей Васильевич Михайлов оскуолаҕа мусуой дьиэтин тутан бэлэхтээбитин туһунан поэмата, Мугудай орто оскуолатын учуутала Яков Гаврильевич Павловка анаммыт «Эдэрдии эрчимнээх сүрэх», норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ С.Н. Плотниковка «Балтаһыттан инженергэ», аатырбыт Мындаҕаайы булчута Николай Мордускиҥҥа «Улуу булчут олоҕун торума», Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии активнай кыттыылааҕа Роман Христофорович Кривошапкиҥҥа «Олоххо уһаарыллыы» диэн бары тус туһунан үлэлээх-хамнастаах, суоллаах-иистээх дьон тустарынан уочаркалары суруйталаабыта. «Инники кирбии дьоно» диэн кинигэҕэ «Талааны таба тайаныы» диэн уочарката киллэриллибитэ. Айымньы геройа — Эрилик Эристиин аатынан сопхуос үлэһитэ, РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх механизатора, кырдьаҕас коммунист К.Н. Пестереви суруйбута. 1977 сыллаахха «Киэн туттар дьоммут» диэн уочаркаларын хомуурунньуга бэчээттэммитэ. Бу кинигэтин иһин суруйааччы Эрилик Эристиин аатынан Литературнай бириэмийэ лауреатынан буолбута. Кинигэҕэ кырдьаҕас педагог, энтузиаст Алексей Еремеевич Максимов хомуйбут матырыйаалларыгар олоҕуран үлэ, сэрии бэтэрээннэрин, оччотооҕу Эрилик Эристиин аатынан холкуос бастыҥ үлэһиттэрин Николай Николаевич Корякины, Семен Иннокентьевич Посельскайы, Прокопий Степанович Григорьевы кытта көрсөн, кэпсэтэн, кинилэр ахтыыларыгар олоҕуран «Уот холоругу ортотунан» диэн бэртээхэй уочарканы суруйбута. Бу уочаркаҕа эдэр сааһыгар кыргыс хонуутугар дьоруойдуу охтубут Аҕа дойду сэриитин II степенэ уордьаннаах Константин Осипович Оконешников туһунан, билэр дьон ахтыыларыгар олоҕуран ылыннарыылаахтык суруйбута. «Халла эдэр сааһа» уочаркатыгар Чакыр нэһилиэгин олохтооҕо, уос номоҕор киирбит чулуу отчут Гаврил Николаевич Адамов эдэр сааһыгар сайын устата күн ахсын 1-1,5 гектар сири илиинэн охсорун, буурдааһыннаах күннэргэ 2,8 гектарга тиийэ дайбыырын туһунан Халла бэйэтин ахтыытын курдук оҥорон суруйбута кэрэхсэбиллээх» диэн Николай Филиппов ол сыллардааҕы суруйууларын туһунан киэҥник сырдаппыт эбит.

1966 сыллаахха алтынньы 19 күнүгэр Феоктист Софронов, Алексей Бродников, Василий Яковлев олохтоох ааптардары мунньан «Кустук» диэн литературнай түмсүүнү төрүттээбиттэрэ.

Салайааччынан Алексей Бродников талыллыбыта. Түмсүү кэмиттэн кэмигэр мустан эстети- ка, кириитикэ принциптэрин, социалистическай реализм диэн тугун ырытыһара, эдэр ааптардар айымньыларын сыаналыыра. Икки ыйга биирдэ «Кустук» диэн массыыҥкаҕа бэчээттэнэр литературнай сурунаалы таһаарара. Феоктист Софронов курдук астык эрэдээктэрдээхтэрэ. Худуоһунньук Семен Семенов, Федор Филиппов бэйэлэрэ эмиэ эдэр ааптардар, олус кичэйэн киэргэтэн таһаараллара. Бу түмсүүгэ Семен Попов-Сэмэн Тумат, Виктор Башарин, Егор Макаров, Афанасий Илларионов, Осип Филиппов, Михаил Попов, Семен Кривошапкин, Вячеслав Хон, Семен Семенов, Федор Филиппов, Николай Игнатьев, Петр Попов, Николай Попов курдук кэрэ талааннар арыллыбыттара. Кырдьаҕас корреспондеммыт Николай Алексеевич Бушуев бэртээхэй сатирик бэйиэт, кэпсээнньит, уочаркист, фельетонист талааннааҕа соһуппута, — диэн Иннокентий Окоемов «Чурапчы хаһыата» диэн 2001 сыллаахха таһаартарбыт кинигэтигэр суруйан үйэтиппитэ.

1973 сыллаахха общественнай корреспонденнартан бастакынан Михаил Данилович Попов ССРС Суруналыыстарын сойууһун чилиэнинэн ылыллыбыта Кини элбэх сыл «Эркээйи» литературнай түмсүүнү салайбыта. Бу түмсүүгэ эмиэ кини көхтөөхтүк үлэлэспитэ. 1977 сыллаахха кини пааматынньыктары харыстааһын обществотын оройуоннааҕы конференцията буолбутун туһунан «Саҥа олох» хаһыакка маннык суруйан турардаах: «Конференция үлэтигэр өрөспүүбүлүкэттэн бэрэстэбиитэл И.Д. Архипов кыттыыны ылла. Сэбиэт саҥа састаабын 19, президиумун 7 киһиттэн таллылар. Президиум бэрэстэбиитэлинэн Гаврил Дмитриевич Ефимов буолла» .

Ити сыл ыам ыйын 24 күнүгэр «Ааҕааччылар санаалара» диэн ыстатыйатыгар: «Киин бибилэ- тиэкэҕэ Далан «Дьикти сааһыгар» ааҕааччылар кэмпириэнсийэлэрэ ыытылынна. Суруйааччы олоҕун уонна айымньытын туһунан дакылааты норуодунай судьуйа Михаил Данилович Попов оҥордо. Дакылаатчык сэһэн ыччаты иитии курдук билиҥҥи олох биир саамай наадалаах проблематыгар анаммытын, бастыҥ ыччат Кеша Попов айымньы кылаабынай дьоруойунан суруллубутун, оҕолор өйдөрө-санаалара, майгылара-сигилилэрэ мындырдык арыллыбытын, кинилэр интэриэстэрэ киэҥин, учууталлар уонна төрөппүттэр, оскуола уонна общественность, бүгүҥҥү олох итинтэн да атын боппуруостара уустуктук, ураннык ойууламмыттарын бэлиэтээтэ уонна ааҕааччылар иннилэригэр дьүүллэһиигэ элбэх боппуруостары туруорда. Учуутал, суруналыыс Г. Сивцев сэһэн тылын-өһүн өссө чочуйарга сүбэлээтэ. Спорт- совет үлэһитэ Семен Пинигин, бибилэтиэкэр М. Макарова Кеша Попов уобараһын ырыттылар. Туһалаах этиилэри М. П. Ефимов, С. Г. Старостин, М.Ф. Маркова, Дмитрий Сергеевич Постников, Татьяна Васильевна Максимова, Т.С. Кононова, Е.К. Илларионова оҥордулар. Сэһэн наадалаах проблемалары туруорда, сюжета түргэнник сайдан иһэрэ биир санаанан биһирэннэ. Худуоһунньук уонна эдэр ааптар Семен Николаевич Семенов сэһэн олоҕу кытта ыкса сибээстээҕин туһунан эттэ. Култуура салаатын инспектора В.Д. Пинигина сэһэни инсценировка оҥорон сыанаҕа таһаарар наадатын эттэ. Ааҕааччылар кинигэ издательствота бу сэһэни кинигэ оҥорон дэлэччи тираһынан таһаарарга көрдөстүлэр. Далан махтанна уонна айар үлэтин туһунан билиһиннэрдэ. «Аар тайҕам суугуна» диэн сэһэни бүтэрбитин, интеллигенция олоҕун көрдөрөр арамааны суруйа сылдьарын туһунан кэпсээтэ».

Дьэ ити курдук киэн туттуу тыынынан илгийэр ыстатыйаны учууталым барахсан суруйан үйэ саас үйэтиппит эбит. Мин ити кэмпэриэнсийэҕэ эмиэ сылдьыбытым. Тыл эппит дьон бары аһары киэҥ билиилээх, дьоһуннаах дьон этилэрэ, иҥэн-тоҥон ис сүрэхтэриттэн кыһаллан, баҕаран туран, киһи ылынардык ырыппыттара. Мин ол сылларга айар үлэттэн ыраах буоламмын сэмэйдик истээччи оруолун толорбутум. Онон бу Далан «Дьикти саас» кинигэтэ үтүө дьон сүбэлэринэн, ырытыыларынан чочуллан дьоллоох дьылҕаланан күн сирин көрбүт кинигэ буолар. Ол да иһин ааҕааччылар киэҥ биһирэбиллэрин ылбыта уонна Даланы айар үлэ аартыгар умсулҕаннаахтык сирдээн киллэрбитэ.

1975 сыллаахха Илин Сибиирдээҕи култуура институтун бүтэрэр дипломнай үлэбэр учууталбыттан көрдөһөн Б. Васильев «А зори, здесь тихие» пьесаны тылбаастаан биэрэригэр көрдөспүтүм. Ол саҕана бу пьеса дойду үрдүнэн олус биһирэммит, киинэтэ тахсыбыт саамай актуальнай пьеса этэ. Бириэмэм олох кылгаһа. Инньэ гынан наһаа ыгымнык үлэлээн аҕыйах хонук иһинэн пьесабын тылбаастаан аҕалан биэрбитэ. Олох түүн хойукка диэри олорон сурук- суттаан, тылбаастаабытын туһунан кэпсээбитэ. Сибиэтэ оччолорго оскуолаҕа үөрэнэрэ. Аһары үөрбүтүм уонна дьоннорбун сүүмэрдээн бэлэмнэнэн дипломнай үлэбин көмүскээн турабын. Оччолорго бу улахан киһини, суруйааччыны, соруйустум диэн өйдөбүл миэхэ суоҕун сөҕөбүн, олох буор босхо үлэлэппиппин. Ким да өй да укпатаҕа. Бэйэтэ киһи быһыытынан боростуойа, кини миэхэ учууталым эрэ диэн саныырым онон көмөлөһөр диэбиппин быһыылаах. Наһаа сэмэйэ, култууралар саҥа дьылбытыгар маассабай оонньуубутугар кытта кытыннарарбыт. Адьас оҕолуу үөрэрэ, барытыгар сүүрэн, күлэн-үөрэн, юмордаан көхтөөх буолара.

Биирдэ мусуойугар барсыбыппын өйдүүбүн. Онно таҥара дьиэтин томторун тахсан иһэн: «Маша саха литературатыгар биир олох таарыллыбатах тиэмэ баар суруйуубар тарыйыахпын баҕарабын да салла сылдьабын», — диэбитэ. Мин онно наһаа соһуйбутум: «Ол туох тиэмэтай?» — диэн тута чап гыннарбытым. «Ээ, бобуулаах тиэмэ» диэн баран тулатын эргим- ургум дьаахханардыы көрөн ылбыта. Бэйэтин да куолаһа кыра буолара да өссө сибигинэйэн биэрбитэ. Мин интэриэһиргиирим өссө күүһүрбүтэ. Мусуойга киирбиппит. Ааны лип гына сабан баран аргыый аҕай кэпсээбитэ. «Ол Чурапчылар көһөрүллүүбүт туһунан тиэмэ»,- диэн уу чуумпуга сибигинэйэ былаастаан аргыый саҥарбыта. Мин эмиэ кини туругар киирэн хайдах эрэ дьиксинэн ылбытым. Оччолорго суруйар үлэттэн букатын ыраах киһи быһыытынан: «Ол тоҕо ким да суруйа илигий?» — диэн чахчы билиэхпин баҕаран ыйыппытым. Онуоха: «Ити алдьархайдаах киһи баһа барар тиэмэтэ, бобуулаах. Ол иһин ким да ылсыбакка сылдьар. Мин ити тиэмэҕэ үлэлиэхпин санаталыыбын да саллабын», — диэбитэ. Мин көһөрүллүү туһунан ийэм кэпсээнин истэр буоламмын учууталбын кытта тоҕо бобуулааҕын, тоҕо көһөрүллүбүппүтүн дьэ интэриэһиргээн ыйыталаспытым. Онно син балайда уһуннук кэпсэппиппит. Ити сэһэргэһиим уһун сылларга сүрэхпэр сөҥөн хаалбыта. 17 сыл буолан баран, 1992 сыллаахха көһөрүллүү 50 сылыгар ийэм эмиэ «бобуулаах» диэн олорон ахтар кэпсээннэригэр олоҕуран уонна учууталбын санаан «Көһөрүү» диэн пьесаны суруйарга холоммутум. Пьесаны П.М. Решетников аатынан Чурапчытааҕы норуодунай тыйаатыр кэлэктиибэ көрөөччү дьүүлүгэр таһаарбыта. Ити кэнниттэн өссө иккис пьесабын көһөрүллүү 55 сылыгар анаммыт «Сутаакылар» диэн аатынан суруйбутум 1997 сыллаахха «Бичик» кинигэ кыһата икки пьесабын киллэрэн, «Көһөрүү» диэн аатынан кинигэ оҥорон 1000 ахсаанынан бэчээттээн күн сирин көрдөрбүтэ. Көһөрүллүү 60 сылыгар Ньурба тыйаатырын режиссера, биир дойдулаахпыт Юрий Макаров «Муҥурданыы» диэн ааттаан «Сутаакылар» пьесабын көрөөччү дьүүлүгэр таһаарбыта. Онтон 2002 сыллаахха «Аптаах янтарь» диэн литовецтары кытта көһөрүллүүгэ бииргэ алтыспыт оҕолор тустарынан суруйан Т. Сметанин 80 сааһыгар ананан ыытыллыбыт оҕолорго аналлаах драматическай айымньылары көрүү өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһугар кыттан үһүс миэстэни ылбытым. Онон учууталбыныын сэһэргэһиим түмүгэ итинник айар үлэбэр дьайбыта.

«Кини кырдьык үрдүк култууралаах киһи этэ. Кимиэхэ да куолаһын үрдэппитин өйдөө- бөппүн. Дьиҥнээх ис-иһиттэн педагог буолан төрөөбүт курдуга. 1975 сыллаахха «Дьоллоох дойдубар» диэн хоһооннорун дьоҕус кинигэтин бэлэхтээбитэ. Онно маннык суруйбут этэ: «Талааннаах үөрэнээччибэр, чабырҕах маастарыгар Маша Никитинаҕа билигин Мария Андреевнаҕа — айар үлэһиккэ» диэбит ааптар. Оччолорго мин суруйууга олох ылса илик кэмим этэ. Көннөрү пьесаҕа оонньуур, дьон чабырҕаҕын хоһоонун ааҕар кулууп үлэһитэ этим. Онон учууталым миигин «Айар үлэһит буол» диэн алҕаабыт быһыылаах диэн бу сааһыран олорон суруйбут суругун ис хоһооно дириҥ өйдөбүллээҕин дьэ көрө сылдьабын.

Кини биир уочарка, аҕыс хоһоон, уон үс уус- уран тылбаас кинигэлэрин, баай ис хоһоонноох литературнай нэһилиэстибэни хаалларбыта. 1977 сыллаахха тохсунньу 20 күнүгэр «Ленин мөссүөнүн көрөөрү» поэмата «Саҥа олох» хаһыат биир балаһатын толору бэчээттэммит этэ. Чурапчы орто оскуолатыгар биир кэмҥэ учууталлаабыт учууталбыт Аграфена Игнатьевна Санникова бу поэманы нойосуус үөрэтэн, тэрилтэлэр бэстибээллэригэр олоччу ааҕан көрөөччүлэри сөхтөрбүтэ. Онтон ыла репертуар оҥостон уһун кэмҥэ хоһоонун илдьэ сылдьыбыта. Бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор кырдьаҕас киһи биир хаһыат сирэйэ поэманы өйүгэр тутан биир да тылын көтүппэккэ дьоһуннаахтык ааҕара. Чахчы да Феоктист Софроновы аһара убаастыырыттан, кини талааныгар сүгүрүйэриттэн ити курдук тахсыылаахтык толороро эбитэ буолуо дии саныыбын.

Онон бэйиэт, тылбаасчыт Феоктист Софронов олоҕун хас биирдии күнүн туһалаахтык атта- рынан, таптыыр дьарыгар айар үлэтигэр күннэтэ айымньылаахтык үлэлээн, тылбааһынан, хоһоон суруйуутунан муҥурдаммакка өссө аһары баран бэйэтин кэмин дьонун-сэргэтин үлэлэрин- хамнастарын хоһоонноругар хоһуйан, уочаркаларыгар суруйан үйэ-саас үйэтитэн хаалларбыт үтүөлээх киһи эбит диэн билиниэх тустаахпыт.

Кини үгүс суруйуулара өссө киэҥ ааҕааччы билиитигэр-көрүүтүгэр тахса иликтэр буолуох- таах дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, А. Бродников 24 папканы архыыпка туттарбыппыт диэн суруйбут эбит. Инникитин бу биир тарбахха баттанар дьоһуннаах суруйааччыбыт, бэйиэппит киэҥник сырдатылларыгар баҕарабын.

Степан Феоктистович Софронов бастакы кэргэниттэн Наталья Степановна Павлова диэн кыыстаах. Идэтинэн бибилэтиэкэр. Өр сылларга Пушкин аатынан Национальнай бибилэтиэкэҕэ үлэлээбитэ, философскай наука кандидата. Уол оҕолоох, сиэннэрэ улааттылар. Нуучча кэргэнэ Любовь Николаевна Князева Чурапчы орто оскуолатыгар учууталлаабыта. Кыыстара Светлана Степановна Билюкина идэтинэн омук тылын учуутала, икки оҕолоох — диэн Одьулуун бибилэтиэкэрэ Анна Романовна Аржакова билиһиннэрэр.

Феоктист Софронов Одьулууҥҥа дьиэ туттаран, электропровод атыылаһа Дьокуускайга киирэ сылдьан 1980 сыллаахха балаҕан ыйын 15 күнүгэр массыына саахалыгар түбэһэн соһумардык өлбүтэ. Аһары кутурҕаннаах тиһэх суолугар атаарыы «Айыллаан» култуура дьиэтигэр буолбута. Олус элбэх киһи кэлэн тиһэх суолугар атаарбыттара. Чахчы даҕаны дьон сүгүрүйэр, ытыктыыр-убаастыыр, үрдүк култууралаах, ыраас дууһалаах киһи, бэйиэт буоларын эт кулгаахпытынан истэн, уу харахпытынан көрөн итэҕэйбиппит. Чурапчы дьоно олус аһыйбыта, өлүүтэ аһары соһуччута наһаа хомолтолооҕо, дьылҕа-хаан ыйааҕа кини туһугар тыйыс да буолар эбит диэн ордук хараастыбыппыт, ис-сүрэхтэн аһыйан үгүс киһи хараҕын уутун кыатамматаҕа. Ол кутурҕаннаах миитини, тиһэх суолугар атаарыыны үйэ-саас умнуллубаттык сүрэхпитигэр сөҥөрдүбүппүт уонна кини аата-суола, айар үлэтэ умнуллан хаалбатыгар ис сүрэхтэн баҕарбыппыт!

Суруйааччы төрөөбүтэ 95 сылын көрсө төрөөбүт нэһилиэгэ, улуус дьаһалтата, аймахтара, оҕолоро, сиэннэрэ олоҕун илгэтин туһунан ахтыылары хомуйан, эттээх-сииннээх кинигэни таһаарыыга үлэлэһиэхтэрин наада диибин. Кини учуутал быһыытынан үөрэппит да оҕолоро үгүстэр. Бука биллэрдэххэ ахтыы суруйан биэриэ этилэр.

Мария Герасимова-Сэҥээрэ,

РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС култууратын туйгуна, Чурапчы улууһун бочуоттаах олохтооҕо, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ

Чолбон. — 2017. — балаҕан ыйа

Саха уус-уран литературатыгар солооһуннаах суолу-ииһи хаалларбыт бөдөҥ суруйааччынан туох да мөккүөрэ суох Василий Васильевич Яковлев буолар. Биһиги кэммит советскай кэмнээҕи эпохатын Саха сиригэр биллибит- көстүбүт сүдү уларыйыылардаах хардыыларын тиһилик-тиһилик суруйбута, уус-уран романнар кинигэлэринэн сырдаппыта. Ол курдук, Чурапчы көһөрүллүүтүгэр төрөппүттэрин кытта бииргэ 1942 сыллаахха Кэбээйигэ барсыбыт оҕо кэлин улаатан, өйүн- санаатын тутан, мелиоратор-инженер идэтин баһылаатар даҕаны суттан-кураантан хайдах, тугу тэринэн быыһаныахха сөбүй диэн санаа киниттэн арахпатаҕа. Кини көлүөнэ дьонунаан бу иһэр уу курдук тыын боппуруоһу наука көмөтүнэн быһаарарга турунуута, тус бэйэтинэн Чурапчы оройуонун нэһилиэктэригэр буор быһыттары бырайыактаан туттарыыта уонна олору Демьян Николаевич Слепцов курдук киһиэхэ («Өрүстэр кирбиилэригэр» Тугутов) температурнай режимнэрин быһаартаран научнай үлэ суруйарыгар күүс-көмө, тирэх буолуута өйү-сүрэҕи, практиканы уонна науканы тэҥҥэ дьүөрэлиир эрэ буоллахха олоҕу сайыннарар, сүдү проблемнай боппуруостары быһаарар кыах үөскүүр-тэнийэр кыахтааҕын дакаастыырга дьулуспута, онто, мин санаабар, «Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн сүдү уус- уран айымньы суруллар-айыллар төрүтүнэн буолбута.

Василий Васильевич Яковлев иккис бөдөҥ суруйуутунан «Уот иитиллиитэ» диэн романа буолбута. Бары өйдүүбүт ээ Бүлүү өрүһү быһыттааһын репортажтара республика радиотынан өрөгөйдөөхтүк бэриллибитин, сорох биллэр улахан поэттар ону айхаллаан-уруйдаан поэма, хоһоон суруйбуттарын. Арай ол кэмҥэ мелиоратор-инженер Василий Яковлев туох да диэн тыл көтөхпөтөҕө, айылҕаҕа бу курдук күүстээхтик, алдьатыылаахтык орооһуу оҥоһуллуута дьон-сэргэ олоҕор-дьаһаҕар тугунан дьайан тахсыан сөбүй дии санаабыт буолуохтаах кини ол кэмҥэ. Сылык муҥутаан суруйааччы киһи кэтээн көрбүтэ. Событиелар өр күүтэрбэтэхтэрэ. Олохтоох нэһилиэнньэ үтүрүллүүтэ, ол курдук Туой Хайа бөһүөлэгин олохтоохторун төрүт сирдэрэ ГЭС быһыта тутуллан уу түгэҕэр киириитэ тахсыбыта, ол үлүгэрдээх иэдээн адьас ханан даҕаны бэчээккэ биллибэккэ-көстүбэккэ хаалбыта суруйааччы киһини төһөлөөхтүк санаарҕаппыта, уйулҕатын хамсаппыта буолуой?!

Промышленность үлтү хааман, тоҕу солоон киириитэ, олохтоох нэһилиэнньэ төрүт сирдэриттэн үүрүллүүтэ-үтүрүллүүтэ тыа сирин дьонугар-сэргэтигэр хайдахтаах ыар содулламмытын суруйааччы Василий Яковлев «Уот иитиллиитэ» диэн түгэҕэ түгэхтээх романыгар көрдөрүөн-көрдөрбүтэ. Тыа сирэ уонна промышленность адьас уун утары айылҕалаахтарын аан бастакынан саха литературатыгар ырылхайдык көрдөрбүт, аан бастакынан бу сүдү тиэмэни арыйбыт уонна ол туһунан кэмигэр хорсуннук суруйбут киһибит кини этэ диэхпин баҕарабын.

Суруйааччы Василий Яковлев киэҥ киэлилээх эпическэй айымньылары айарын саха норуота олорон, сайдан кэлбит эпохальнай эйгэтиттэн эт-хаан тардыһыннарара. Олоҕун былаһын тухары тыа сирин кыһалҕатын тула эргийбит буолан, колхозтааһын уонна бөдөҥ совхозтары үөскэтии норуот олоҕор- дьаһаҕар хайдах-туох дьайбытын уус-уран айымньы киэбинэн көрдөрөр туһуттан Василий Васильевич Яковлев «Кэрэхтээххэ» диэн бөдөҥ романы суруйбута, бу кини тиһэх суруйуута этэ. Бу кэмҥэ суруйааччы Василий Яковлев олоҕо-дьаһаҕа сатарыйбыт (кэргэттэриттэн уонтан тахса сыл устата тэйэ сылдьыбыттааҕа), совхозтар советскай держава судаарыстыбаннай тутула хамнаатын кытары ыһыллан-тоҕуллан эрэр кэмнэрэ буолан сүрдээх ыарахан, иэрэҥ-саараҥ сылларга «Кэрэхтээҕин» суруйбута. Биирдэ көрсөн киниттэн бу айымньытын суруйан төһөлөтөн эрэрин туһунан ыйыппытым, онуоха кини: «… хайдах түмүктүүрбүн билбэппин, совхозтарбыт ыһыллан, барыта күппүлүү баран эрэргэ дылы дии…» — диэхтээбитэ. Сотору кэминэн ыалдьыбыт, балыыһаҕа киирбит сураҕа иһиллибитэ.

Салгыы ырытыыбар ити санааларбын, кини эпохальнай айымньылардаах суруйааччы буоларын өйдөтөр-санатар баҕалаахпын. Василий Яковлев айар үлэтин бары хайысхатыгар бүгүҥҥү ааҕааччыны чугаһатар, эрдэ бэриллибит сыанабылларга тирэнэр туһуттан Софрон Данилов, Иван Федосеев уонна Эрчимэн бэлиэтээһиннэрин хото туһанным, ону ааҕааччы өйдүөҕэ, ылыныаҕа диэн эрэнэбин.

Софрон ДАНИЛОВ СААМАЙ КӨННӨРҮТТЭН ДЬИКТИНИ БУЛУОХХА!

(Василий Яковлев «Кыра хоһооннорун» туһунан)

Хоһоон уонна поэзия диэн өйдөбүллэр кумах уонна кыһыл көмүс диэн кэриэтэлэр. Кумах сир-дойду ахсын кэмэ суох элбэх, кыһыл көмүс дэҥҥэ көстөөччү. Хоһоону даҕаны ахсаанынан баһыйар, ама, аҕыйах ини. Күн ахсын хаһыаты тэниттэргин, сурунаалы арыйдаргын эрэ: хоһоон, хоһоон, хоһоон… Ити кэмэ суох үгүс хоһооннор быыстарыгар дьиҥнээх поэтическай айымньылар сэдэхтик көстөөччүлэр. Оннук буолуохтаах даҕаны. Дэлэҕэ да, улуу советскай поэт Владимир Маяковскай поэзия — радийы буларга тэҥнээх диэн этиэ дуо? Буору тарыйдаҕыҥ ахсын уран рудата көстөрө буоллар, радий күндү металл аатырыа суох этэ. Син ити кэриэтэ хоһоон барыта дьиҥнээх поэтическай айымньы эбитэ буоллар, поэзия бэрт судургу дьыала буолуох этэ.

Радийдаах уран рудата бэрт дэҥҥэ, улахан эрэйинэн көстөрүн курдук, дьиҥнээх поэтическай айымньы үгүс үлэнэн, өй уонна талаан үрдүк күүрээнинэн айыллар. Ол да иһин дьиҥ-чахчы поэзия айымньытын аахтаххына — билэр да, билбэт да киһиҥ суруйбут буоллун — истиҥ доҕору кытта кэпсэппит, дьикти кэрэ бэлэҕи ылбыт курдук сананаҕын, аан дойду кэрэтин саҥа хараҕынан бэйэҥ киэнинээҕэр ордук кыраҕы, ордук нарын-намчы хараҕынан көрбүт курдук буолаҕын.

Эдэр автор Василий Яковлев 1959 сыллаахха «Хотугу Сулус» сурунаал үһүс нүөмэригэр бэчээттэппит «Кыра хоһооннорун» ааҕан баран, мин ити курдук санаабытым. Бу хоһооннору биир эмэ критик, хайаан да таба көрөн, бэчээккэ бэлиэтээн суруйуоҕа диэн эрэммитим. Сылга чугаһыыр бириэмэ ааста да, ол эрэлим туолбата. Онон бу чахчы дьоҕурдаах эдэр автор, симик-сэмэй эрээри, дьиҥ сонун, тупсаҕай, дьэҥкэ куолаһа, атын дарбааннаах куоластарга баһыйтаран, иһиллибэккээ хаалыа диэн, бу кыра ыстатыйаны суруйан эрэбин.

Василий Яковлев хоһоонноро «Кыра хоһооннор» диэн уопсай төбөлөөхтөр. Дьэ, бу кырдьык да, кыракый хоһооннор. Саамай улаханнара уонча строкалаах. Ааҕааччы кинилэр кээмэйдэрин даҕаны көрөөт, интэриэһиргии түһэр. Ол түбэспиччэ буолбатах. Мөлтөх суруйуу, үгэс курдук, тоҕо эрэ хайаан да кээмэйэ улахан, унньуххай буолааччы. «Кылгастык суруйар дьоҕур — талаан балта» диэн нуучча улуу суруйааччыта, кылгастык суруйуу маастара А.П.Чехов мээнэҕэ эппэтэҕэ.

Туох туһунан сурулларый бу «Кыра хоһооннорго»?

Эдэр поэт бу хоһооннорун темалара поэзияҕа саҥа, урут көстүбэтэх темалар буолбатахтар. Манна сүрүннээн Саха сирин айылҕатын араас көстүүлэрэ ойууланаллар. «Кустук», «Киэһэ», «Хатыҥ», «Ардах», «Күөх халлаан…», «Хопто», «Ааһан иһэн», «Дьикти туһунан» — хоһооннор ааттара итинник. «Эмиэ кустук, эмиэ хатыҥ!.. Бу хаһан ылланан бүтэр хатыҥнарый, кустуктарый, доҕоор!» диэҕэ, баҕар, хатыҥ эҥин туһунан игирэ оҕолор курдук үүт-үкчү, мөлтөх хоһооннортон салгыбыт ааҕааччы. Кырдьык, хатыҥ туһунан, кустук туһунан былыр былыргыттан хоһоон бөҕө суруллан биэрдэ ини, онон саҥаны тугу эмэни булан этэргэ да күчүмэҕэйгэ дылы. Ол да иһин дьоҕура суох хоһоонньуттар урут хас эмэ сүүстэ этиллибити саҥалыы таҥыннаран, саҥалыы рифмалаан эрэ баран бэчээттэтээччилэр. Василий Яковлев хоһоонноро оннук буолбатахтар. Эдэр автор бу поэзия бастайааннай темалара буолбут суоллары да адьас саҥа, сонун, художник кыраҕы, нарын, мындыр хараҕынан көрөн киһини биһирэтэрдик ойуулуур.

Талааннаах художник илиитэ суруйбут хартыынатын көрдөххүнэ, кини лирата айбыт хоһоонун аахтаххына, үөһэ эппиппит курдук, хараҕыҥ өссө ордук аһыллыбыкка дылы буолар, уруккуттан бэркэ билэр да суолларыҥ адьас саҥа көстүүлэнэн, саҥа ис хоһооннонон кэлэргэ дылы буолаллар. «Кырдьык даҕаны! Урут хайдах маны өйдөөн көрбөтөх бэйэбиний?» дии санаан кэлэҕин. Мин, холобура, Василий Яковлевич «Кустук» диэн хоһоонун ааҕан баран, эмиэ оннук санаатым. Бу хоһоон баара-суоҕа аҕыс строкалаах:

Ыаҕастаах уунан

Ардах кутан ааста.

Хараҥа былыт сүүһүн анныттан

Күн чаҕылыйа тыкта.

Оттон илин

Күөх тыа, үрэх үрдүнэн

Күҥҥэ ыттар көмүс муоста буолан

Кустук дуҕата ыйанна.

Бу иккиэйэх строфаҕа икки бэртээхэй поэтическай образ баар. Дохсун ардах эмискэ астан, өссө да ыанньыйан турар уулаах былыттан быган, күн чаҕылыйа түһэрэ кырдьык да, үчүгэйэ бэрт буолааччы. Ону ити эдэр ырыаһыт «хараҥа былыт сүүһүн анныттан күн чаҕылыйа тыкта» диэн субу харахха көстөн турар гына бэргэнник ойуулаабыт. Оттон кустук дьэрэкээн өҥүн эҥин араастаан туойдулар аххан ини, ону ити хоһоон автора адьас саҥатын, «күҥҥэ ыттар көмүс муостаҕа» холуу көрбүт. Ардаан баран халлыбыт халлааны, халлааҥҥа иэҕиллибит кустугу айылҕаҕа да, искусствоҕа да, бука, үгүстүк көрдөҕүм буолуо. Ол эрээри, «хараҥа былыт сүүстээх» күнү, «күҥҥэ ыттар көмүс муоста буолбут» кустугу Василий Яковлев миэхэ аан бастаан көрдөрдө.

Эбэтэр ааҕан көрүөҕүҥ «Хатыҥ» диэн хоһоону. Ол хоһоон өссө кылгас — алта эрэ строкалаах: Айылҕа киэргэлэ —

Ыраас хатыҥ

Үүнэн дьулуруйан турар,

Нарын кыыс оҕолуу,

Үрүйэ уутугар

Таарыйтарбат ньуурун көрүҥэр.

Бу строкалары иҥэн-тоҥон өйдөөн көрүҥ эрэ: бэрт кэрэ, нарын образ ойууламмыт буолбат дуо? «Ыраас хатыҥ үүнэн дьулуруйан турар», — диир поэт. Манна биһиги баай лабаалаах лаглайбыт хатыҥы буолбатах, кулуһун курдук көбүс-көнө, дьылыгырас быһыылаах эдэр хатыҥ көҕөрө күлүмнүүр халлааҥҥа өрө дьулуруйан тахсыбытын көрөбүт. Саха киһи саныырыгар, үрүлүйэ устар үрүйэ дьэҥкир сүүрүгүттэн ордук ыраас туох да суохха дылы. Оттон бу эдэр хатыҥ кэрэ ньуурун, бэл, үрүйэ сүүрүгэр таарыйтарбат, ол курдук ыраас, ол курдук киргэ- хахха сыстыбатах, этиэхтэн эриэккэс эбит. Бу строкалары аахпыт киһи хараҕар эдэр хатыҥ кэтэҕиттэн нарын кыыс оҕо кэрэ мөссүөнэ көстөн кэлэр.

Ардах уонна духуу. Ити икки өйдөбүллэр тугунан хабааннаһыахтарын сөбүй? Ол эрээри, поэт кыраҕы хараҕынан көрдөххө, быһаччы ситимнээх буолуохтарын да сөп эбит. Ону Василий Яковлев «Ардах» диэн хоһоонун аахтаххына дьэҥкэтин өйдүүгүн. Ол хоһоон бүтүннүүтэ бу баар:

Күөх тыа көпсөркөй саҕынньаҕар

Духуу буолан ибиирдэ:

Салгын мутукча күөх сытынан

Аҥылыс гына түстэ.

Кырдьык даҕаны! Пульверизатор духуу быыкайкаан бырдаҥаларынан ибиирэр ардах түһэригэр маарынныыр ээ. Уонна сайыҥҥы ичигэс ардах кэнниттэн тыа иһэ мутукча минньигэс сытынан дыргыйа түһээччи ээ…

Василий Яковлев наар айылҕа араас көстүүтүн эрэ хоһуйар буолбатах, кини дьон, үлэ-хамнас туһунан эмиэ суруйар. Ол суруйуулара, айылҕаны ойуулуур хоһооннорун курдук, эмиэ бэрт кылгастар, бэргэн, тупсаҕай образтардаахтар.

Сорох эдэр хоһоонньуттар ким хайдах туттан- хаптан үлэлээбитин, нуорматын төһө бырыһыан толорбутун, отчуотун төһө эрдэ түһэрбитин сиһилии ойуулаан үлэ кыайыытын, үлэ үөрүүтүн көрдөрөргө дьулуһаллар. Ити курдук ойуулаан бастыҥ үлэһит обраһын айыахха, коллективнай үлэ кэрэтин көрдөрүөххэ сөп курдук саныыллар. Ол гынан баран ким хаста, хайдах дайбаабытын, нуорматын төһө бырыһыан аһара толорбутун, отчуотун хайа чыыһылаҕа киллэрбитин эридьиэстээһин искусствоҕа туох да сыһыана суох, хаһыат заметкатын да ити курдук суруйар сатаммата биллэр. Эдэр автордар үлэни хоһуйалларыгар ити чэпчэки суолу батыһаллара дэҥҥэ көстөр түбэлтэ буолбатах. Холобура, бу Василий Яковлев хоһоонноро бэчээттэммит нүөмэригэр атын эдэр автор «Биригэдьиир санаата» диэн хоһооно баар. Ол хоһооҥҥо ааҕабыт:

Ыһыы бэлэмин туһунан

Совекка отчуот түһэрэ,

Тураҕас ыҥыыр атынан

Биригэдьиир Сааба иһэр.

«Биригээдэм миэнэ бүтэрдэ

Массыына өрөмүөнүн барытын,

Ким эрэ бэриэт түһэрдэ

Ыһыы бэлэмин отчуотун?..»

«Аны ыһыыны ким да

Иннинэ бүтэрдэрбин

Ылыам этэ мин да,

Кыайыы аалай былааҕын».

Маннык суруйуу ааҕааччы хараҕар ханнык кэрэ хартыынаны ойуулуон, кини өйүгэр- сүрэҕэр ханнык сырдык санааны үөскэтиэн, туохха ыҥырыан, туохха умсугутуон сөбүй? Суох. Хомойуох иһин, маныаха маарынныыр суруйуулар биһиги бэчээппитигэр үгүстүк тахсаллар.

В. Яковлев итинник чэпчэки суолу батыспата киһини үөрдэр. Ааҕан көрүөҕүҥ кини «Ааһан иһэн» диэн хоһоонун:

Кыталык курдук кылбаҥнаһа,

Кыргыттар бугул бугуллууллар.

Ону көрөн күүскэ-күүскэ Мин сүрэҕим тэбэн ылар.

Оо, былыт курдук көтүтэн —

Массыынам

Тохтуу түспэт да буолан!

Көстөрүн курдук, манна автор хайа кыыс хайдах хамсаммытын, төһө бугулу бугуллаабытын, нуорматын хас бырыһыан толорбутун туһунан биир да тылы эппэт. Кини автомашинанан ааһан иһэн көрбүт лоскуй хартыынатын ойуулуур. Ол гынан баран ити сэттиэйэх строка били, «Биригэдьиир санаатын» курдук, сэттэ сүүс строкалаах да хоһооннордооҕор үксү этэр. Бу хоһоону аахтаххына, күөх уйгу быйаҥын хомуйан, сайыҥҥы сардаҥалаах күн көхтөөхтүк, көрдөөхтүк, хотуулаахтык үлэлии сылдьар колхозтаах кыргыттары көрө түһэҕин. Уонна бу «кыталык курдук кылбаҥнаһар кыргыттары» кытта бииргэ үлэлэһиэххин, бииргэ ыллыаххын- туойуоххун баҕаран кэлэҕин… «Ааһан иһэн» үлэ үөрүүтүн, үлэ кэрэтин хоһуйар дьиҥ-чахчы үчүгэй хоһоон!

Ити курдук Василий Яковлев кэмчи тылларынан чаҕылхай поэтическай образтары айар, кэрэ хартыыналары ойуулуур. Ол да иһин кини кыракый хоһоонноро үгүс атын хоһооннор быыстарыгар, күн сардаҥатын түһэрбит таас лоскуйун курдук, чаҕылыйан көстөллөр. Тыһыынчалыы строкалаах сыппах- мөлтөх, унньуххай поэмалары суруйардааҕар биэстии-алталыы строкалаах маннык кыра хоһооннору суруйар күчүмэҕэйэ чахчы. Онон Василий Яковлев бу хоһооннорун үгүс поэттар үтүө холобур оностуохтарын сөп этэ.

Рецензияларга, үгэс курдук, бастаан хайҕаан- хайҕаан баран, түмүгэр «ол эрээри…» диэн саҕалаан кыра критиканы кыбыта түһээччилэр. Мин бу сырыыга ол салгытыылаах үгэһи үтүктүбэккэ, үчүгэй хоһооннору ааҕан үөрбүт санаабын эрэ этэринэн муҥурданыахпын баҕарбытым да, хайаан да аҕыйах тылы эттэхпинэ сатаныыһы. Ол авторга да туһалаах буолуо дии саныыбын. Мин ордук тоһоҕолоон икки суолу этиэх тустаахпын.

Бастакыта, билиҥҥитэ Василий Яковлев чахчылар, событиелар тас көрүҥнэрин эрэ ойуулуур, кинилэр ис хоһооннорун дириҥник арыйан көрдөрбөт, оннук соругу бэйэтигэр туруоруммат даҕаны. Кини хоһоонноро, биирдии-биирдии аахтахха төһө да тупсаҕайдарын иннигэр, уопсайынан ыллахха, «маннык баар», «мин харахпар бу курдук көһүннэ» диэн кэпсээһининэн эрэ муҥурданаллар. Поэзияҕа саҥардыы кыттан эрэр киһи итинник суруйара дьиибэ буолбатах. Эдэр автор инникитин олоххо ордук дириҥник иҥэн-тоҥон киирэргэ, поэтическай айымньыларыгар олох сытыы, дьоһуннаах боппуруостарын көтөҕөргө кыһаллыахтаах.

Иккиһинэн, В. Яковлев хоһоону суруйуу техникатын баһылыырга, ахсаабакка үлэлиирэ наада. Билиҥҥитэ кини, үөһэ эппиппит курдук, ойуулуур чахчытын художник кыраҕы хараҕынан сонуннук көрөн, уус-уран обраһы айары сатыыр эрээри, онтукатын поэтическай формула оҥорон этэри өссө да кыайбат. Быһатын эттэххэ, кини хоһоону суруйуу техникатын билбэт, сатаабат. Ол иһин кини хоһоонноро чочуллубут формата суохтар, ыһыллаҕастар. Холобура, үөһэ ахтыллыбыт хоһооннорго барыларыгар биир даҕаны точнай рифма суоҕун кэриэтэ, бары строкалар «быһа тарыйан» рифмалаһаллар. Ити куһаҕан. Рифманы хоһоону киэргэтии эрэ курдук көрүөххэ сатаммат. «Рифмата суох хоһоон ыһыллан хаалар», — диэн эппитэ В.Маяковскай «Хоһоону хайдах оҥоруохха сөбүй?» диэн ыстатыйатыгар. — Рифма эһигини инники строкаҕа төнүннэрэр, ол строканы санатар, биир санааны этэр бары строкалары биир сомоҕо оҥорор». В. Яковлев хоһоону суруйуу техникатын, хоһоон теориятын үчүгэйдик үөрэттэҕинэ сатаныыһы. Ону билбэт, сатаабат буоллахха, дэгиттэр үчүгэй поэтическай айымньыны биэриэххэ сатаммат.

Василий Яковлев бэйэтэ туспа куоластаах, туспа суоллаах-иистээх суруйааччы быһыытынан саха советскай литературатыгар киириэ диэн эрэниэххэ сөп. Ити курдук эрэнэргэ кини уус- уран үлэҕэ дьоҕура уонна литература соругун дьэҥкэтик, табатык өйдүүрэ кыах биэрэр. Оттон уус-уран литература аналын сөпкө өйдүүрүн «Дьикти туһунан» диэн хоһооно көрдөрөр. Ол хоһоонугар кини этэр:

Дьиктилээххэ

Эн көрдүү сатаама

Дьиктини, —

Биллэн турар, булуоҥ

Кинини.

Эн суруйан көр

Саамай көннөрү туһунан

Көннөрү,

Арай дьон бэккиһээн:

«Дьикти!» — диир гына.

Бу олус туочунайдык, олус сөпкө этиллибит санаа! Дьикти-дьиибэ түбэлтэни булан биитэр

өйтөн оҥоро сатаан суруйуу реалистическай литература суола буолбатах. Василий Яковлев дьиктини көрдүү сатаамыахха, биһиги күннээҕи олохпут — коммунизмы тутар боростуой үлэһит дьоннор олохторо, үлэлэрэ — бу баар дьиҥнээх дьиктилээхэй дьикти диэн этэр. Уот харахха этэр! Советскай литература анала, соруга итинник. Эдэр поэт айар үлэтигэр мэлдьитин девиз оҥоһуннун ити эппит тылларын:

• Саамай көннөрүттэн дьиктини булуохха!

1960 с.

***

Софрон Петрович Данилов саха литературатын историятыгар сонун поэтическай уобарастары, тэҥнэбиллэри уонна кылгас хоһоон афоричнай форматын олус сонуннук киллэрбит Василий Яковлев хоһооннорун хайҕыан хайҕаабыта уонна бу өтөрүнэн буолбатах көстүүнү саха литературатын историятыгар киллэриэн, литературоведтар болҕомтолорун тардыан баҕарбыта (көр: Василий Яковлев «Утары саһарҕа кыыһар» диэн Сэмэн Тумат хомуйан, түмэн таһаарыытын.)

1965 сыллар диэки Василий Васильевич Яковлев «Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн романын суруйбут кэмин туһунан суруйааччы Иван Егорович Федосеев бу курдук бэлиэтээбитэ, онон эрэ биһиги сылыктыыбыт айымньы общественнай сэҥээриини ылбыт бастакы хардыыларын. Ол туһунан сиһилии соҕус билсиэҕиҥ:

«1965 с. мин «Хотугу сулус» сурунаалга эппиэттиир секретарынан үлэҕэ ананан кэлбитим. Мин иннибинэ ити дуоһунаска үлэлээбит Рафаэль Баҕатаайыскай үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэххэ барбыта. Баһылай кэргэнэ Клара Трифоновна Томскайдааҕы университет иккис курсун бүтэрэн баран, кэргэн тахсан, СГУ медфагар үһүс курска көһөн кэлбитэ. Онон кэргэнин СГУ медицинскэй факультетыгар салгыы үөрэттэрээри, Дьокуускай куоракка көһөн киирэн, бэйэтэ СГУ техническэй факультетыгар ассистенынан үлэлээбитэ. Кини айымньытын библиотекаҕа олорон суруйар үгэстээҕэ. Ол кэмҥэ кини «Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн романын суруйбут этэ.

Биирдэ издательство директора Семен Игнатьевич Неустроев:

— Уйбаан, эн биир дойдулааҕыҥ, быраатыҥ-Василий Яковлев улахан романы суруйбут. Софрон Петрович хайгыыр, ол гынан баран, уутун-хаарын ыгыахха, үчүгэйдик редакциялыахха диир. Кини бэйэтэ солото суох. Ону эһиги ылаҥҥыт маҥнай «Хотугу Сулуска» таһаарбаккыт ээ. Онтон биһиги туспа кинигэнэн таһаарыах этибит, — диэбитэ.

Мин кылаабынай редакторбын Дмитрий Васильевич Кириллини кытары сүбэлэһэн, ылан ааҕан көрөргө, үчүгэй буоллаҕына бэчээтииргэ дэһистибит. Рукопиһы издательствоттан аҕалан, оччотооҕу сурунаал прозаҕа отделын сэбиэдиссэйигэр Николай Максимович Заболоцкайга туттардым. Николай Максимович ааҕан баран: «Үчүгэй роман суруллубут. Ол гынан баран үчүгэйдик редакциялыахха, авторы кытары үлэлиэххэ наада быһыылаах», — диэбитэ. Онон Дмитрий Васильевич биһикки сүбэлэһэн бараммыт, Николай Максимовиһы Чурапчыга биир ыйдаах командировкаҕа ыыппыппыт. Кини онно Баһылайдаахха бэйэлэригэр олорон, бэрт тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Ол түмүгэр «Өрүстэр кирбиилэригэр» роман 1967 сыллаахха «Хотугу Сулус» 1, 2, 3, 4, 5 нүөмэрдэригэр бэчээттэммитэ. Романы ааҕааччылар улахан астыныынан, биһирэбилинэн көрсүбүттэрэ.Роман прототиптара биллэ сылдьар, сэрэйиллэр буоланнар, автортан «Киирии тыл» суруйтарбыппыт. Кини онно маннык суруйбута:

«Бу айымньыны мин олоххо баар чахчыларга олоҕуран суруйдум. Ол гынан баран хайа эмэ кэмҥэ, хайа эмэ сиргэ буолбут чопчу түбэлтэлэри бу суруйууттан була сатыыр сыыһа буолуо этэ. Манна көстөр образтары айарбар олоххо баар дьону, уларыппакка-тэлэриппэккэ, хайдах баалларынан көрдөрөргө сорумматаҕым, уус-уран суруйууга оннук баар да буолуон сатаммат. Элбэх дьонтон сүүмэрдээн, сороҕун көҕүрэтэн, элбэҕи эбэн типичнэй образтар буолаайаллар диэн үлэлэстим. Ол да буоллар, санаабын астынар гына ситэ-хото суруйдаҕым дии санаабаппын. Ол, баҕар, мин литературнай маастарыстыбаны кыайан баһылыы иликпиттэн буолуо…»

Биһиги, редакция үлэһиттэрэ, «Өрүстэр кирбиилэрин» үөрэ-көтө аахпыппыт, бары биһирээбиппит. Ордук үөрүүлээҕэ, кэтэһиилээҕэ саха уус-уран литературатыгар улахан талааннаах, олоҕу мындырдык көрөр прозаик суруйааччы киирэн эрэр этэ.

Баһылай оччотооҕу саха тыатын сирин олоҕун, кини үлэһит дьонун кырдьыктаахтык, уустук- ураннык ойуулаан көрдөрбүтэ. Романы хайгыыр ыстатыйалары Эрчимэн, Христофор Ефремов, Егор Федоров, Роман Данилов сурунаалга, хаһыаттарга суруйбуттара. Ромаҥҥа үрдүк сыанабылы уус-уран тыл уһулуччулаах маастара, саха народнай суруйааччыта Н.Е.Мординов- Амма Аччыгыйа биэрбитэ. Философскай наука доктора, профессор А.Е.Мординов роман туһунан эмиэ иһирэх, истиҥ тыллары эппитэ.Баһылай санаата эрдийбитэ, олоҕун уус-уран литератураҕа аныырга быһаарыммыта.

— Мин Омскайга учууталым Сергей Залыгин суолунан барыам. Мелиорацияҕа кини курдук наука кандидата буолуом уонна наар айар үлэҕэ көһүөм, — диирэ. Баһылай уонна кини доҕотторо Демьян Николаевич Слепцов, Николай Иванович Ефимов хайдах гынан мэлдьи кураанныыр Чурапчыларыгар ууну аҕалар, нүөлсүтэр туһунан кэскиллээх санаанан өрүкүйэ сылдьаллара. Д.Н. Слепцов да, Н.И. Ефимов да мелиорацияҕа диссертация көмүскээннэр, техническэй наука кандидаттара буолбуттара. Баһылай 1958 сыллаахха С.М. Киров аатынан Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун гидромелиоративнай факультетын бүтэриэҕиттэн ыла идэтинэн төрөөбүт-үөскээбит Чурапчытыгар үлэлээн барбыта. Онно үлэлээбит дуоһунастара манныктар: тыа хаһаайыстыбатын инспекциятын инженер- мелиоратора, Чурапчы райисполкомун тутууга уонна суол-коммунальнай хаһаайыстыбаҕа отделын сэбиэдиссэйэ, РТС директора, ССКП XXII съеһин аатынан колхоз правлениетын председателин солбуйааччы. Ол саҕана кадрдары түптээн, биир үлэҕэ сырытыннарбаттар этэ.

-1962-1964 сс. — СГУ техническэй факультетыгар ассистенынан үлэлээбитэ. Ол кэмҥэ «Өрүстэр кирбиилэрин» суруйбута. Онтон эмиэ Чурапчытыгар Ленин аатынан колхозка инженер-мелиораторынан үлэлии тахсыбыта.

-1969 сыллаахха «Өрүстэр кирбиилэрин» Саха сиринээҕи кинигэ издательствота туспа кинигэнэн бэчээттээн таһаарбыта. Ол ааҕааччыларга күндү бэлэх буолбута.

-Баһылай инженер киһи быһыытынан космофизиктар үлэлэрин интэриэһиргээбэтэ. Кэлин Ленинскэй бириэмийэ лауреаттара буолбут Дмитрий Данилович Красильниковы, Никодим Николаевич Ефимовы кытары доҕордоспут, кинилэр үлэлэрин иҥэн-тоҥон билсиспитэ. Ол түмүгэр «Сардаҥа ардаҕа» диэн сэһэни суруйан, республиканскай конкурска иккис бириэмийэни ылбыта. Сэһэн 1970 сыллаахха туспа кинигэнэн тахсыбыта. Ити сыл Баһылай ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэнинэн ылыллыбыта», — диэн олус наадалаах уонна Василий Яковлев «Өрүстэр кирбиилэригэр» романа саха обществотын бары араҥатын хабарынан дьоҥҥо-сэргэҕэ биһирэппитин кэтээн көрөрбүтүгэр бары өттүнэн кыаҕы биэрэр ахтыыны оҥорбута.

— Мин бу ахтыыга суруйааччы-мелиоратор Сергей Залыгин туһунан этиллибиккэ тохтоон ааһыах этим. Сергей Залыгын элбэҕи айбыт, бэйэтин кэмигэр биһирэппит суруйааччы этэ. Кини «Трубка снайпера» диэн бэртээхэй сэһэнин ааҕар турардаахпын, онно Семен Номоконов диэн албан аатырбыт, сэриигэ снайперынан сылдьан Гитлер ставкатыттан улахан сорудахтаах кэлбит немец аармыйатын улахан чыыннаах тойонун өлөрбүт, ол түмүгэр Ленин уордьанынан наҕараадаламмыт киһи этэ. Бу Семен Номоконовка туһаайбыт немец дьахтарын суруга 1975 сыллаахха «Литературнай газета» диэн хаһыакка бэчээттэммитин аахпытым. Онно: «Эн, Семен Номоконов киһи бөҕөнү өлөрбүтүҥ, мин Ганспын баҕардар эн өлөрбүтүҥ буолуо», — диэн эппит этэ.

Семен Номоконов онуоха: «Мин сэриинэн киирбэтэҕим, эһигини ыҥырбатаҕым. Өйдөө, мин сэрии кэмигэр биир да буулдьаны кураанахха ыппатаҕым. Ыппыт буоллахпына, Эн, да Гансыҥ куоппатаҕа буолуо. Мин сэриини тохтотоору ытарым», — диэн дьоһуннаах харданы биэрбитэ.

Итинэн мин Василий Яковлев олоҕу дириҥник билэр нуучча ньургун киһитиниин, Сергей Залыгинныын доҕордоспута, кинилиин биир идэлээх дьон сиэринэн санааларын дириҥник билсибиттэрэ суола-ииһэ суох хаалбатаҕа буолуо диэн санааҕа кэлэбин. Олоҕу дириҥник хорутан өйдүүр биһиги Василий Яковлеппыт: «Мин Омскайга учууталым Сергей Залыгин суолунан барыам…», — диэн мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаах.

1969 сыллаахха «Өрүстэр кирбиилэригэр» романы Саха сиринээҕи кинигэ издательствота туспа кинигэнэн бэчээттээн таһаараатын кытары ааҕааччылар конференцияларын ыытыылар буолуталаабыттара. Эрчимэн ыстатыйа-ырытыытыгар «үөлээннээх» диэн тылы тоҕо туттубутун уонна бу тыл нөҥүө айымньы ис тыынын хайдах өйдүөххэ сөбүн туһунан профессиональнай быһаарыыны биэрбитин болҕомтоҕо ыларбыт наада, тоҕо диэтэххэ, критик «Өрүстэр кирбиилэригэр» ойууланар эйгэни аһар күлүүспүт онуоха сытарын ыйар:

— «Үөлээннээх! Бу тыл айах кэпсэтиитигэр төһө да элбэхтик: туттулуннар, биһиги литературоведениебытыгар бэйэтэ туспа, киэҥ өйдөбүл быһыытынан өссө киирэ илик. Ол оннугар «биһиги кэммит киһитэ», «биһигини кытта биир кэмҥэ олорор, үлэлиир киһи», «эт саастаахпыт» эҥин диэн төһө эмэ төгүрүтэн этээччибит. Э. Пекарскай тылдьытыгар «үөлээннээх» диэн тыл нууччалыы «сверстник», «ровесник», «современник» диэн, тылларынан бэриллибит. Оттон биһиэхэ — литературоведтарга дьэ ити «современник» диэн тылга тэҥ суолталаах суос- соҕотох чиҥ тыл хайдахха дылы нааданый!Советскай литератураҕа, ол иһигэр саха литературатыгар, үөлээннээхтэрбит образтарын айыы аан бастакы соругунан турбута уонна турар. Бу туспа аналлаах чинчийиини эрэйэр научнай боппуруос, биһиэхэ саха советскай литературатын төрүттээччибит П. Ойуунускай «Кыһыл Ойууна» ханнык уус-уран ньыманан суруллубутун быһаара сатааһынтан саҕаламмыта түбэһиэхчэ буолбатаҕа. Үөлээннээхпит, ол аата советскай киһи, обраһын айыы историята, биһиги литературабыт тыын проблематын — социалистическай реализм проблематын кытта быстыспат ситимнээх.

«Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн роман — биһиги үөлээннээхтэрбит тустарынан роман. Киниэхэ тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи тирээн турар сүрүн боппуруостарыттан итэҕэһэ суох суолталаах, быһаарар суолталаах да диэххэ сөп, советскай дьоннор, коммунистар майгыларыгар-сигилилэригэр сыһыаннаах принципиальнай, быстах да боппуруостар аһара сытыытык уонна эмиэ бэйэтин кэмигэр сөпкө көтөҕүллэллэр. Айымньыга биһиги коммунистическай идеалларбытыгар чугасаһар аһара ыраас дууһалаах үрдүк дьулуурдаах геройдары сэргэ, бэл бүгүҥҥү даҕаны моральнай-этическэй нуормаларбытыттан хаалбыт, халыйбыт дьоннор эмиэ бииргэ үтүрүһэ-хабырыһа, хатыһа-соһулла сылдьаллар. Кинилэр мөккүөрдэрэ «Өрүстэр кирбиилэригэр» ааҕааччыны тардар, долгутар күүһүнэн буолар», — диэн. Критик Эрчимэн «Өрүстэр кирбиилэригэр» романы ырытарыгар суруйааччы Василий Яковлевайымньы психологаческай түгэннэригэр болҕомтотун уурар, саха литературатыгар урукку өттүгэр суох, түгэхтээх түмүктээһиннэрдээх санааҕа-онооҕо аҕалар, дьиҥ реалистическай суруйууну саҥа көстүү быһыытынан литература историятыгар олохсутуон баҕарар: «Өрүстэр кирбиилэригэр» роман кэмэ суох элбэх персонажтарыттан, эбэтэр, үс кини геройдарыттан ким ордук уһугулаан айымньы идеятын, философиятын арыйарый?

Аркадий Тугутов, эбэтэр Ирбитин диэххит. Кырдьык, бу икки персонаж биһиги коммунистическай идеалларбытыгар чугасаһар, ол диэки хабааннаах типическэй образтар буолаллар. Кинилэргэ биһиги бүгүҥҥү тыабыт хаһаайыстыбатын специалистарын саамай бастыҥ хаачыстыбалара түмүллэн бэриллибиттэр. Бу икки эдэр дьон Тит Бардасов антиподтара. В.Яковлев оннук күүһүрдэн оҥоро сатаабыт. Сороҕор ол наһаа биллэр автор эдэрин, мастерствота өссө ситэ-хото илигин эрэ туоһулуур.

Суруйааччы бэйэтин идеятын — саамай ыалдьар боппуруоһун этэригэр хайаан да сүрэҕэ сөбүлүүр персонаһын туһанар буолбатах. «Өрүстэр кирбиилэригэр» үс үөлээннээхтэртэн иккитэ төһө да биһирэбиллээх геройдар буолбуттарын иһин, роман сюжетын дьиҥнээхтик хамсатар, кини идеятын толору арыйар обраһынан Тит Бардасов буолар. В. Яковлев төһөнөн кинини психологическай өттүнэн ситэн туран иһигэр: «Маннык буолумаҥ!» — диэн хаһыытыы олорорун истэргэ дылыгын. Кини икки үөлээннээхтэрэ эмиэ роман саҕаланыаҕыттан ону ситиһэ сатыыллар. Били күөл кытыытыгар, «Триумвират» туругурарын туһугар «көмүс санаалар, көмүс тыллар, көмүс кэмҥэ» этиллэр киэһэлэригэр, бэл онно Тит: «Суох, арааһа, эһиги миигин мөрөйдүөх быһыылааххыт», —диэн сөпкө түүйбүт эбит.

Бардасовы, уус-уран образ быһыытынан чопчу ыллахха, бу биһиги общественнай олохпут эйгэтигэр оннук түбэһиэх көстүү буолбатах. Кырдьык, Артур Иоганцев уонна кини курдук бэйэмсэх биирдиилээн дьоннор бэйэлэрин эрэ иннигэр үчүгэйи оҥорон биһиги ортобутугар сүөдэҥнэһэн сылдьаллара үчүгэйэ суох. Оннооҕор хас эмэ сүүһүнэн дьоннор коллективнай хаһаайыстыбаларын экономическай дьылҕаларын дьаһайар дьон кими да билиммэт буолуулара, волюнтаризмҥа охтуулара ордук охсуулаах, алдьатыылаах. Ол туһунан этээри В. Яковлев илиитигэр бөрүөнү ылбыт.

Бардасов бэйэтэ эрэ билбитин бырааптаан талбытынан дьаһайарыгар киирсибэт дьоҥҥо хайдахха дылы кырыктааҕый, баттыгастааҕый? Ыанньыксыт Балбаара Седалищева тылынан эттэххэ, туох да буруйа суох Байбал ууһу «кыыллыыр-саһыллыыр». Эрэ биирдэ кини бэйэлээҕи өрө көрөн саҥарбытын иһин өһүөннээн, Таня диэн эдэр ыанньыксыты ыарахан кэмигэр киһи булан солбуйтарбакка ыарыһах оҥорор — «үйэтин сарбыйар». «Тит Миитэрэпээнэбис холкуоһу тупсарда, байытта, эти-аһы дэлэттэ дииллэр. Кини аны, баҕар, сүүс да төгүл тупсардын, баҕар, биһигини кини наар сыаҕа-арыыга да сөтүөлэттин, кини дьону олус үүрэр-түрүйэр, баттыыр-атаҕастыыр, дьону сэниир, дьону дьон курдук көрбөт буоллаҕына, ол аата дьиҥнээх салайааччы буолбатах». Бу Түгэх Алаас ыанньыксытын Балбаара Седалищева тыла», — диэн быһаарыыларынан.

Эрчимэн итинтэн салгыы биир суол олус наадалаах, суруйааччы Василий Яковлев саха инники көлүөнэ суруйааччыларыттан уратытын сөпкө быһаарбыта, инники чинчийээччилэр ону өйдүүллэрэ уонна критик Эрчимэн даҕаны, автор даҕаны үөскээн-олорон ааспыт кэмнэрин бары ымпыгын-чымпыгын билэллэрэ бу ромаҥҥа ойууланар кэм кэнниттэн кэлиэхтээх ситими сатаан бэрийэллэригэр туһалаах буолуо диэммин холобурдуубун.

* * *

«Как прежде о романисте говорили: «У него богатое воображение». Так я хочу, чтобы нынче говорили: у него есть чувство реального»…

Дар видеть правду — явление еще более редкое, чем дар творчества».

Э. Золя.

Бу цитатаны литературнай критик Е.П. Шестаков-Эрчимэн «Үөлээннээхтэрбитин өтө көрөн» диэн Василий Яковлев «Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн романын туһунан дириҥник эҥсэн суруйбут ыстатыйатыгар туттубута. Эрчимэн «Өрүстэр кирбиилэригэр» элбэх персонажтаах улахан социальнай- психологическай роман диэн сыанабылы биэрбитэ уонна: «Манна республика дьылҕатыгар сыһыаннаах дьоһуннаах боппуруостары быһаарар обком секретара Саламатовтан, министр Бугуловтан (саха прозата ити тэрилтэлэр кабинеттарын хаһан эмэ өҥөйбүтэ дуу, суоҕа дуу?..), кыараҕас, «кирдээх хараҥа хоско» үлэлиир ЗАГСа бюротун, оннук биллибэт-көстүбэт сэмэй инспекторыгар Гриша Тугутовка тиийэ, оройуон, колхоз салайар үлэһиттэриттэн, специалистарыттан эти, үүтү бэйэлэрин чэрдээх илиилэринэн оҥорор ыанньыксыттарга Балбаара Седалищеваҕа, Аргуноваҕа, уо.д.а. тиийэ кимнээх-кимнээх суохтарый! Олору барыларын характеристикалыах диэтэххэ биир бачча суруллуон сөп.

В. Яковлев дьону дуоһунастарынан, үөрэхтэринэн, үөрэҕэ суохтарынан араартаан «омсолоох», «биһирэбиллээх» герой оҥортообот. Кини кими даҕаны, туох-ханнык иннинэ киһи быһыытынан санаан, сыаналаан олорон сирэй көрбөҕө суох ойуулуур. Эдэр суруйааччы талаанын, ити демократическай хайысхатын хайдах да бэлиэтээбэт буолуохха сатаммат.

«Өрүстэр кирбиилэригэр» дьахталлар эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Олортон Валя Снегирева обраһын көрдөрүү Липаттан итэҕэһэ суох дьоһуннаах миэстэни ылар. Тугутовка уонна Ирбитиҥҥэ холоонноох үтүөкэннээх дьоннор син оройуон, нэһилиэк ахсын кэриэтэ бааллара чахчы. Оттон Валя Снегирева курдук тапталыгар уһулуччу бэриниилээх, субу өлөөрү сытар киһиэхэ кэргэн тахсаары ЗАГСаҕа тэбинэн тиийэр кыыс баарын итэҕэйиэххин эрэ баҕараҕын…

Тит Бардасов бэйэтэ эрэ буолбакка, кини кэргэнэ Настя Бардасова эмиэ өйгө-санааҕа хатанардык чаҕылхайдык кэпсэнэр. Бу олохтоох тыллаах-өстөөх, сайаҕас майгылаах, кэргэн быһыытынан аһара ис киирбэх, тулуурдаах, дьоһун дьахтар. Кини дьиэтин түбүгүнэн эрэ муҥурдаммакка общественнай олоххо, үлэҕэ-хамнаска бэйэтин миэстэтин булуох, үгүс дьоҥҥо үтүөнү оҥоруох киһи. Кини Тит Бардасовы ардыгар сэмэлиир, үөрэтэр тыллара ааҕааччыга кэрэхсэтэллэр.

Стендаль, романы улахан суол устун айаннаан истэххэ, туох баары барытын түһэрэн, көрдөрөн иһэр сиэркилэҕэ холообуттааҕа. Ол дьикти сиэркилэҕэ «киһи-аймах историческай суола- ииһэ эрэ буолбакка, туһааннаах эпохаларга, ол баран иһэр суолгун-иискин хайдах өйдөөһүнүҥ кытта тыктарыллар» диэбиттээх, — диэн олус сөпкө эппитэ.

     Сахалыы прозаҕа В.Яковлев бэйэтин новатор курдук туттан-хаптан киирбэтэр даҕаны тыл-өс, стиль өттүнэн кини Амма Аччыгыйын, Эрилик Эристиини, кими даҕаны хатылаабат, үтүктүбэт.

    Хаһан эрэ биһиги суруйааччыларбыт кылаассабай эрэ хатыһыы көмөтүнэн чаҕылхай характердары, тыҥааһыннаах сюжеттары оҥорор эбит буоллахтарына, бүгүҥҥү биһиги даҕаны чуумпу олохпут чахчыта оннук драматическай матырыйаалы биэрэрин «Өрүстэр кирбиилэригэр» үчүгэйдик көрдөрдө.

    «Меня         страшит          измельчавший, противоречивый, пассивный антигерой, разрушенная, двойственная личность, которая уже не в силах бороться со своим «минусом», — диэн суруйбута Э. Межелайтис. — Человек, разумеется, сложен и противоречив. В свое время мы его упрощали. Это отнюдь не «винтик» и не сказочный, всегда побеждающий герой, которому все дается легко и просто. Человек сложнее, чем мы иногда полагаем. Однако пессимистический взгляд менее всего способен проникнуть в эту сложность. Такой взгляд на человека — это ложь, беспомощная капитуляция перед злом. Есть реальный человек с его реальной борьбой, с его реальными достоинствами и недостатками».* (*Э. Межелайтис. Автобиографические фрагменты. «Вопросы литературы», 1964, №1 — с.83).

«Өрүстэр кирбиилэригэр» роман геройдара бука бары дьиҥнээх дьоннор. Кинилэр үчүгэйдэрэ, итэҕэстэрэ даҕаны биһиги үөлээннээхтэрбитигэр баар суоллар.

«Сарыал» уонна «Коммунизм» колхозтар колхозтаахтарын олохторо, кинилэр өйдөрө- санаалара, культурнай таһымнара хаһан эрэ Уйбаан Миитэрэйэбис тэрийбит Кыра Хабырыыс аатынан колхоһун чилиэттэрин олохторуттан,           материальнай-культурнай таһымнарыттан төһөлөөх уларыйбытын, тупсубутуй, уустугурбутуй! Ол үрдүнэн билигин даҕаны кыайтарбатах, сиппэтэх элбэх. Мөккүөр, хатыһыы төрүөтүнэн өссө да ол туоратылла илик итэҕэс, өссө да үрдүктэн үрдүккэ, ордуктан ордукка тардыһыы буолаллар. Хатыһыыта суох олох, салгыы сайдыы суох. Кини ис хоһооно, формата эрэ уларыйар», — диэн быһаарбытын.

Эрчимэн «Өрүстэр кирбиилэригэр» романы үөлээннээхтэрбит олох түллэр үөһүгэр дьэ эбии кииллийэн, буһан-хатан, сыыһаларын- алҕастарын өйдөөн тахсар кирбиилэрин курдук өйдөбүлүнэн бу ыстатыйатын түмүктүүр, улахан ыйытыыны туруорар:

«Триумвират» ити курдук үрэллибитэ»,

• диэн түмүктүүр В. Яковлев романын. — Кырдьаҕастар киһини биир хонук өйдөтөр баҕайы диэччилэр. Баҕар, Бардасов оҥорбут сыыһаларын-халтыларын аахсан, кырдьык да, таба суолга үктэниэ. Баҕар, олох тыйыс анала билигин ити өрүстэр кирбиилэрэ дойдуга хаалбыт икки ыга доҕордуу дьону эмиэ атырдьах салаатын курдук араартаан кэбиһиэ. Баҕар, бу урукку үс доҕордуу дьон, хаттаан биир тылы булан «триумвираттарын» саҥа туругурдуохтара
• бу сырыыга олох баай үөрүйэҕэр олоҕуран, бигэтик, аны халбаҥнаабат гына. Баҕар… элбэх буоллаҕа эбээт «баҕар» диэн…»

Оннук! Ол гынан баран биһиги айымньыга туох суруллубутун эрэ көрөбүт. Бардасов, баҕар, «таба суолга үктэниэ». Дьэ ол кини дьыалата. Ол гынан баран, Бардасов «Коммунизм» колхозтан уһуллубутуттан бардасовщина уурайда дуо? — диэн.

Бу Эрчимэн ити эппитин урутаан маннык түмүгү оҥорбута:

«В. Яковлев бэйэтэ туспа санаалаах, көрүүлээх художник-мыслитель быһыытынан олоххо орооһуон, быһаарсыан баҕата бу ордук күндү. Ону кэлин суруйбут «Сардаҥа ардаҕа» диэн сэһэнинэн эмиэ бигэргэттэ. Колхозтаах, партийнай үлэһит, ученай, саха, нуучча, өссө атын ханнык эрэ омук киһитэ эҥин диэн кини иҥнэн-толлон турбат. Элбэх өрүттээх, киэҥ далааһыннаах, үрдүк сайдыылаах, биһиги кэммитигэр чахчы сөптөөх, үөлээннээхтэрбитин өтө көрөн, наадалааҕынан аахтаҕына үйэтитэр да кыахтаах өссө биир дьиҥнээх реалист суруйааччыламмыппыт биһигини үөрдэр, кэтэһиннэрэр», — диэн.

Ити курдук литературнай критик Егор Петрович Шестаков-Эрчимэн суруйааччы Василий Васильевич Яковлев «Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн бөдөҥ айымньытын сиһилии ырытан, саха литературатын киниэхэ диэри айан-сайдан кэлбит суолун литературнай критика историятыгар олохсутардыы суруйбут «Үөлээннээхтэрбитин өтө көрөн» диэн монографическай ыстатыйатын Эрчимэн кинигэтин түмэн «Аһаҕас санаалар» диэн аатынан таһаартарарбар (1999) уонна Василий Яковлев «Утары саһарҕа кыыһар» (хоһооннор, рецензиялар, ахтыылар, 1998) хомуйан, киирии тылы суруйан таһаартарбыт кинигэлэрбэр анаан-минэн киллэртээбитим, кэлиҥҥи таһаарыыбар «Өрүстэр кирбиилэригэр» роман уонна кини персонажтарын туһунан санаабын бэлиэтээн суруйбутум.

Ол бэлиэтээһиннэрбиттэн «Өрүстэр кирбиилэригэр» роман туһунан маннык түмүк санааны эппиттээх эбиппин: «Арай кини «Өрүстэр кирбиилэригэр» романын суруйбатах буоллун, оччотугар билиэ- өйдүө этибит дуо Чурапчы сиригэр-уотугар хайдахтаах курдук сырдык санаалаах, үрдүк идеялаах Аҕа дойду Улуу сэриитин аргыардаах, эстиилээх-быстыылаах сылларын туораспыт эдэркээн дьоннор научнай-техническэй өйү- санааны Тыа сиригэр олохсутан, айан тутан курааны утары охсуһуу эпопеятынан буолбут чахчы даҕаны күүрээннээх олоҕу олорбуттарын, бары ыараханы кыайан-хотон хоһуун санааларын олоххо-дьаһахха киллэрбиттэрин?!

«Өрүстэр кирбиилэригэр» күөрэтиллибит проблемалар, арааһа, Тыа сирэ баарын тухары чулуу романист сүрүн, идеяларын олох устун илдьэ бара тураллара буолуо дии саныыбын», — диэн.

«Бу балар «Өрүстэр кирбиилэригэр» диэн романым суруллубут тэтэрээттэрэ… Бу манна суруллубут строкалары сыныйан-атытан көрдөххө киһи санаата тохтуура, арааһа, элбэх буолуо…» — диэбитэ уонна ол халыҥ киппэлэри ыйан көрдөрбүтэ. Ити кэмҥэ кини «Уот иитиитэ» диэн иккис улахан романын суруйбут кэмэ этэ.

Мин Василий Васильевичка ол кэмҥэ туох наадалаах тиийдим этэй? Ол маннык. Ийэм балта Аксинья Никитична Ногнорутова (Сиссина) балыыһаҕа операцияҕа киириэн иннинэ: «Оҕом, сылгы этинэ булан сиэт, сэниэ киллэриниэм этэ», — диэбитэ. Суруйааччылартан хас да киһиттэн ыйыталаһан мэлийбитим. Василийга тиийбитим.

Онно ити курдук эппитин өйдөөн хаалбыппын. Дьолго Василий Васильевич холодильнигар убаһа этин кырылаччы анньан турар эбит. Онтон эт ылан биэрэн абыраан турардаах.

Күн-дьыл ааспытын кэннэ, Туой Хайа олохтоохторо Бүлүү ГЭҺин тутар кэмнэригэр сирдэриттэн-уоттарыттан үүрүллэн-үтүрүллэн Мирнэй куоракка кэлбиттэрин, онно көрсүбүт эрэйдэрин-муҥнарын,     атаҕастабылларын, билиҥҥэ диэри 25 метрэ дириҥҥэ турар бөһүөлэктэрэ тимирбитин суохтуулларын «Туой Хайаны ахтабыт-суохтуубут» диэн кинигэни редакцияталларыгар-оҥортороллоругар биирдэ бабат диэбитим, биһиги Василий Яковлевпыт чопчу бу Туох Хайа олохтоохторун иэдээнин «Уот иитиитэ» диэн романыгар ыар-нүһэр тылынан-өһүнэн суруйан киллэрбитин.

Чурапчы оройуонун күүс өттүнэн көһөрүллүүтүн, Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларын кэннинээҕи олох саҥа күүһүнэн түллүүтүн Василий Яковлев түмэ тардан «Өрүстэр кирбиилэригэр» романын суруйдаҕа, дьиҥэр, бу айымньы хабар кэмэ саха норуотун олоҕун икки сүһүөҕүн кытары туох да диэбит иһин ыкса сибээстээх, бу сүдү проблемалары көтөхпүт айымньы биһиэхэ бүтэйдии нүөлүтэн тиэрдэрэ итинник, ону, арааһа, эпическэй суруйуу үрдүк таһымыгар тахсыбыт эрэ суруйааччы история быстыбат ситимин кытары сибээстээн эрдэҕэ буолуо.

Василий Яковлев общество, тутул, өй- санаа уларыйыытын тутулун илдьэ сылдьар тиэмэлэри олох бэйэтин үөһүттэн ураты көрүүлээхтик арааран ылан уус-уран айымньы, буолаары буолан роман жанрынан биэрэн эрдэҕэ (мин билигин даҕаны кинини баарын курдук саныыбын). Сэрии иннинээҕи олох- дьаһах, ааспыт үйэ 60-70-с сыллара — сайдыы саҥа хайысхатыгар тахсыы кэмэ этэ буоллаҕа. Ол модун сайдыыны, хотугу кыраайга алмаас, көмүс промышленноһын электрическэй уоту ылбаккаҕын эрэ өрө көтөхпөккүн. Аны олор түргэн тэтимнээхтик олоххо киирдэхтэринэ эрэ судаарыстыба кыаҕырар-күүһүрэр, үүнүү- сайдыы улаатар. Ол инниттэн ГЭҺи тутуу курдук дьаһаллар суһаллык, тугу, кими да аахсыбакка туран Партия Киин Комитетын (Коммунистическай партияны этэбин) быһаарыыта бары утарсыыны хам баттаан туран олоххо киирэрэ. Ол иэдээнин уу анныгар барбыт Туох Хайа олохтоохторун сордоруттан көрөбүт- билэбит.

Биллэрин курдук, Бүлүү ГЭҺин бастакы электрическэй уотун биэрии хайдахтаах курдук норуот героизмын курдук өрө тутулунна ахан этэй? Радионан, хаһыатынан уруйдааһыны оччотооҕу кэм дьоно истибиппит ахан, чахчы үйэ модун ситиһиитэ диэн этиини итэҕэйбиппит, онтубут үйэбит оспот-сүппэт иэдээнэ буолан аҕыйах сылынан эргийэн кэлиэхтээҕин билбэт да, сэрэйбэт да этибит.

«Уот иитиллиитэ» Василий Яковлев иккис улахан романа. Научнай-техническай прогресс уонна олохтоох норуот дьылҕата хайдах курдук киэҥ далааһыннаахтык, эмиэ да трагическайдык арыллыбыттарай бу сүдү айымньыга. Бүлүү Гэһин тутуу стратегията уонна олохтоох норуот научнай-техническэй тосту тутуулаах, алдьатыылаах өрүттэригэр түбэһиитин аны санаатахха Василий Васильевич Яковлев олүс да хорсуннук көтөхпүт, суруйбут эбит ээ. Бүлүү Гэһин тутуу туһунан ити кэннэ дуоспуруннаах айымньы айыллыбытын тоҕо эрэ өйдөөбөппүн. Урут наар уруйдааһын-айхаллааһын өттө поэтическай, публицистическай суруйууларга оччолорго баһыйбыт эбит буоллаҕына, суос соҕотох «Уот иитиллиитэ» роман техническай сайдыы үчүгэй да, омсуолаах да өрүттэрдээҕин биир бастакынан уус-уран айымньы киэбинэн арыйан көрдөрбүтэ. Билигин бу ГЭС тутуллан Бүлүү өрүһэ сүһүрдэ диэн аҕыс айдаан. Оттон бу сөҕүмэр экологическай охсуулары аҕалбыт техническай хардыы олохтоох дьону, холобурга ыллахха, Туой Хайа олохтоохторун төһөлөөх эрэйгэ-кыһалҕаҕа тэппитин туһунан этии- суруйуу күүскэ оҥоһулла илик. Ол көлүөнэ дьон иэдээннэрин, бэйэтэ техническэй эйгэ үөрэхтээҕэ буолан Василий Васильевич Яковлев ким хайа иннинэ «Уот иитиллиитэ» хайдах курдук алдьатыылаах өрүттэрдээхтик киирбитин биир бастакынан эппит-өйдөппүт, санаппыт киһинэн буолар. Итиниэхэ сытар суруйааччы Василий Яковлев үйэлэргэ умнуллубат үтүөтэ- өҥөтө», — диэн суруйааччы туһунан (В.В. Яковлев төрөөбүтэ 70 сылынан) «Олохтон тахсыбыт» диэн суруйааччы ыстатыйабар ити санаабын быктарбыт эбиппин.

Тоҕо ити курдук сыанабыллары, түмүүлэри биэрэ сатыыбыный?! Кэлиҥҥи саха литературатын «Очеркаларыгар» Василий Яковлев бу икки улахан романын туһунан ситэ-хото сырдатыллыбата, ситимнээхтик- утумнаахтык, туох кыһалҕаттан суруйааччы эпохальнай тиэмэлэргэ ылсан үлэлээбитигэр литературнай-критическэй   анализтааһын,

ырытыы оҥоһуллубата. Саха литературатын күөннээх    айымньыларын          ситимин

кэспэккэ, сайдыы тахсар өрүттэрин көрөн сырдатыллыахтаах, оччоҕуна эрэ саха литературатын эпохальнай сайдыытын уонна олоҕу, обществоны дириҥник хорутан өйдөөһүнү, онуоха наадалаах хайысханы биһиги ааҕааччыга үөскэтиэх тустаахпыт. Ити кыаллар эрэ буоллаҕына, саха уус-уран литературата кэлэр көлүөнэ дьоҥҥо убаастабылы, сэҥээриини, санааны-оноону киэҥник-куоҥнук этэр кыахтаах эйгэ быһыытынан ыллыан сөп дии саныыбын.

Василий Яковлев үһүс романа — «Кэрэхтээххэ» диэн. Кини бу айымньытын Тааттаҕа Ытык Күөлгэ олорон суруйбута, кэлиҥҥи хоһооннорун эмиэ онно айбыта. Таатталар Баһылай биһиэхэ үчүгэйдик олорбута дииллэрин мин итэҕэйэбин. 90-нус сылларга Чурапчыга кэлбитэ. Онно даҕаны чурапчылар киниэхэ үчүгэйдик, аһынан- харыһыйан туран сыһыаннаспыттара. Ол үтүө сыһыаммыт көстүүтүнэн Василий Васильевич Яковлев төрөөбүтэ 50 сааһын бэлиэтээһиммит буолбута.

Ол түгэни дневникпэр маннык бэлиэтэммит эбиппин:

«Кэрэхтээххэ» диэн романын суруйа сылдьар кэмигэр Василий Васильевич Яковлевы үгүстүк көрсөрүм. Дьиэбэр-уоппар хонон- өрөөн барара да баара. Биир күн көрсөн саҥа айымньытын хайаһан эрэрин ыйыталаспытым. «Чугаһаттым эрээри бу совхознай тутулум суох буолан эрэр дии… Онон ромаммын хайдах туох түмүктүүрбүн бу диэн билбэккэ сылдьабын», — диэбитэ Василий Васильевич.

Кини биһиги төрүт да үчүгэйдик санаһарбыт. Өйдөһөрбүт даҕаны. 50 сааһын туолуутун Иван Петрович Оконешников-Хочуон, Алексей Спиридонович Шадрин уо.д.а. буоламмыт тэрийсэн, киһибитин үөрдэн-көтүтэн турардаахпын. Ол түгэн хайдах этэй? Оччолорго биир дойдулааҕа Анотолий Васильевич Ефремов (Болтоҥоттон төрүттээх) Субуруускай аатынан совхоз директорынан үлэлиирэ. Этиибитин киһибит үөрүүнэн ылынна, сөп буоллаҕа диэтэ. Совхоз үлэһитигэр Петр Сергеевич Соловьевка суруйааччы Василий Яковлев үбүлүөйүгэр туттарга биир убаһаны биэрэргэ диэн ис хоһоонноох суругу биэрдэ. Анотолий Васильевич 100 кг ыйааһыннаах убаһаны диэбитин биирдэрэ тоҕо эрэ ыйааһынын куччатан дьаһал кумааҕытын суруйда уонна Кындалга баар сылгы үөрүттэн Константин Павлуцкай тутан биэрэригэр, астыырыгар диэн быһаарда. Суругу туппутунан Болтоҥо Кындалыгар тиийдибит. «Ол кини билэн тутуохтаах үһү дуо, хонууга-сыһыыга сылдьар убаһа төһө ыйааһыннаммытын. Бэйэбит билэрбитинэн тутар дьон буолуохпут ээ», — диэтэ Константин Павлуцкай уонна эбэн эппитэ: «Баһылайга тиэрдиҥ, эдьиийдээх убайыҥ (эдьиий диэн кэргэнин Татьянаны ааттаабыта) астаан-үөллээн, буһаран-хатаран биэриэхпит. Санаарҕыы хайыы сылдьыбатын. Этэрбитин тиэрдиҥ».

Василий Яковлев үбүлүөйэ киинэ түспүт Кындалтан чугас Ураһалаах диэн алааска түөлбэлээбитэ. Убаһаны астаан буһара сырыттахпытына Анатолий Васильевич Ефремов тиийэн кэлбитэ. Ону көрөөт, кини:

—Доҕоттоор, сайыҥҥы убаһа диэтэххэ үчүгэй соҕус эбит ээ, — диэн үөрбүтүн биллэрбитэ.

Биһиги болтоҥолор сааспытыгар куһаҕан убаһаны сиэбэтэх бэйэбит, —диэт Константин Павлуцкай убаһа эмис ойоҕосторун ырылыччы тардан көрдөрбүтэ.

Үбүлүөйдээх киһибит иннигэр былыргылыы бүтэйдии буһарыллыбыт убаһа баһын күтүр улахан кытыйаҕа лөглөччү ууран уонна саха быһаҕынан астаан-үөллээн, илиигинэн- атаххынан тутан аһаа диэн иннигэр ууран кэбиспиттэрэ. Василий Васильевич Яковлев онно сүрдээҕин үөрбүтэ, уйарҕаабыта, астыммыта да быһыылааҕа. Кини олус үчүгэйдик үөрэрэ-көтөрө, киһи өтөрүнэн умнубат сылаас- сымнаҕас, истиҥ-иһирэх мичээрдээҕэ», — диэн бэлиэтэммит этим, ону кэлин ыстатыйабар киллэрбитим.

Бу чахчы буолбут түгэн өссө биир өрүтэ баар: «Чугаһаттым эрээри бу совхознай тутулум суох буолан эрэр дии… Онон ромаммын хайдах туох түмүктүүрбүн бу диэн билбэккэ сылдьабын», — диэбитэ Баһылай суолга көрсөн кэпсэтиибитигэр. Ити 1991 сыл күһүҥҥү күннэриттэн биирдэстэригэр этэ.

Василий Яковлев «Өрүстэр кирбиилэригэр» романын корректуратын аахпыт суруйааччы Василий Архипович Тарабукин «Дэгиттэр кыахтаах суруйааччы этэ» диэн ахтыытыгар кини кэлиҥҥи олоҕор сыһыаннааҕы манныгы этэр:

«Кэлин мин да, кини да үлэлэрбит сүнньүлэринэн көрсөн кэпсэтэр, ону-маны ыйыталаһар этибит. Ол курдук биир түбэлтэни умнубаттык өйдүүбүн. Үлэлии олордохпутуна Василий Яковлев киирэн кэлбитигэр дорооболоһон баран:

— Октябрьскай революция 50 сылыгар аналлаах ыытыллыбыт итературнай конкурска иккис миэстэни ылбыт «Сардаҥа ардаҕа»диэн сэһэммэр сорох учуонайдар өһүргэнэн үҥсүбүттэр үһү, — диэн бэркэ кыһыйан- абаран кэпсээн ааспыта. Ол гынан баран сэһэн ааҕааччы биһирэбилин ылбыта. Саха уус-уран литературатыгар аан бастакъшан научнай-чинчийэр институт учуонайдарын уобарастарын арыйбыт суруйааччы быһыытынан сыаналыыбын. Ол иһин даҕаны өйдөспөт быһыы тахса сырыттаҕа.

Кэлин дойдубар тахса сырыттахпына көрсөн балачча уһуннук кэпсэппиппит. Онно кини Григорий Бочуров диэн дьоҕурдаах автор үүнэн эрэрин эппитэ. Кини кэпсээннэрэ кэлин хомуурунньуктарга тахсыбыта. Аны сэһэнэ «Кэриим абааһыта» диэнэ «Чолбоҥҥо» тахсан, кырдьык да, Григорий Бочуров дьоҕурдааҕын ааҕааччылар сыаналаатылар.

1984 сыллаахха «Тыа салгына» диэн балачча эттээх кинигэтин редакциялаан таһаарбыппар олус диэн үөрбүтэ, махтаммыга. Кырдьыга даҕаны кинигэҕэ киирбит кэпсээннэрэ бииртэн биир уратылаахтара, сонуннара. Ол кэмҥэ этэн турардаах: «Улахан айымньыны суруйарга сананабын. Тиэмэтэ билиҥҥи тыа сирин олохтоохторун тустарынан», — диэбитэ. Онтуката «Хотон» диэн аатынан сурунаалга тахсыбыта. Онтон кинигэ кыһатыгар киирэн кинигэ буолан тахсарыгар аата уларыйан «Кэрэхтээххэ» диэн аатынан романа бэчээттэммитэ», — диэн.

Василий Архипович «Кэрэхтээххэ» романы редактордаан таһаарарыгар миэхэ биир күн телефонунан айымньы ситэ түмүктэммэтэҕин, суруйааччы Василий Яковлев ыараханнык ыалдьыбытын туһунан эппитэ уонна хайдах бу үлэтин салайарга сүбэлээҥ диэн көрдөспүтэ. Онуоха туран мин: «Улахан суруйааччыбыт этэ буоллаҕа… Бөдөҥ суруйуута, хас да сыл суруйда… Суруйааччы киһи айымньыта хаалыа суох тустаах. Доруобуйата мөлтөөн ситэрбэккэ хаалбытын ыйан туран бэчээттииргит дуу… бэрт кыра хаалбыта буолуо ситэри суруйбатаҕа. Улахан эпопеялары суруйбут киһи бүтэн эрээхтээтэҕэ… Баһылай, кэлин литература историятын үөрэтээччилэргэ  наада буолуоҕа, суруйбутун курдук таһааран кэбис… Баһылай барахсаны…», — диэбитим.

Василий Тарабукин ылыммыта. «Кэрэхтээххэ» диэн Василий Яковлев тиһэх романа күн сирин сырдыгын көрбүтэ… Ону кытта тэҥҥэ саха улахан талааннаах сүдү суруйааччыга Василий Яковлев өтөҕүн быспыта. Кинини бары тэҥинэн аһыйбыппыт. Чурапчы дьоно харыыта суох

кэлэн таптыыр уолларыныын үйэ-саас тухары бырастыыласпыттара.

«Сымнаҕас-сымнаҕастык үктэнэн, уоһугар мичээр оонньообутунан суруйааччы Василий Васильевич Яковлев сибилигин ааны сэгэччи баттаан киирэн кэлиэх курдук…

Быйыл тохсунньу 25 күнүгэр Дьокуускайга Дьуон Дьаҥылы туһунан радиоочерк бэлэмнии киирбитим. Нөҥүө күнүгэр дьэ соло булан, онно-манна сылдьыах санааны ылынан, Саха сирин Суруйааччыларын союһун телефоннаатым.

— Киирбиккин истибиппит… Доҕоор, сатаммакка олоробут.., — диэтэ онуоха Савва Иванович Тарасов.

Ити курдук иһиттим убайым кэриэтэ саныыр биир дойдулаахпын, таптыыр суруйааччыбын Василий Васильевич Яковлевы бу күн сириттэн сүтэрбит хомолтобун. Биирдэспит ириэнэх, иккиспит тоҥ эрэ аргыстаһан дойдубутугар Чурапчыга тиийиэхпит диэн хайабыт даҕаны санаабатах буолуохтаах. Хайыахпытый, дьылҕабыт ол оннук дьаһайбытын кэннэ?!

Олус ыарахана өйгө-санааҕа: «Хайа, доҕоор, Баһылайбыт тугу үлэлиир, суруйар үһү дуо?» — диэн Чурапчы дьоно-сэргэтэ өрүүтүн сураһар киһилэрин оҕолоро, кэргэнэ Клара Трифоновна уонна биир дойдулааҕа, эдэр сааһын доҕоро Николай Михайлович Адамов буоламмыт массыынанан илдьэ иһэрбит. Чурапчы буоругар бокуонньугу тохсунньу 29 күнүгэр туттарбыппыт. Кутурҕаннаах митиҥҥэ киһи элбэх кэлбитэ. 1942 сыллаахха райсовет үлэһитэ буолан, күүс өттүнэн көһөрүллүүгэ барбыт    чурапчылары дойдуларыгар төннөрүү туһунан туруорсан, правительственнай комиссиялары тэрийтэрэри ситиспит Василий Петрович Харитонов уҥуоҕун ыксатыгар, Кэбээйигэ  көһөрүллүү эрэйин көрсүбүт, Василий муҥнаах ити курдук кэккэлэспитэ…

Уо, олох, эмиэ даҕаны дэлэгэйгин, эмиэ даҕаный кэрэгэйгин?!» — диэн дневникпэр бэлиэтэммитим баар, ону кэлин «Утары саһарҕа кыыһар» диэн кинигэни оҥорорбор ахтыы быһыытынан  киллэрбитим.

Ити курдук Василий Васильевич Яковлев Чурапчыга уҥуоҕун туттарбыта. Ол нөҥүө сылыгар быһыылааҕа биир күн Сайсардааҕы автобус тохтобулугар аан аһыллыбытыгар көрбүтүм биир холуочук саха оҕонньоро турара, илиитинэн миигин түс диир. Кырбыаҕа диэн куттанабын. Киһим түс дии-дии аны туран үөхсэр. Туох ааттаах киһитэ буулаата, быһаарыстахха сатаныыһы, итирик киһиэхэ соччо баһыйтарбат инибин диэн харсаах санаам киирдэ. Таҕыстым. Киһим утары кэллэ, били, суоһурҕаммыта ааһа охсубут.

• Доҕоор, Сэмэн Тумаккын буолбат дуо…
• Ээ, мин… тугу этээри гынаҕыный?
• Баһылай Дьаакыбылап доҕорум этэ. Ол мин кимим эйиэхэ наадата суох… Доҕоор, «Биирдэспит ириэнэх, иккиспит тоҥ эрэ аргыстаһан дойдутугар Чурапчыга тиийиэхпит диэн хайабыт даҕаны санаабатах буолуохтаах» диэн күүскэ да суруйбуккун. Ааҕан баран ытаатым ээ… Баһылай улахан доҕорум этэ, — диэтэ уонна салгыы байааттаҥныы-байааттаҥныы бара турда.

Норуот бары араҥата Василий Яковлевы тэҥинэн аһыйбыта диэрибин бу түгэни холобурдаатым.

Тыа сиригэр ууну-хаары олохсутуу, суту- курааны кытары охсуһуу күөнүгэр саха норуотун саҥа көлүөнэ дьонун олоххо дьулуурдарын, мөккүөрдэрин, кинилэр сыыһаларын-алҕастарын, ону тэҥэ дьиҥ чахчы героическай олохторун «Өрүстэр кирбиилэригэр», промышленность Саха сиригэр хайдах-туох өрүттээхтик киирэн эрэрин тускуллаабыт «Уот иитиитэ» уонна колхознай тутул, ону тэҥэ совхознай тутуллар алтыһыыларын «Кэрэхтээххэ» романнарынан көрдөрбүт, советскай кэм эпопеятын саамай бэлиэ кэмнэрин уус-уран айымньыларынан сиһилээбит, олоҕу олох курдук көрдөрбүт атааннаах-мөҥүөннээх сүүрбэһис үйэбит чулуу суруйааччытын Василий Яковлев туһунан кылгас сиһилээһиммин:

Ол да буоллар сырдык ыраттан

Сырам, дьулуурум, айаным

Син биир тэйбэтэҕэ.

Ол буолуоҕа олоҕум, аналым —

Сир-ийэм, бар дьонум

Соруктаан анаабыт бэлэҕэ, — диэн суруйааччы бэйэтэ суруйан хаалларбыт тылларынан түмүктүүбүн.

Ааспыт үйэ 60-с сылларын ортолоруттан 80-90- с сылларга диэри Василий Васильевич Яковлев саха литературатын аатын-суолун көтөхпүт чулууканнаах бөдөҥ айымньыларын биэрбит сүүрбэһис үйэ чулуу суруйааччыларыттан биир баараҕайдара буолар. Советскай эпоха ааста, ол кэм трагедията, соро-муҥа, эрэйэ-кыһалҕата, үөрүүтэ-көтүүтэ, тугу ыраламмыта туолбут- туолбатах өрүттэрэ биир ситим тардыыта буолан Василий Яковлев суруйааччы айымньыларыгар хаалар дьылҕаланнылар, кини эрэ айымньытын нөҥүө кэлэр кэм сахалара 20-с үйэ сахатын өҥүн-дьүһүнүн, олоххо дьайыытын билиэхтэрэ турдаҕа.

Сэмэн ТУМАТ,

саха норуодунай суруйааччыта.

Чолбон. — 2014. — атырдьах ыйа

Мин аҕыс оҕолоох ыал улахан оҕолоро этим. Онон да эбитэ буолуо, сүүрүүлээх-көтүүлээх оонньуулары тэрийэри сөбүлүүрүм. Аны санаатахха, тииһэн-тааһан сүрдээх дьон эбиппит буолуо оччолорго. Орто оскуоланы Чурапчыга 1971 сыллаахха бүтэрбитим. Биһиги кылаас оҕолоро эйэлээх-иллээх буолуубутун 1968 сыллаахтан ыла кылааспыт салайааччытынан үлэлээбит Василий Семенович Яковлев хааччыйбыта диэн этиэхтээхпит. Кини хаһан даҕаны көбдьүөрэн туран мөхпөт-эппэт этэ. Кылаас иһигэр күөдьүйэр тэрээһиннээх хайысханы өрүүтүн өйүүрэ. Үөрэнээччи айымньылаах өйө-санаата тобулларыгар, ол олоххо киирэригэр үтүө баҕалааҕа.

            Биһиги кинини учууталлартан уратытык көрөрбүт. Таҥнан-симэнэн, туттан-хаптан сылдьардыын Василий Семенович туспалааҕа. Онто кинини биһигиттэн тэйиппэт этэ, хата, төттөрүтүн өссө ордук чугаһатара. Василий Семенович уруоктар икки ардыларынааҕы тохтобулу биллэрэр чуораан чугдаара түстэр эрэ көрүдүөрү былдьаһара. Атын учууталлар курдук учительскайга симсэ сатаабат этэ. Оҕолор киниттэн күлүктэппэттэрэ. Дьэ көҥүллүк хамсанан-имсэнэн ылалларыгар тоҕоос үөскээбитин курдук ылынарбыт. Кыргыттар бөлөҕүнэн туран ыллыыр үгэстээхтэрин олус диэн кэрэхсиирэ, сөбүлүүрэ. Оччолорго оскуолаҕа ирдэбил быһыытынан биир күрүс өҥнөөх-дьүһүннээх таҥаһынан таҥныы, уолаттар баттахтарын килэччи кырыйан кэбиһии казарменнай быраабылаларыгар утары Василий Семенович оҕолор эстетическэй ыраас-чэбдик сэбэрэлэрин утары туруорары тэрийбит эбит. Ким барыта характерыгар, уҥуоҕар-иҥиэҕэр сөп түбэһэр таҥаһы таҥнар эрэ буоллаҕына өйө-санаата бохсуллубатын, оҕо айылҕаттан бэриллибит кэрэтин сүтэрбэтин хааччыйыы педагогическай ньыматын биһиги кылааспыт үөрэнээччилэрин нөҥүө киллэрэри ситиспит киһинэн кини буолар. Василий Семенович үөрэнээччилэриттэн көстүүм кэтэрбитин, хаалтыс маанарбытын, ыраастык туттан-хаптан, чэбдиктик суунан-тараанан сылдьарбытын ирдиирэ. Хас биирдиибит көҥүл соҕустук кэпсэтэрбитин, общественнай этиканы тутуһарбытын кэрэхсиирэ, ардыгар туох эмэ үөрүүлээх- көтүүлээх кэмҥэ түбэһиннэрэн, сэҥээрэн, хайҕаан да ылар түгэннэрдээҕэ. Общество чилиэнэ личность быһыытынан көҥүллүк сайдыахтаах диэн тылга эрэ баар этии ис хоһоонун кини, арааһа, биһиги нөҥүө дьиҥнээх олох хаамыытыгар тирэннэрбит быһыылаах. Үөрэнээччилэр учууталбыт сымыйаҕа балыллан хаалла сылдьыбыттааҕын билбэт-истибэт этибит. Эдэр сааһа итинник хара балыырга түбэспит буолан, Василий Семенович саҥа көлүөнэ дьон оҕо саас үөрүүтүн-көтүүтүн, көҕүн-нарын билэн хааларбытыгар баҕа санаалааҕыттан ити курдук сыһыаннаспыта буолуо дии саныыбын. Бэйэтин кэмин үөрэхтээх, сайдыылаах киһитэ бэрт сотору кэминэн общество да, государство да тутулугар уларыйыы, историческай өҕүллүү кэмэ кэлиэхтээҕин сэрэйэрэ, онуоха үүнэр көлүөнэни хайа эмэ өттүнэн бэлэмниир наадатын олус дириҥник өйдөөбүтүн кытары сибээстээх буолуон сөп.

Василий Семенович кылаас чааһын ыытарыгар, көннөрү да кэпсэтиигэ даҕаны, чуолаан эттэххэ, орто оскуоланы бүтэрэр сылбытыгар: “Саха дьоно аҥардастыы тыа хаһаайыстыбатын уонна сүөһү эрэ иитиитин, учуутал эрэ буолуутун идэлэригэр хаайтарыа суох тустаахтар. Эйгэни кэҥэтэр, цивилизованнай сайдыыга тахсар араас идэлэри баһылыахтаахтар. Кэм-кэрдии бэрт сотору кэминэн ону эрэйиэҕэ. Дойдуга горняктар, энергетиктар, муора уонна өрүс флотун специалистара, музыка, культура үлэһиттэрэ наада буолуохтара. Ити идэлэри баһылыырга кыһаллыахха баар этэ”, — диэн өй укпута. Кини ылыннарыылаах куолаһа сибилиҥҥэ диэри кулгаахпар иһиллэргэ дылы.

Учууталбыт Василий Семенович ити эппитэ сүнньүнэн олоххо киирдэ. Үорэнээччилэрэ экономика, геология, энергетика, культура, оннооҕор муора флотун эйгэтигэр үлэлиир- хамсыыр идэлэри баһылаатылар. Василий Семенович айылҕаттан айдарыылаах педагог этэ. Бэрт дуона суохтан дириҥ суолталааҕы булара. Барыбытыгар биир тэҥник харыстабыллаахтык сыһыаннаһара. Соччонон киниэхэ убаастабылбыт бэйэбит да билбэппитинэн күн-түүн улаатан иһэрэ. Биһиги учууталбыт туох эрэ ураты наадалааҕынан дьарыктанарын сэрэйэрбит. Бириэмэтин үксүн дьиэтигэр ыытара, литератураны хасыһара. Историк идэлээх киһи научнай үлэни суруйара буолуо дии саныырбыт. Биһиги оҕо сааспыт туһунан уһулуччулаах уус-уран айымньытын сити кэмҥэ айар түбүгэр түспүтүн, кырдьыга, түһээн даҕаны баттаппат этибит. Дьиэтигэр-уотугар сылдьарбытыттан үөрэрэ. Василий Семенович мотоцикллаах этэ. Ону көрдөөтөрбүт эрэ уларсара. Айылҕаҕа сылдьарбытын көҕүлүүрэ. Бары ол мотоциклынан таскайданан чараҥҥа тахсарбыт, алаастарга тиийэрбит. Олохпут сырдык өйдөбүллээх күннэрин олус бэркэ аһарбыппыт. Педагог киһи сүрэҕэ онтон бүтэйдии манньыйара, үөрэрэ эбитэ буолуо.

Учуутал Василий Семснович олус аһыныгас, сытыары-сымнаҕас майгылааҕа. Биирдэ маннык түбэлтэ буолла. Онус кылааска үөрэнэ киирэр сылбар улаханнык ыарыйдым. Ону- оха эбии врачтар сыыһа диагноһы туруораннар, сыыһа эмтээһин түмүгэр, уонча хонукка өйө-төйө суох сыттым. Хор, ол кэмҥэ Василий Семенович бэйэтинэн тиийэн, партия рай- комун секретарыгар иэдээн тахсар буолбутун сиһилии кэпсээн биэрбит уонна санитарнай рейс көрдөөн, самолету ыҥыртарбыт. Миигин Дьокуускайга киллэрбиттэрэ. Үс төгүллээн субуруччу операция оҥорбуттара. Биир-икки хонук хойутаабытым буоллар, арааһа, дьыалам хаахтыйыа эбит. Өлөр өлүү айаҕыттан учууталым Василий Семенович Яковлев ити курдук эр санаалаахтык сулбу тардан ылбыта. Балыыһаттан тахсарбар оройуоҥҥа республиканскай олимпиадаҕа бэлэмнэнии үгэннээн бара турар эбит этэ. Физикаҕа уонна математикаҕа күрэхтэһиилэр буолбуттара. Василий Семенович туран аны миигин Республиканскай олимлиадаҕа кыттарбар өйөбүл оҥорбута. Ону сорох учууталлар үөрэх күнүн элбэҕи көтүттэ диэн утарсыбыттара. Кырдьык, үөрэхпэр үчүгэй этим. Онтум көмөлөстөҕө уонна учууталым да туруорсуута күүстээҕэ эбитэ буолуо. Дьокуускайга киирэн, Республиканскай олимпиадаҕа куһаҕана суохтук күрэхтэспитим. Ити түгэн саҥардыыта үтүөрбүт, үөрэх күнүн элбэҕи көтүппүттүү сүөм санаммыт киһиэхэ тирэҕи, күүһү-күдэҕи, бэйэ күүһүгэр эрэниини биэрбитэ чуолкай. Аны санаатахха, оччотооҕу тыа сирин оскуолаларыгар оҕоҕо дьоҕурунан көрөн сыһыаннаһыы хайысхата киирэ илигинэ Василий Семенович биир бастакынан бу кэскиллээх суолу өйөөбүт эбит. Кини ити курдук бириэмэ ирдэбилин олус сөпкө көрөр дьоҕурдааҕа.

 Өссө биир түгэни ахтан-санаан ааһыам этэ. Василий Семенович «Дьикти саас» диэн суруйуута кинигэнэн тахсыбытын кэннэ кини дьиэтигэр Дьокуускайга мустан дискуссиялары тэрийэрбит. Бары бэркэ диэн билэрбит уус-уран айымньыга уобарастар түмүллэн, элбэх эйгэттэн хомуллан оҥоһуллалларын. Ол да буоллар син биир бэйэбитигэр майгынныыр өрүттэри «Дьикти саастан» син биир булан тэйэрбит. Күлсэрбит, үөрэрбит-көтөрбүрт. Василий Семенович олус болҕомтолоохтук истэрэ, мүчүҥнээн ылара. Биирдии-иккилии тылынан олус өйлөьүллээхтик биһиги күйгүөрбүтүгэр хардарара. Кэргэнэ Яна Викторовна буоллаҕына,  чэй өрөрүттэн соло булбата: «Василий Семенович эһиги кэлэргититтэн олустук сынньанар. Аралдьыйа түһэрэ наада», — диирэ. Кэпсэтии олус истиҥ быһыыга-майгыга барара. Соччонон биһиги кылаас оҕолоро күндүтүк санаһарбыт улааттар-улаатан иһэрэ. Билигин даҕаны оннук.

Сүүрбэ биэс сыл учууталбынаан, саха народнай суруйааччытыныын Василий Семенович Яковлевтыын-Даланныын өйөһөн-убаһан, өйдөһөн-санаһан, доҕордоһон аастым. Чурапчы райсоветын председателинэн да, атын да салайар үлэлэргэ сылдьан, ону ааһан бу билиҥҥи да дуоһунаспар үлэлиир-хамныыр кэммэр Василий Семенович сүбэнэн-аманан олус диэн көмөлөспүтэ. Учууталым хас саҥа таһаартарбыт кинигэтин биирин да көтүппэккэ суруктаан-бичиктээн бэлэхтээбитэ. Интэриэһинэйэ баар: олор барылара өйү-санааны, эрэмньини угар тосхоллоохтор.

Биһиги, үөрэппит оҕолоро, таптыыр учууталбытын,  суруйааччыбытын, бөдөҥ общественнай деятельбитин кытары маннык түргэнник арахсыахпыт эрэ диэн санаабат этибит. Өрүүтүн өйөбүллээх, өрүүтүн Далан диэн бигэ тирэхтээх курдук сананарбыт. Бары даҕаны учууталбытын олус суохтаабыппыт. “Чэ, уолум, норуотун интириэһиттэн тахсар дьайыылары оҥорор буоллаххына, өлөн-охтон биэриэҥ суоҕа!” — диэн учууталым, олоххо таһаарсыбыт өрүүтүн ытыктыыр киһим, Василий Семенович Яковлев-Далан, сыал-сорук туруоран эппитэ сүрэхпэр баар.

Е.А.Борисов

Саха республикатын председателин солбуйааччы,

Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун директора,

Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,

Саха Республикатын тыатын хаһаайыстыбатын уонна соҕотуопкаҕа

министерствотын министрэ.

Чолбон. – 1998. – муус устар ый.

(Егор Афанасьевич Борисов 60 сааһын туолла)

Егор Афанасьевич Борисов атырдьах ыйын 15 күнүгэр 1954 сыллаахха Чурапчы оройуонугар Чурапчы сэлиэнньэтигэр күн сирин сырдыгын көрбүтэ. Егор Афанасьевич 1971-1974 сылларга Чурапчы оройуоннааҕы «Сельхозтехника» холбоһукка слесарынан, трактордары өрөмүөннээһиҥҥэ үлэлээбитэ. 1979 сыллаахха Новосибирскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ (билиҥҥинэн Новосибирскайдааҕы государственнай тыа хаһаайыстыбатын аграрнай академията), «инженер-механик» идэтин баһылаабытын кэрэһэлиир диплому туппута.

1979-1991 сылларга «Госкомсельхозтехника» Чурапчы оройуонунааҕы холбоһугун техниканы өрөмүөннүүр мастарыскыайын управляющайынан, Чурапчы оройуонун тыа хаһаайыстыбатын начаалынньыгын солбуйааччынан, ССКП Чурапчы оройуонун райкомун иккис сэкирэтээринэн, Чурапчы оройуонун народнай депутаттар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ.

Егор Афанасьевич Борисов 1991 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччынан, итини таһынан «Якутагропромтехснаб» производственнай холбоһук генеральнай дириэктэринэн анаммыта.

1992-1998 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, оттон сотору кэминэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатын бастакы солбуйааччынан үлэҕэ туруоруллубуга.

2000-2002 сылларга — Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр Институтун дириэктэрэ.

Егор Афанасьевич Борисов 2002 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын бастакы солбуйааччынан үлэлээбитэ. 2003 сылтан 2010 сыл от ыйыгар диэри Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыытылыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн үлэҕэ туруоруллубута.

Егор Борисов 2007 сылтан «Биир ньыгыл Россия» баартыйатын чилиэнэ. 2010 сыллаахха Российскай Федерация Президенэ Дмитрий Анатольевич Медведев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин эбээһинэһин толорооччунан, оттон сотору кэминэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенинэн аныырга тыл көтөхпүтэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэн Судаарыстыбаннай мунньаҕын депутаттарын быһаарыыларынан Егор Афанасьевич Борисов Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенинэн буолар боломуочуйатын бигэргэппиттэрэ.

Егор Афанасьевич Борисов сити кэмтэн Өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар, Конституциятыгар кэккэ уларытыылары киллэриини туруорсубута. Ол курдук, от ыйын 8 күнүгэр 2012 сыллаахха Өрөспүүбүлүкэ парламена Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин дуоһунаһын Ил Дархан диэн уларытан ааттыыр туһунан быһаарыыны ылыммыта. Бу уларытан ааттааһын олоххо киириитэ 2015 сылтан буолуо диэн онно этиллибитэ.

Егор Афанасьевич Борисов — экономическай наука доктора. Элбэх научнай үлэлэр ааптардара, ол курдук кини 60 научнай үлэлэри, ол иһигэр 4 монографиялары суруйда. 10-тан тахса научнай үлэлэр, монографиялар, брошюралар, научнай-методическай рекомендациялар кини редакциялааһынынан бэчээттэнэн таҕыстылар. Маныаха Егор Афанасьевич «Родина» диэн РФ Бырабыыталыстыбата уонна Россия Президенин Администрацията таһаарар холбоһуктаах сурунаалларыгар бу сурунаал Попечительскай Сэбиэтин чилиэнинэн буолар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын саҥа састаабынан Е.А. Борисов баһылыктаах 2003 сыл олунньутуттан ыла үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын иннигэр улахан соруктар тураллар, экономика сектора, оҥорон таһаарыы уонна олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыыга, өҥөнү оҥоруу эйгэтигэр саҥа дьаһаллар олохтоннулар.

Е.А. Борисов Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлинэн туруоруллан үлэлээбит сылларыттан Өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар, бары салааларга сыыйа-баайа өрө көтөҕүллүү тахсыбыта, Өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин олоҕун таһыма үрдээбитэ бэлиэтэммитэ. Бүгүҥҥү Саха сиригэр салгыы сайдыыга былааннаахтык үлэлээһин инники күөҥҥэ турар. Өрөспүүбүлүкэ Уһук Илин уокурукка киирсэр регионнартан биир бастыҥ үлэлээҕинэн, бары экономическай көрдөрүүлэринэн бастыҥнар кэккэлэригэр киирсэр. Ити үлэ-хамнас былааннаахтык ыытылларын кэрэһэлиир.

2007 сылтан Е.А.Борисов быһаччы салалтатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин оҥорон таһаарыыга, транспорт уонна энергетика хайысхаларын саҥардыыга, өрө көтөҕүүгэ уонна саҥалыы тэрийиигэ кэлимник сайыннарыы схематын бырайыактара оҥоһуллубуттара, ону Россия Федерациятын Бырабыыталыстыбата биһирээбитэ, оттон ыла бу үлэлэрин хайысхалаахтык ыытыы былаана 2020 сылга (схема -2020) диэри тэтимнээхтик үлэлиир тосхоллонно-кэскиллэннэ.

Итини таһынан Е.А.Борисов тус бэйэтин инициативатынан 2009 сылтан аан бастаан административнай бырааптары кэһиини таһаарбат уонна олору кыраҕытык тутуһуннарар-хонтуруоллуур туһуттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кодексын ылыы бигэргэтиллибитэ.

Е.А.Борисов Өрөспүүбүлүкэ Президенин дуоһунаһын тутуоҕуттан ыла Схема-2020 диэн экономика диверсификациялааһын уонна олоххо киллэрии хайысхаларын чэрчитинэн үлэлээһини кыраҕытык хонтуруоллуур.

Эрдэттэн ылыллыбыт-бигэргэммит былаанынан үлэлээһин Өрөспүүбүлүкэ 2010-2012 сс. социальнай-экономическай сайдыытыгар биллэр-көстөр үчүгэй түмүктэри биэрдэ, регион валовай оҥорон таһаарыыта 35% бырыһыаҥҥа тиийдэ, ити «үүнэр» экономика туһаайыыларыгар хамсааһын тахсыбытын көрдөрөр.

2012 сылга судаарыстыбаннай бюджет 125,9 миллиард солкуобайынан (115%) бигэргэтиллибиттэрэ. Нолуок киириитин сүрүн хайысхалара үлэлииллэрин мэктиэтинэн ити көрдөрүү буолар.

Судаарыстыбаннай бюджеттан 74,7 млрд. Солкуобай Өрөспүүбүлүкэ социальнай хайысхалаах судаарыстыбаннай программалары толорууга бэрилиннэ. Бюджеттан үбүлэнэр эйгэ үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтэр туһуттан 1,8 млрд. Солкуобайдаах үп көрүллүбүтэ. Үлэ рыногын көрдөрүүлэрэ сыыйа улааталлар: экономика эйгэтигэр үлэҕэ киирээччилэр ахсааннара элбииллэр, үлэтэ суох буолуу куччуур.

Саха сирэ Российскай Федерация регионнарын ортолоругар нэһилиэнньэтин ахсаана сылтан сыл эбиллэн иһэринэн биллэр, дойду бүттүүнүн үрдүнэн ылар буолахха 7-с, оттон Уһук Илиннээҕи федеральнай уокурукка бастакы миэстэни ылбыта бэлиэтэннэ.

Аан дойдутааҕы рейтиннэри быһаарар Фитч (Fich Rating) уонна Standart&Poors (S&P) агенстволара Саха Өрөспүүбүлүкэтин рейтинэ өссө төгүл улааппытын кэрэһэлээтилэр. Итинник үрдээһин үтүө түмүктэрдээх буолла, ол курдук Өрөспүүбүлүкэ иэскэ киириитэ намыһах таһымҥа турара, экономиканы үбүлээһиҥҥэ кыаҕа улаатыыта сайдыы хайысхатынан салгыы күүһүрдэрэ ситиһилиннэ.

Президент Егор Борисов нэһилиэнньэни кытары аһаҕас кэпсэтиилэри ситимнээхтик ыытыыта үтүө үгэскэ кубулуйда. Дьон-сэргэ даҕаны билиҥҥи кэм хардыытын, политическай быһыыны-майгыны өйдүүр, тирэхтээх өйдөбүлү ыларга дьулуһуутун кытары Егор Афанасьевич ити ыытар кэпсэтиилэрэ сөп түбэһэллэр. Ити таһынан Президент быһыытынан отчуоттааһыны сыллата ыытар. Ити Өрөспүүбүлүкэ норуоттарын биир сыалга-сорукка түмэр.

Егор Афанасьевич Борисов Норуоттар икки ардыларынааҕы «Севернай форум» тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ буоларынан, бөдөҥ спортивнай уонна норуоттар икки ардыларынааҕы культурнай дьаһаллары ыытар регион-тэрийээччи баһылыгын быһыытынан («Азия оҕолоро») сүҥкэн суолталаах кылаатын киллэрэр уонна Российскай Федерация норуоттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһиҥҥэ сибээстэрин бөҕөргөтүүгэ, Арктика эйгэтин интириэстэрин көмүскээһиҥҥэ тахсыылаахтык-айымньылаахтык үлэлэһэрин бэлиэтиир наада, ити сүҥкэн суолталаах үлэ билиҥҥи кэм ирдэбилиттэн тахсар уонна кэскиллээх сайдыы суолун бөҕөргөтөр.

Өрөспүүбүлүкэбит салалтатын иннигэр нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын таһымын үрдэтии уталытыллыбакка быһаарыллары эрэйэр соруга турар. Олортон биирдэстэринэн «2012-2016сс.» толору хааччыллыылаах дьиэнэн-уотунан хааччыйыы» судаарыстыбаннай программата буолар. Онуоха мунньуллубут сатабылы туһаайыы уонна олохтоох гражданнар тутуулары ыытыыга актыыбынайдык кытталларын тэрийии улахан оруолланна.

2010 сыллаахха 352 тыһ. кв.м. иэннээх дьиэ тутуллан үлэҕэ киирдэ, ити былааннаммыттан улахан кээмэй. Ити дьоһуннаах хардыылары өйүүр уонна тэтими улаатыннарар туһуттан 2012 сыл- лаахха ДФО региональнай венчурнай фонд судаарыстыбаннай «Якутия» ОАО Венчурнай компанияны кытары бииргэ тэриллибиттэрэ, «Якутия» Технопарк, ХИФУ базатыгар тэриллибит инновационнай киин бу хайысхаҕа тахсыылаахтык үлэлииллэр.

2013 сылга аҕыйах ахсааннаах Хотугу норуоттар бырааптарын көмүскээһиҥҥэ институту тэрийэргэ быһаарыы ылыллыбыта даҕаны элбэҕи этэр, үлэ утумнаахтык ыытылларын көрдөрөр.

Улахан суолта кадрдары аттаран туһаныыга уонна салалтаҕа үлэлиир кадрдары бэлэмнээһиҥҥэ болҕомто хаһааҥҥытааҕар даҕаны күүскэ уурулунна. Ити боччумнаах хайысханы олоххо киллэрии нормативнай базалара (тирэхтэрэ) өссө 2011 сыллаахха ууруллубуттара уонна Республика Президенинэн бигэргэтиллибиттэрэ. Сити кэмтэн кадровай политиканы ыытыы уонна кини үлэтин хонтуруоллааһын олохтоммута.

Президент Е.А. Борисов тус бэйэтин инициативатынан Өрөспүүбүлүкэҕэ 2009 сылтан «Министр» диэн дьыалабыай оонньуу ыытыллар буолбута. 2012 сылтан саҕалаан «СахаСелигер» диэн форум эдэр дьону билиилэрин-көрүүлэрин үрдэтиигэ ананан тэриллэн үлэтин саҕалаабыта.

2013 сылтан Өрөспүүбүлүкэтээҕи «Эдэр фермер» диэн дьыалабыай оонньуу аан бастаан тэриллибитэ. Бу дьыалабыай оонньуулар, сүбэни-аманы үрдүк таһымнаахтык тэрийии соруктарынан Өрөспүүбүлүкэни инникитин дьоҕурдаах кадрдарынан хааччыйыы буолар, олус наадалаах, кэскиллээх хайысхалар ити курдук баар буоллулар.

Е.А. Борисов 1993 сыллаахха алтынньы ыйга «Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаа- йыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ» аат иҥэриллибитэ. 2007 сыллаахха Российскай Федерация социальнай-экономическай сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин Россия Президенин Ыйааҕынан (Указ Президента РФ от 04.12.2007 №1630) Доҕордоһуу уордьанынан наҕараадаламмыта. Бүттүүн Россиятааҕы куонкурус таһаарбыт 2007 сыл түмүгүнэн «Сыл менеджера» диэн ааты «Судаарыстыбаннай салайыы» номинацияҕа кыайан ылбыта.

Московскай уонна Бүттүүн Русь Сибэтиэй Патриарха Кирилл балаҕан ыйын 23 күнүгэр 2010 сыллаахха Е.А. Борисовы Нуучча православнай таҥаратын дьиэтин Үрдүк сололоох кинээс Владимир уордьанынан наҕараадалаабыта.

Ити сылга Е.А. Борисов Российскай Федерация Счетнай палаататын үрдүкү наҕараадатынан «Российскай Федерация финансовай хонтуруолу бөҕөргөтүүтүн иһин» мэтээлинэн бэлиэтэммитэ. 2011 сыл ахсынньытыгар Российскай Федерация Куттал суох буолуутун Комитетын «Национальнай куттал суох буолуутун иһин үтүөлэригэр» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

Президент Егор Борисов Саха сирэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар киирбитэ 380 сылын туолуутунан сибээстээн уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтата Саха сиринээҕи епархияны кытары бииргэ үлэлээһиҥҥэ үтүөтүн-өҥөтүн учуоттаан Үрдүк сололоох Патриарх Кирилл нуучча Православнай таҥаратын дьиэтин «Слава и честь» II степеннээх уордьанынан үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарбыта.

Оттон Россия норуоттарын Ассамблеятын Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ Рамазан Абдулатипов Российскай Федерация норуоттара сомоҕолоһууларыгар киллэрбит кылаатын иһин «Норуоттар доҕордоһуулара — Россия сомоҕолоһуута» мэтээли Е.А. Борисовка сэтинньи 25 күнүгэр 2012 сыллаахха туттарбыта. Итини таһынан Е.А. Борисов «Российскай Федерация Бочуоттаах донора» (1991), «Российскай Федерация Бочуоттаах тимир суолун тутааччыта» (1995), «Российскай Федерация агропромышленнай комплексын Бочуоггаах үлэһитэ» (2011) ааттар иҥэриллибиттэрэ.

Егор Афанасьевич Борисов олоҕун доҕорунаан Прасковья Петровна Борисовалыын эһээ-эбээ буолбуттара быданнаата. Кыргыттара (кинилэр иккиэлэр) ыал-дьон буоллулар. Егор Афанасьевиһы уонна Прасковья Петровнаны сиэн оҕолор тулалыыллар. Уруу-хаан, доҕор- атас дьонноругар, биир дойдулаахтарыгар өрүүтүн үтүө сыһыаннаахтар, сүбэнэн-аманан көмөлөһөллөрүн, өйөбүл буолалларын биһиги билэбит.

Егор Афанасьевич Борисов Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенинэн таһаарыылаахтык чахчы кэскиллээҕи тутуһан үлэлиирин биир суол көстүүтүнэн кини Россия Прездиненин Владимир Путины кытары сирэй көрсөн олорон кэпсэтиитэ буолла. Ити көрсүһүү муус устар 22 күнүгэр (2014 сылга) дойду телевидениетынан бэрилиннэ. Онуоха Владимири Владимирович Борисов үлэтиттэн астынарын, кини салайар региона Саха сирэ Россияҕа  биир бастыҥ үлэлээҕинэн-хамнастааҕынан буоларын бэлиэтээн туран, Егор Афанасьевич Борисов кэлээри турар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенин быыбарыгар кандидатуратын туруорунарын көҥүллүүрүн уонна өйүүрүн биллэрдэ. Ити, Егор Афанасьевич Борисов Россия Президенэ Владимир Путин бэйэтинэн итэҕэйэр-эрэнэр политига буола үүммүтүн-сайдыбытын, кэскиллэммитин кэрэһэлиир, Саха сирин бары норуоттарын олохтоохторун ити сонун үөрдүбүтэ чахчы.

Ити Россия уонна Саха сирин эйгэтигэр Егор Борисов үлэлээһинин сорох тосхолун туһунан этэн аһардыбыт. Бу кылгас бэлиэтээһиним суруллар кэмигэр кини өссө биир суол бары өттүнэн суолталаах уонна наадалаах хардыыны оҥоруста. Биллэрин курдук, быйыл ыам ыйыгар, Россия президенэ Владимир Владимирович Путин Кытай  Народнай Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччу Егор Афанасьевич Борисовы киллэрэн илдьэ сырытта. Онно кини боппуруоһунан айылҕа гааһын кэскиллээхтик туһаныы көрүлүннэ. Өрүттэр биир тылга кэлбиттэрин түмүгэр 30 сыллаах дуогабарга илии баттаатылар. Ол сүдү суолталаах, кэскиллээх дьаһалы олоххо киллэрии бары торумун оҥоһууга Егор Афанасьевич Борисов үлэлэспитэ биһигини дириҥник астыннарар.

Сэмэн Тумат

Чолбон. – 2014. – балаҕан ыйа.

Былыргы түүрдэр даҕаны, сахалар даҕаны сана сиргэ көһөн кэлэллэригэр биир дьикти абыычай- даах этилэр. Ол кэлэллэригэр булгуччу иннилэригэр көрбүөччү ойууннарын инники ыытан, түүл түүллэтэн, билгэлэтэн баран, бу сиргэ олохсуйар үгэһи тутуһар этилэр. Ити былыр-былыргыттан тутуспут үгэстэрин билигин даҕаны дэлэгэйдик туһаныахха сөп буоллаҕа.

Көрбүөччүлээһин идэтэ хас да араас ньымалардааҕын үөрэтэн көрүөххэ баара. Бүгүҥҥү суру- йуубар бэйэм истибит уонна билбит, туһаммыт ньымаларбын кэпсиэхпин баҕарабын.

Үөһээ Бүлүү улууһун Быракаан нэһилиэгэр икки хараҕа суох Сыппаха диэн көрбүөччү эмээхсин олорбут. Бу эмээхсин уоспаҕа ыалдьыан иннинэ, оччо-бачча биллибэт-көстүбэт, көннөрү эмээхсин эбит үһү. Арай уоспа ыарыытыттан үтүөрэн баран, кэридэхтээн, ыалтан ыалга сылдьар кэмигэр уот иннигэр аргынньахтаан олорон, иһим үлүннэ диэт, ону-маны кэпсиир эбит:

“Хантан истэн кэпсиигин?” — диэтэхтэринэ: “Саҥарыах санаам кэлэр. Онон олоруохтааҕар кэп- сиибин”, — диирэ үһү. Хас этиитин иннигэр: “һуу”, “Буус”, “Оо”, — диэн, хайаан да саҥа ал- лайыылаах буолар эбит.

Сылыктаатахха, Сыппаха эмээхсин 200 сыллааҕыта олоро сылдьыбыт быһыылаах диэн ахтар этэ фольклорист И.К. Васильев. Кырдьаҕастар Никита Гуляев, Тарас Аммосов, Афанасий Абрахов, он- тон да атыттар этэллэринэн барыллаатахха, Сыппаха эмээхсин 1750 сыл саҕана төрөөбүт уонна 1864 сыл диэки өлбүт буолуон сөп. Сыппаха диэн ааты, антропонимика үөрэҕэр тирэҕирэн эттэххэ, “сыппах” диэн тылтан төрүттээх диэн быһаарыахха сөп. Номоххо, сэһэҥҥэ этиллэринэн, оҕо сааһы- гар хойутаан тылламмыт, бэйэтин соччо-бачча кыаммат буолан, “сыппах оҕо” диэн ааттаабытта- рыттан Сыппаха диэн тахсыбыт буолуохтаах.

Билигин Сыппаха көрбүөччү сорох этиилэрин көрүөҕүҥ. Маннайгытынан, техникаҕа сыһыаннаах этиилэрэ:

1. Сүөгэйи тимиринэн иирдэр буоллулар (Саха сиригэр сэппэрээтэр кэлэрин билгэлээһин).

Буор хара оҕус тахсан, аан дойдуну хара буорунан көрдөрдө (трактор кэлэн, бааһынаны хорутарын этэр).

• Аны дьоннор тэмэлдьигэн курдук көтө сылдьар буоллулар (самолет кэлиитин кэпсиир).
• Ооҕуй оҕус илимин ыйаан тэйгэтэн кэбиспиттэр (телеграф линията).

Иккиһинэн, олоххо-дьаһахха сыһыаннаахтар:

1. Буор иһит, мас кытах хаалла, бары тимир таас иһитинэн аһыыр буоллулар.
2. Муус түннүк уонна сүлүүдэ түннүк хаалла. Таас түннүгү ууран кылбачыттылар.
3. Сылгы, ынах, сарыы түнэ таҥас хаалла. Бары уу холохойун курдук ньалаха таҥастаннылар, тимир уллуҥах этэрбэстээхтэр.
4. Сиикэй эти сиир, тымныы ымдааны иһэр уурайда. Барыта итиини аһыыр буоллулар. Ититэр  аһылык кэлэн, дьон доруобуйата мөлтүөҕэ. Бу этии арыгы кэлэн, тымныыттан абырыан оннугар дьон олоҕун алдьатыаҕа диэн өйдөбүллээх буолуон сөп.

Үсүһүнэн, сиртэн хостонор туһалаах баайынан ханарытан этиллибит этии — сир анныттан күөрэйдэ, дьон сүгэ сылдьар буоллулар.

Бу Сыппаха эмээхсин этиилэригэр эбии Амма оройуонун Алтан нэһилиэгэр Саҥкычах диэн сиргэ олорбут Таҥараһыт Дьөгүөр билгэлээбит этиилэрин ааҕыаҕыҥ. Таҥараһыт Дьөгүөр 1820 сыллаах диэки төрөөбүт, 1890 сыллаахха итинник кэпсиир эбит. Холобура, чөкчөҥө саҥатын түүн түһээн истэбин. Үөһэ көтө сылдьан чыбыгырыыр тыас баар. Ураҕас төбөтүгэр токур тимир быһыылааҕы сүгэ-сүгэ хаамсар дьоннор бааллар. Быһаҕастара кыһыл, аҥардара хара таҥастаах уолаттар, кыргыттар сырсаллар.

Сыппаха эмээхсин уонна Таҥараһыт Дьөгүөр билгэлээһиннэрин түмүктээн көрдөххө, маннык буолуон сөп. Киһи аймах философиятыгар бөлүһүөктэр, фантастар үлэлэрэ уонна сөптөөх өттүлэрэ олоххо киирэн иһэрин илэ харахпытынан көрөн, эт кулгаахпытынан истэн итэҕэйэбит. Холобур, Жюль Верн «Ыйга көтүү туһунан» фантастиката олоххо киирдэ. Эбэтэр, П.А.Ойуунускай «Сүүс сыллаах улуу былааҥ» диэн бөлүһүөктээбит суруйуутун олох хаамыытыгар куоһаран иһэрбит көстөр. А.Е.Кулаковскай «Ойуун түүлэ», о.д.а. бөлүһүөктүү ис хоһоонноох айымньыларын саха норуотун бэйэтин философиятынан билинэр туох да омнуота суох буолуо. Сыппаха эмээхсин олорор сиринэн Өлүөхүмэттэн Якутскайдыыр улахан аартык суола ааһара. Онно көрсөр дьоннорун сэһэннэрин истибититтэн толкуйдааһын күүһүнэн билгэлиирин итинтэн көрүөххэ сөп. Бу билгэһиттэр этиилэрэ норуот уус-уран айымньытын курдук уос номоҕор кэпсэнэ сылдьаллар.

Мин төрүттэрбэр ийэбинэн Үөһээ Бүлүү Быракааныгар олохсуйбут хос-хос эбэм Сыппаха эмээхсин буолар, эһэм Чуручаан кырдьаҕас түүлдьүт, олоҥхоһут, тойуксут этэ. Оттон аҕабынан Ньурба Таркаайытыгар олорбут Чөҥкөйдөр түүлдьүт, ичээн төрүттээхтэрэ үһү. Итинник төрүттэрдээх буолан, кыһалҕалаах дьоҥҥо көмөлөһөрбүн ытык эбээһинэс курдук оҥостон, ууга, тыаҕа сүппүттэри ыйан, булан биэрэр идэлээхпин. Ол курдук, аан маҥнай 1974 сыллаахха Далыр орто оскуолатыгар учууталлыы сылдьан эттэтэммин гипноһум аһыллан, дьону эмтээн киирэн барбытым. Ол кэмҥэ бобуллан, Ньурба оройуонугар көһөргө күһэллибитим. Хата, аҕам төрөөбүт Ньурба оройуонун оччотооҕу салалта тута туһанан барбыттара.

Көрбүөччү быһыытынан бастакы аһыллыым Хаҥалас аҕыс кылаастаах оскуолатыгар директордыы сырыттахпына этэ. 1980 сыллаахха сайын көрүүлэнэн ууга түспүт киһини этэн биэрбитим. Ол курдук Ньурба Антоновкатыгар бииргэ үөрэммит оҕолор түмсэн, тыаҕа тахсан аһаабыттар. Ол аһаан баран, биир уолларын сүтэрэн, айдаан бөҕөтө буолбуттар. Бииргэ аһаабыт оҕолору милицияҕа хаайталаан, өссө вертолетунан көрдөтөн баран булбаккалар, сүппүт оҕо ийэтэ улахан убайа Ынахсыт бөһүөлэгэр миэхэ тиийэн көрдөһөллөр. Онно мин сүппүт ол уол хаартыскатын сыттыгым анныгар уктан, 15 мүнүүтэ нуктаан ылбытым. Онно уолчаан тиритэн, ууга киирэн, чүөмпэ уутугар былдьаммытын хаарта оҥорон, ойуулаан, этэн биэрэн кини көмүс уҥуоҕун көтөхпүттэрэ. Онно дьон уонна оҕолор махталларын ылбытым.

Онтон 1981 сыл күһүнүгэр Ньурбатааҕы райком салайар үлэһитэ С.М.Ефремов көрдөһөн, оройуон аатырбыт булчута Ананьев Николай Иванович уола Коля армияттан сулууспалаан кэлэн баран, кустуу сылдьан, Араҥастаах күөлүгэр өлөрбүт куһун ылаары ууга түһэн хаалар. Көрдөөн көрөллөр да, булбаккалар миигин ыҥыран, райком массыынатынан тиэйэн тахсаллар. Мин тиийээт да, эбэни аһатан баран, көрдөһөөт, дьиэтигэр тахсан утуйан ыллым, сарсыныгар булан ылалларын курдук этэн биэрдим.

Сунтаарга ыһыах саҕана 4 эдэркээн оҕо Бүлүү өрүскэ алдьаммыт тыынан туораан иһэн, ууга былдьаммыттара ый буолбутун кэннэ миигин ыҥыртарбыттара. Мин иннибэр Якутскайтан ыҥыран водолаһы түһэрэн көрдөтөн көрбүттэр этэ да, кыайан булбатахтар эбит. Ол иһин, кэлээт да, Бүлүү эбэттэн көрдөһөн, аһатан баран, түһээн көрүү буолбута. Нөҥүө күнүгэр утуу-субуу сүүрүгү батан устубуттарын булаттаабыппыт.

Ньурба Антовкатын олохтооҕо, С.А. Анисимов, саас муус баран эрдэҕинэ, сүөһүтүн уулата сылдьан, ууга былдьатан хаалбытын нэдиэлэ устата көрдөһөн нэһиилэ буллаттарбыта. Онно үс бухааҥка килиэби өрүскэ быраҕан, бурулҕаҥҥа сытарын булан биэрбитим. Эмиэ бу иннинэ эбэҕэ оскуола кыра оҕото, Сахаайа, сөтүөлүү сылдьан түспүтүгэр ытык тиити булан, аан дойдуттан көрдөһөр тылы туттан булбутум.

Үөһээ-Бүлүүгэ сайылыкка тахсан олорор 78 саастаах В.К. Семенова эмээхсин хаптаҕастыы сылдьан мунан, сиргэ үс хоммутун, саһааккаҕа саһан сытарын түһээн көрөн, ыйан биэрбитим.

Өлөөннөөҕү Хотугу норуоттар Ассоциацияларын председателэ Христофоров Семен Спиридонович 1996 сыл атырдьах ыйын 24 күнүгэр Өлөөн өрүһүгэр дэҥнэммитэ. Онно кэлэн, хайа үрдүк чыпчаалыттан көрдөһөн баран көрүүлэммитим уонна үс хонугунан көстөн көмүс уҥуоҕа тутуллубута.

Абый улууһугар 1998 сыллаахха тыыл уонна үлэ ветерана Мария Егоровна Стручкова ииппит соҕотох оҕото Коля Стручков Индигиир өрүс дэбилийэ устар сүүрүгэр оҕустаран түспүтүн, маска иҥнэн кумахха тибиллэн сытарын чопчу ыйан, бэлиэ туруоран, сүбэлээн, ыйын-күнүн чопчу этэн, булалларыгар көмөлөспүтүм. Бу булуубар Абыйтан 28 көстөөх сиргэ моторканан айаннаан тиийэн, балыксыттарга икки хонон турабын. Иккис хонугум түүнүгэр түүлбэр сордоҥ буолан, оҕо дууһатын ыҥыран хоммутум.

Ити сыл Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар Чыбыыда үрэҕэр сөтүөлүү сылдьан, армияттан сулууспалаан саҥа кэлбит уол түһэн сүппүтүгэр, биэс хоммутун кэннэ көрдөспүттэригэр, дохсун сүүрүктээх угуттаабыт үрэххэ туора охтубут мас анныгар сытарын чопчу ыйан биэрбитим. Ол быһыытынан Бүлүү Кыадаҥдатыттан трактор аҕалан маһы состорбуттарыгар уоллара дагдайан тахсыбыта.

Мэҥэ-Хаҥалас Сыымах нэһилиэгин киһитэ сүппүтүгэр, сылгыһыт дьиэтигэр кэтэ сылдьыбыт ырбаахытын сыттыгым анныгар укта сытан, дууһатын ыҥыран утуйбутум. Түүлбэр таһынааҕы нэһилиэк икки сылгыһыта күһүн андаатар уйатыгар укпуттарын түһээн көрөн, ол уолаттар буруйдарын билинэн сууттаммыттара.

Ити курдук, сүтүктээхтэр аһыыларын тэҥҥэ үллэстэн, Саха республикатын үрдүнэн барьгга үйэ чиэппэрин устата ити идэнэн көрбүөччүлээн, 100 киһини булан биэрдим. Сүтүктээхтэр салгыы олороллоругар тыыннарын уһатары ытык иэспинэн ааҕынабын.

Иһитиннэриим түмүгэр, ууга түһэн сүппүт дьону көрдүүрбэр былыргы ойууттар курдук куоҕас эбэтэр сордоҥ буолан, уу аннын кэрийэн сүппүтү буллахпына, ууттан күөрэйэн иһэн тулабын көрөн, хайдах оттоох-мастаах сирин, төһө дириҥҥэ сытарын өйдөөн хаалабын. Уһуктан баран, карта оҥоробун. Сүтүктээҕи көрдүөм иннинэ сиэри-туому тутуһан, хайаан да аал уоту, ытык маһы, эбэни аһатан баран, үөһэттэн үҥэн-сүктэн, ааттаһан, көрдөһөр үгэстээхпин. Киһи сирдээҕи олоҕо бүттэҕинэ, сиэр быһыытынан, олохтоох сиригэр тиийиэхтээх, онон элбэх киһи сылдьар кутун булан биэрэн, тыыннаахтар дууһаларын ыарыытын мүлүрүтэр идэлээхпин.

Маны таһынан «Чөл олох» программанан арыгыны, табаҕы утары 31 сыл устата охсуһа сылдьабын. Ону тэҥэ Чурапчы Мээндийэтигэр, Муомаҕа, Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ,  курааҥҥа көрдөспүттэригэр ардаҕы түһэрэн турабын. Онтон ыһыах кэмигэр ардаҕы түһэрбэккэ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ арчылаан тахсыбытым. Аны 30-ча ыалы дуруусканан холбооттоон ыал оҥорбутум.

Ити курдук, уопсайа, сүүс сүппүт киһини булан, көмүс уҥуохтарын кистээбиттэригэр улахан ситиһиини оҥорбут үтүөм үрдүктүк сыаналаныан сөп этэ. Бу саха норуотун дэҥҥэ көстөр биир ураты талаана буолар эбээт.

И.Е.Иванов-Ороһуунускай

Аан дойдулар норуоттарын икки ардыларынааҕы

“Планета тиллиитэ” диэн норуот эмчиттэрин ассоциациятын магистра, бакалавра, Россия народнай медицинатын академига, профессоора

Чолбон. — 2005. — атырдьах ыйа

Атырдьах ыйын 4 күнүгэр 1936 сыллаахха П.А.Ойуунускай «Уус-уран тыл эдэр үлэһиттэрин бөлөхтөрүн соруктара» ыстатыйата «Кыым» хаһыакка бэчээттэммит. Бу ыстатыйаны, Платон Алексеевич ырытыыттан саҕалыыр: «Мин бэрт элбэх эдэр суруйааччылар бөлөхтөрүн үлэлэрин көрдүм, бэрт элбэх суруйааччылар үлэлэрин (кинилэр көрдөһүүлэринэн) кэрчик-кэрчик бэлиэтээтим. Формализмҥа, натурализмҥа бэрт элбэх көстүүлэр бааллар.

Холобура: «Өрүс уута дьалкыйа,

                   Кытыл буорун суурайа,

                    Күүстээх долгун дьалкыйа,

                 Кыһыл кумах таһыйа»

1-2 cтрока ис хоһооннорун өйдүөххэ сөп.

Онтон «Күүстээх долгун дьалкыйа

Кыһыл кумах таһыйа»

диэни ким да өйдүөн сатаммат. Бу куплет маҥнайгы аҥаарын эрэ өйдүөххэ сөп. Ол өйдөөтөххө,         

           «Күүстээх долгун балкыйан

                 Кыһыл кумах таһыйа»

диэн буолуохтаах. Бу суруйааччы форманы эрэ тутуһан саха тылын алдьатар, ким да өйдөөбөт гына суруйар, холобурун эттэххэ биир дьүһүнү биэрбэттэр.» Уонна салгыы инники соруктары ыйар:

                «Эдэр суруйааччылар – биһиги сэбиэскэйдии суруйааччыларбыт дэнэр буоллахтарына – бу маннык барыларын кытта формализмҥа охсуһуохтаахтар…

1. Норуот өйдүүр, сэргэҕэлиир гына тыллаан, формалаан суруйуохха наада. Норуот тыла биир сүрүн сокуоннаах, ону алдьатар сатаммат. Норуот тылыгар аллитерация да баар, ритм да баар, тэҥ сүһүөх да баар. Баларынан барытынан туһанан ырыаны суруйдахха — бу ырыа бэрт үчүгэй формалаах ырыа буолуохтаах.

2. Хараҥа олох дириҥ далайыттан тахсан — саҥа олох үрдүк очуоһугар ыттан бүтүн аан дойду истэринэн-билэринэн ырыаһыт буолуу — бу ырыаһыкка төрүт идиэйэ, сүрүн баҕа буолуохтаах. Онон, бу ситимнэрэ суох тус туспа лоскулуох кэрдиистэр бука барылара оннуларын булан – сүрүн идиэйэ дьүһүннэһиитин көрдөрүөхтээхтэр.

                Билигин эдэр суруйааччылар уонна литература бөлөхтөрүн чилиэттэрин иннилэригэр турар соруктары ахтыах тустаахпыт

1. Бүтүн сэбиэскэй сойуус үрдүнэн формализм уонна натурализм тустарынан бэрт улахан дискуссия тахсан ааста.

                Саха Киин Ситэриилээх комитетын үһүс сиэссийэтэ — «Күкүр Уус» Суорун Омоллоон драматын туһунан тахсыбыт кэпсэтиини Саха суруйааччыларын сойууһун суута түмүктээбитэ.

                Биһиги, саҥа суруйан эрэр табаарыстарбыт, бу боппуруостар тустарынан бэйэлэрин бөлөхтөрүн истэригэр үлэни ыыта иликтэр. Онон, бу үлэни ыытыы улахан сорук буолуохтаах.

2. Ааспыт конкурс – драматургия конкурса түмүктэнэн, ол конкурска кыттыбыт дьоҥҥо ыйыы-кэрдии  бэриллибитэ.

                Бу ааспыт конкурс туһунан Саха суруйааччыларын сойууһун суута түмүктээн – бу саҥа аһыллыбыт киэҥ конкурска туох соруктар баалларын туһунан уураах таһаарбыта.

                Бу икки боппуруостар туһунан биһиги бөлөхтөрбүт истэригэр ханнык да үлэ тахсыбакка турар. Биһиги эдэр суруйааччыларбыт бөлөхтөрүн чилиэннэрэ бу сааһынан бүтүн үлэһит норуот үрдүнэн бэрт улахан үлэни ыытыахтаахтар.

                Автономия 15 сылын туолуутугар, Сэтинньитээҕи революция  20 сылын туолуутугар ананан аһыллыбыт конкурс – бүтүн Саха норуотун үрдүнэн суолталаах конкурс. Бу иккис улахан сорукпут буолар.

3. 1937 с. 29.01 күнүгэр (эргэ стилинэн 1937с. 27.01 к 4 чааһыгар Пушкин бааһыран баран 29.01 к күн ортотун саҕана өлбүтэ) – Пушкин өлбүтэ 100 сыла туолбутун ахтан юбилей оҥорор соруктаахпыт. Бу чааһынан биһиги эдэр суруйааччыларбыт бөлөхтөрүн истэригэр туох, ханнык даҕаны үлэ тахса илик. Оройуоннарга баар бөлөхтөрбүт, үлэһит норуот иһигэр туох да үлэни, Пушкин айымньыларын пропагандалыы иликтэр. Бу үһүс сорук буолуохтаах.

4. Бүтүн аан дойду улуу суруйааччытынан ааҕыллыбыт М.Горькай өлбүтэ Ленин кэнниттэн — биир улахан иккис сүтүкпүт буолбута. Бу улуу суруйааччы эрэйдээх сордоох суолун, кини күүстээх санаата, улуу күдэҕэ күуруутун мөлтөппөккө — кини хайдах үрдээн-үүнэн — бүтүн аан дойду суруйааччыларын айар күүстэрин үрдүк арҕаһыгар тахсыбытын, кини умнуллубат туох улуу айымньылары биэрбитин туһунан — биһиги эдэр ыччаппыт, эдэр суруйааччыларбыт бөлөхтөрүгэр туох да үлэ тахса илик. М.Горькай айымньыларын пропаганда, үлэһит норуокка биллэрии төрдүс улахан сорукпут буолар.

                Онон 1936-1937 үөрэх сылыгар тахсар үлэ бу улуу соруктарын толорорго программа оҥостуохтаахпыт. Бу соруктары толорон, биһиги үүнүүбүт үрдүк кэрдиискэ тахсыахтаах, оччоҕо натурализмы уонна формализмы кытта охсуһар осуһуубут үүннэрэр үүннэриитэ ордук баай буолуохтаах, биһиги айар ньымабыт ордук баай буолуохтаах, биһиги айар ньымабыт ордук күүһүрүөхтээх, кыахпыт кэҥиэхтээх.

                Иккиһин түмүктээн этэбин: ханнык да темаҕа биир сүрүн санаа (идиэйэ) баар буолуохтаах. Олоххо баартан суруйар буоллаххына – эн маны фотография курдук устума, эн кинини бэйэҥ идиэйэҕинэн сырдатан, уус-уран айымньы күүһүнэн дьүһүннээн көрдөр. Идиэйэҕин, санааҕын толору суруй, толору тэнит, форманан хааччахтаама. Идиэйэни дьүһүннээбит форма наадата суох, идиэйэни көрдөрөөрү форма оҥоһуллар, идиэйэни тыыннаах дьүһүннүүргэ – бу дьүһүн тас көстөр көстүүтүн биэрэргэ ол онно эрэ форма суолтата бастыыр, ол эрээри умнума: сыгынньах идиэйэ, формата суох идиэйэ — уус-уран айымньыны биэрбэт, иккиэн арахсыспат ситимнээхтэр, идиэйэттэн айымньы тахсар дьүһүн. Бу сүнньүнэн көрөн сөптөөх форма бэриллэр.

                Айымньы кылаата — улахан улуу сыала буолар, онон айар үлэбит, культурабыт үрдээтэҕин ахсын – үрдүк кэрдиискэ тахсан иһиэхтээх. Биһиги төрүт сорукпут — олоххо инники этэрээт буолан иһиэхтээхпит, киһи дууһатын инженерэ айар айымньыта – үлэһит норуот кэлэр кэскилин сардаҥата буолуохтаах.»