Главная Блог Страница 2

П.А.Ойуунускай «Өйдөөх оҕо»

 

Саха советскай литературатын төрүттээччи, поэт, прозаик, драматург, ученай-филолог, Саха сирин автономиятын төрүттэспит биллиилээх общественнай, политическай деятель 1931 сыллаахха суруйбут «Өйдөөх оҕо» кэпсээнин истиҥ.

Халыма күүстээхтэрэ

Күүстээхтэр Мээтискэ бaaллaрa

Биһиги улууспутугар былыр-былыргыттан Мээтис сиригэр күүстээх дьон төрөөн-үөскээн ааспыттара. Дьон-сэргэ бултаах-астаах, унаар күөх сыһыылардаах, үрүлүйэр сүүрүктээх, балыгынан баай Алаһыай үрэҕи сөбүлээн түҥ былыргыттан олохсуйбута..

Нэһилиэк соҕуруу өттүнэн айан суола ааһар буолан кыһыннары-сайыннары кэлии-барыы тохтообото. Дьэ ол иһин ыраахтан-чугастан араас дьон кэлэн олохсуйбуттара, кинилэр ортолоругар Максимовтар, Колесовтар, Тырылгиннар, Слепцовтар, Бережновтар, Третьяковтар онтон да атын араспаанньалаах, ааттаах-суоллаах, араас идэлээх, талааннаах, дьоҕурдаах дьон бааллара. Ити аҕа уустарыгар аатырбыт күүстээхтэр, сурахха киирбит кус быһыйдар, улахан ууһуттар, эрчимнээх эрдииһиттэр, бэргэн сааһыттар, улуу булчуттар, хомоҕой тыллаах ыллам ырыаһыттар олорон ааспыттара.

Ол курдук Максимовтар удьуордарыттан сыдьааннаах Өлүк Охонооһой диэн сыл ханнык да кэмигэр атаҕын тыаһаппакка хаамар, таһыттан көрдөххө утуйа олорор курдук көрүҥнээх киһи баар эбит.

Дьэ ол эрээри сүүрэр-хаамар, туттар-хаптар, кэлэр-барар түгэн тирээтэҕинэ, күлүк курдук элэстэнэр дьоҕурдаах киһи эбитэ үһү. Биирдэ күөлэттэр саҥардыы туран, улахан халтараан буолбут кэмигэр биир тыһаҕас билии ортотугар килэгир мууска киирэн иннинэн да, кэннинэн да барбат гына туран хаалбыт. Онуоха Охоноос хап-сабар этэрбэстэрин турута тэппит уонна муус устун атах сыгынньах киирэн, тыһаҕаһы атах­тарыттан түүрэ харбаан ылаат, санныгар уурунан тахсан кытылга туруоран кэбиспит уонна: «Атах сыгынньах киһи халтарыйбат, кэнэҕэс даҕаны өйдүүр буолаарыҥ», – диэн баран этэрбэстэрин кэтээт, оргууй аҕай сүгүллэҥнии турбут.

Кини Тырылгиннар диэн саамай чугас ай­махтарыгар олус күүстээх уонна ууһут идэлээх Сэмэн диэн киһи баар буола сылдьыбыта биллэр. Ханна да сырыттар, сайыҥҥы ураһатын маһын, туох баар малын-салын күөлтэн күөл икки ардыгар соһо, тиэнэ сылдьар үгэстээх киһи үһү. Оттон кыһын эмиэ толору тиэйиилээх, маллаах-саллаах сыарҕаны соспутунан хас эмэ көстөөх сиргэ тибиини-хаһыыны аахсыбакка сылдьар эбит. Биирдэ айанньыттар аара көлөлөрүн сынньатан, бэйэлэрэ чэйдээн ааһар ыалларыгар тохтоон олордоҕуна, бэйэлэрин син балай да кыанабыт дии сананар икки эдэр уол тахсан сыарҕаны уҥа-хаҥас тардыалаан хамсата сатаабыттар да, оннуттан да сыҕарыппатахтар. Оннук ыарахан сыарҕалаах малы соспутунан төһө баҕарар ыраах сиргэ тиийэн бултаан-астаан үйэтин бараабыт бэрт улахан күүстээх, төһөнү сүгэрэ, көтөҕөрө чуолкай биллибэт, ууһут идэлээх Күүстээх Сэмэн диэн киһи Мээтис сиригэр олорон ааспыт эбит.

Сыарҕалаах малы атынан буолбакка, бэ­йэлэрэ үрдүк сыыры тардан таһаарар, эбэтэр айаннаан истэҕинэ муус тостон ата ууга түспүтүн соҕотоҕун хостоон таһааран салгыы айанныыр Слепцов диэн киһи туһунан уос номоҕо буола сылдьар үһүйээннэр көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, бүгүҥҥү күҥҥэ диэри кэлэн биһиэхэ иһилиннэҕэ. Дьиктитэ диэн баар, итинник быһылааҥҥа түбэһэ сылдьыбыт былыргы дьон бэйэбит эрэйдэнэн, эбэтэр туох эрэ ньыманы туһанан ити балаһыанньаттан тахсыбыппыт диэбэттэр эбит. Бука бары үтүктүспүт курдук Ийэ айылҕабыт барахсан көрөн туран олус эрэйдэнэн эрэрбиттэн харыһыйан, аһынан, арчылаан бэйэтэ көмөлөспүтэ диэн кэпсииллэрэ үһү.

Номоххо киирбит аатырбыт күүстээх уонна кытыгырас Лойут Уйбаан удьуордарыттан тө­рүттээх Күүстээх Лаврентий уола Баһылай Тырылгин–Уодьа эсэһит идэлээҕинэн биллибит кырдьаҕас үһү. Кини 90 сааһын ааһан баран дьону көрдөһөн тыатааҕыны бултаһа барбыт уонна уолаттарыгар туһаайан маннык саҥалаах буолбут:

– Аар тайҕа, ийэ айылҕа, көмүс күннээх орто дойду улуу туонатыгар туран аарыма харамайы кытта күөн көрсөр тиһэх түгэн үүннэ бадахтаах. Аны урукку курдук быһаҕынан, батаһынан түһүөлэһэр, тоҥ сиртэн тэбинэн сыгынньах илиинэн харбыалаһар хаарыан кэм­нэр аастахтара. Дьэ, онон, саатар, бачча кэл­биччэ, тоҕоостоох түгэн үөскээбиччэ, эйигин куоттаран эрэйдээбэккэ бултуур баҕаттан, ар­ҕаҕыҥ аанын кэтит көхсүбүнэн бүөлүү олорон дьоммор көмөлөһөргө быһаарынан турабын, – диэбитигэр дьонноро соһуйан аймана түһэллэр:

– Убаай, туох санааны сананныҥ, былыргы кэмнэргин санаатыҥ буолуо? Кэбис, ити санааҕын уталыт, бу сааскар тиийэн баран сыы­һа сананыма, биһиги бэйэбит бултаһыахпыт, – диэбиттэрин кырдьаҕас сапсыйан кэбиһэр уонна былыргы түнэ сонун кэтэн баран арҕах ааныгар көхсүнэн ыга сыстан олорунан кэбиһэр.

Тыатааҕы бэрт хатаннык часкыйа-часкыйа оҕонньор көхсүгэр иккитэ-үстэ кэтиллэ түһү­тэлээбитигэр, киһилэрэ сиргэ тайанан олорор илиилэрэ даҕаны ибирдээбэтэх. Былыр сорох кыахтаахтар аарыма саастарыгар тиийиэхтэригэр диэри күүстэрэ-кыахтара ол курдук өһүллүбэт, кэхтибэт буолара үһү.

– Сыһыыга, булка-аска сырыттаххытына отуу­гутун намыһах сиргэ үрэх дуу, күөл дуу дьаарын анныгар оҥостор буолуҥ. Сорох тыатааҕы олох тыаһа-ууһа суох үөһэттэн саба түһэр үгэстээх буолааччы, оччоҕо суон оллоон маһынан кэтэххэ оҕустахха кэбирэхтик бултатааччы, – диирэ үһү ол оҕонньор.

Мээтистэр былыргы күүстээхтэрин туһунан би­лигин аҕыс уон сааһын ааһан олорор Сыбаатай бөһүөлэк ытык кырдьаҕаһа оройуон биллиилээх сонордьута, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ, сээркээн сэһэнньит, барытын истэ-билэ сылдьар, өйүгэр хатыыр ураты дьоҕурдаах Егор Дмитриевич Кудрин диэн ааттаах атаһым кэпсээбитин төһө кыалларынан дьаарыстаан, сааһылаан суруйа сатаатым.

 

Тaaй Киэскэ сэргэтэ

Бастакы Хаҥалас нэһилиэгэр былыр араас кэмнэргэ бэйэлэрин лаппа кыанар эр бэртэрэ, уҥмат тыҥалаах сүүрүктэр, күөлгэ хааман киирэр сурахтаах ууһуттар олорон, үлэлээн ааспыттарын кырдьаҕастар кэп­сээннэриттэн истэр буоларбыт. Бииргэ сыл­дьыбыт, бодоруспут, олус үчүгэйдик санаһан ааспыт киһи кэпсээнэ олус тар­тарыылаах, итэҕэтиилээх буоларын билэбит. Хомойуох иһин, ол былыргы бухатыырдарбыт төһө ыараханы көтөхпүттэрэ, сүкпүттэрэ эбэтэр төһө ыраах сири, ханнык бириэмэни көрдөрөн кэл­биттэрэ сурукка тиһиллибитэхтэр. Барыта үһүйээн, номох эрэ курдук. Ол эрээри биири кытаанахтык итэҕэйэбин уонна эрэнэбин. Былыргы оҕонньоттор барахсаттар чахчы сөҕө-махтайа көрбүттэрин, тутан-хабан билбиттэрин элбэх киһи билиитигэр иһитиннэрбиттэрэ, кэрэ кэпсээн оҥостубуттара буолуо диэн. Ол иһин Халыма күүстээхтэрин, быһыйдарын, сымса­ларын тустарынан суруйуу­ларбар ханнык да күүркэтии, омуннааһын, була сатаан, эбэн-сабан кураанаҕынан дайбааһын суоҕар мэктиэлиибин.

Таай Киэскэ туһунан тугу билэрим, истибитим чахчы буолан ааспыт түгэннэр. Ийэбинэн бэрт чугас аймаҕым, кыра сааспыттан көрөн улааппыт киһим этэ. Илин уонна Арҕаа от үрэхтэр холбоһон модун сүүрүктээх Ороһуоха үрэҕэ буолан үрүлүйэ устар. Ити улахан үрэх чугаһыгар Хааттарбыт диэн бэрт былыргыттан дьон таптаан олохсуйбут, дэлэйдик бултаан-астаан, сүөһү иитэн олорбут улахан эбэлэрэ баар. Бу сири таптаан, сөбүлээн олохсуйбут халыҥ аймахтартан биирдэстэрэ Батюшкиннар буолаллар. Элбэх оҕолоох улахан дьиэ кэргэн кыра уолларын Таай Киэскэ дииллэрэ. Кини бииргэ төрөөбүт убайдара, эдьиийдэрэ бука бары бөдөҥ-садаҥ, толуу көрүҥнээх, күүстээх-уохтаах, сырыыны сылдьыбыт, айаны айаннаабыт дьон талыылара этэ диэн нэһилиэк кырдьаҕастара кэпсииллэрэ. Таай Киэскэ ыал саамай кыра оҕото да буоллар, адьас уу ньуулдьаҕай сааһыттан араас үлэҕэ эриллэн улааппыт. Буутун этэ буһарын, холун этэ хойдорун саҕана күүстээх дьон ахсааныгар бигэтик киллэриллибит.

Хоту сир үрэхтэрин сыырдара үрдүк уонна туруору буолаллар. Таай Киэскэ элбэх таһа­ҕастаах сыарҕаны ата кыайан сыыр үрдүгэр таһаарбатаҕына, сыгынньахтаан баран сыар­ҕатын бэйэтэ соһон таһаарара үһү. Биирдэ сыарҕатын соһон тахсан иһэн утары кэлбит айанньыттарга түбэһэн баран: «Аппын олус харыһыйабын, ол иһин сыыры тахсыыга халтарыйан тииһин көтөрү түһүө диэн бэйэм көмөлөһөн таһаарабын», – дии-дии толору тиэйиилээх сыарҕата сыырга төттөрү халыйаары гынарын салааскалаах мал курдук холкутук аҥар илиитинэн өйүү тутан турар үһү.

Биир саас, хаар улаханнык халыҥаабыт кэмигэр, тутуу маһын тиэйэ сылдьан элбэх сыарҕа табалаах киһи айаннаан иһэллэрин көрөн, үс-түөрт улахан бэрэбинэни холбуу кууһан ылан, тоҥуу хаарга соһон таһааран айанньыттарга суолу босхолоон биэрбит.

Оҕо эрдэхпинэ, арааһа уонча саастаахпар быһыылааҕа, Таай Киэсэ аҕабар кэпсээбитин истибитим:

– Ааспыт күһүн Туойдаах тааһыгар икки улахан буур тайах харса сылдьан аарыма үөл маһы силистэри түөрэ көтөн, муостарыттан хатыйсан баран, тииттэрин икки өттүгэр өлө сыталларыгар түбэспитим.

– Ону хайдах гынныҥ? – диэн аҕам ыйытар.

– Биирдэрэ олох умса, оттон иккиһэ тиэрэ эргийэн туора түһэн сыталлара. Киһи хайдах да сатаан астыа суоҕун курдук кыбычыыннык охтубуттар этэ. Адьас соторутааҕыта өлбүт кө­рүҥнээхтэрэ, бачча бултан амсайан ааһаарыбын онтон-мантан тардыалаһан көрдүм да, туһа суох. Онтон көрбүтүм, биирдэрин муоһа күүскэ тартахха, төлө барыах курдук эбит. Сынньанан баран туран тардыалаһа сатаатым, кытаанаҕа, ыарахана сүрдээх. Кыһыйан туох баар күүспүнэн тэбинэн баран түһүнэн кэбистим. Тайахтарым күөгэлдьийэн эрэргэ дылы гыммыттара, ону сэргэ муоһум синньиир сиринэн тостубут тыаһын кытта дүлүҥүм үрдүгэр тас иэмминэн баран түстүм. Харсар кэмнэригэр сааһыран кэбирээтэҕэ буолуо, ол көмөлөстөҕө дии уонна ол мин күүһүм диэхтээн, хантан оннук кыахтаах буолуоҕай, – диэн кэпсээнин түмүктээбитэ.

Былыр Алаһыай нэһилиэгэр саҥа оскуола тутуутугар бэрэбинэ кэрдэн үрэҕинэн уһаарарга оройуон бары нэһилиэктэриттэн саамай эдэр, күүстээх дьону наардаан сүүмэрдээбиттэр. Улахан биригээдэ сайыны быһа үлэлээн уонунан аалы бэлэмнээн үрэххэ уу үрдүүрүн кэтэһэ сылдьан, тутуу барыахтаах сиригэр, Арҕахтаах бөһүөлэгэр, уһааран аҕалан сыыр үрдүгэр дьаарыстыыллар. Түөрт-биэс киһи көмөлөөн көтөҕөр уу иҥмит, кумах-буор сыстыбыт сүүнэ бэрэбинэлэриттэн саамай бөдөҥнөрө, уонтан тахса миэтэрэ уһуннаах суон мас ордон хаалбыт. Хас да киһи соһон-сыһан холонон көрбүттэр да кыаттарбатах. Ол иһин атынан көмөлөһүннэрэн, дьону мунньан үөһэ таһаарыахпыт диэн сүбэлэспиттэр. Иккис күнүгэр, сарсыарда кэлэн көрбүттэрэ, бэҕэһээ хас да киһи холонон көрбүт сүүнэ бэрэбинэтэ сыыр үрдүгэр дьаарыстаммыт бэрэбинэлэр үөһэ ууруллан сытар үһү. Төһө киһи мустан, ханнык ньыманан ити үлүгэрдээх ыарахан, баараҕай маһы оннун буллардылар диэн суолу-ииһи чинчийэн көрбүттэр уонна бэрт улахан сахалыы этэрбэстээх киһи бэрбээкэйин үөһэ өттүгэр диэри кумахха батары үктэммит суолун булбуттар уонна итинник суоллаах киһи I Хаҥаластан сылдьар Батюшкин Иннокентий Николаевич буоларын быһаарбыттар. Ити түбэлтэ туһунан кэлин үлэһит буолан бараммын, хас да нэһилиэк, оччотооҕу араас кырдьаҕастарыттан дуоһуйа истэн бэлиэтэммит эбиппин.

Таай Киэскэ алта уонугар чугаһаан баран, бөһүөлэктэн чугас Таалалаах диэн сайын ахсын хас да сүүһүнэн тонна от оттонор, ааспыт өттүгэр элбэх сүөһү иитиллибит киэҥ-куоҥ ходуһалаах улуу Эбэ ортотугар үөл тииттэн түөрт-биэс миэтэрэ усталаах сэргэ оҥорон туруорбута. Ыраах тумултан санныгар уурунан аҕалыах диэтэххэ итиччэ улахан үөл бэрэбинэ балайда ыарахана буолуо да, алта уончалаах оҕонньор ким да көрбөтүгэр дириҥ дьаама хаһан туруору анньан кэбиспит. Кэлин кинини көрсөн билэр дьоно туохха аналлаах, туох ис хоһоонноох сэргэ буоларын ыйыталаспыттарыгар, киһилэрэ: «Кэнэҕэс ким эмэ ааһан иһэн бу Киэскэ сэргэтэ турар диэхтэрэ», – диэн ботугураан кэбиспит үһү. Билигин бэйэм сааһыран олорон биири олус сөҕө саныыбын. Былыргы греческэй философ суруйбутун аахпыппын өйдөөн кэлэбин. Онно улуу үөрэхтээх киһи манныгы суруйан хаалларбыт: «Орто дойдуга кэлэн олорон ааспыт киһи сир үрдүгэр бэйэтин кэнниттэн үс суол бэлиэ хаалларыахтаах, оччоҕо кини аата балачча уһуннук ааттанар, ахтыллар. Бастакыта, аал-уот оттунан алаһа дьиэ тэринэн ыал буолуу. Иккиһэ, олорбут тиэргэнигэр үүнээйи олордон айылҕалыын сибээстэһиэхтээх. Үсүһэ, кинигэ суруйан хаалларыахтаах». Таай Киэскэ барахсаҥҥа ити этиллибиттэриттэн биирэ да суох. Хомойуох иһин, кини туһугар Дьылҕа хаан оҥоһуута оннук буоллаҕа. Дьэ ол иһин, киниэхэ дойду иччитэ маннык бэлиэтэ хааллар, оччоҕо бар дьонуҥ ааккын ааттыы сылдьыахтара диэн «сибис» гыммыта эбитэ дуу?!

 

Алаһыай нэһилиэгин идэлээх дьоно

Ханна да тиий, дьонтон туох эрэ ураты дьоҕурдаах, күүстээх, сылбырҕа, быһый атахтаах, кытыгырас, уҕараабат эрчимнээх үлэһит дьон хайаан да баар буолаллар. Былыргы дуулаҕа күүстээхтэри кытта илин-кэлин да түһүспэтэллэр даҕаны, бэйэлэрин кэмнэригэр тоҕоостоох түгэннэргэ дьон ортотугар үчүгэйдик сылдьыбыт, ааттара иһиллибит, сураҕырбыт дьон аҕыйаҕа суохтар. Ааспыт үйэ араас сылларыгар Алаһыайга Шадриннар, Созоновтар, Стручковтар, Третьяковтар, Кокориннар, Винокуровтар уонна да атын аҕа уустара нэһилиэктэрин ааттатан, нэһилиэк сиһэ буолан олорон, үлэлээн ааспыттара биллэр. Алаһыай нэһилиэгин тэтиэнэх дьонун туһунан суруйаары гыммытым үчүгэйдик билбэт эбиппин. Ол иһин оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн үчүгэйдик билэр, бодоруспут киһибиттэн Екатерина Васильевна Оконешниковаттан көрдөспүппэр нэһилиэк аарыма кырдьаҕаһа, тоҕус уонун ааспыт Петр Дмитриевич Кокорин кырдьаҕаһы көрсөн кэпсэппит суруйуутугар олоҕуран нэһилиэк күүстээх, кытыгырас, киһи тэҥнэспэт үлэһит дьонун тустарынан тугу билбиппин, истибиппин мунньан суруйдум.

Петр Дмитриевич нэһилиэгин кырдьаҕас дьонун тустарынан ахтыыларын сэттэ уонча сыл анараа өттүнээҕи ыһыах түһүлгэтиттэн саҕалаабыт. Оччолорго Алаһыай нэһилиэгин киинигэр, Киэҥ Күөлгэ, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыыга анаммыт улахан ыһыах тэриллибит. Ыраахтан-чугастан мустубут дьон олус өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн ким тугу сатыырынан, туохха дьоҕурдааҕынан күрэхтэһиилэр буолбуттар. Тус­тууга, атах оонньуутугар, ыараханы көтөҕүүгэ, тыынан сырсыыга күнү быһа илин-кэлин түсүһүү буолан ааспыт. Оҕонньор сорох көрүҥнэргэ кимнээх бастаабыттарын умнан кэбиһээхтээбит. Ол эрээри сүрүн көрүҥнэргэ кыайыылаахтары үксүлэрин өйдүүр эбит. Атах оонньуутугар Алексей Третьяков, мас тар­дыһыытыгар, ыараханы көтөҕүүгэ Гавриил Третьяков, хапсаҕайга Константин Созонов, сүү­рүүгэ Василий Созонов, кылгас сиргэ быһа түһэн сүүрүүгэ Егор Кокорин I уонна Константин Третьяков барыларыттан инники сылдьыбыттар.

Ыараханы көтөҕүүгэ дьахталлар ортолоругар Мария Стручкова 160 киилэни көтөҕөн, дьону сөхтөрбүт. Киниттэн кыранан хаалан Акулина Кондакова иккистээбит. Ити ыйааһыны элбэх эр киһи көтөҕө сатаабыт да, ким даҕаны өрө көтөхпөтөх. Арай Егор Носов (Дьөгүөрсэ) диэн киһи тобугар диэри көтөҕөн соһуппут.

Дьахталлар ортолоругар араас дистанцияларга Мавра Третьякова тэҥнээҕин булбатаҕа үһү. Хаһан да буоллар күрэхтэһиилэргэ кытыннаҕына дьэ тэттэн, эрчимирэн сүүрэн күлүбүрэтэр идлээх эбит. Кэлин даҕаны улахан түмсүүлэргэ ол бастакы ыһыахха кыттыбыт дьон бэйэлэрин көрүҥнэригэр бэрт уһуннук иннилэрин биэрбэккэ сылдьыбыттара үһү. Арай сорох сылларга Күүстээх Көстөкүүн диэн киһи (Михаил Константинович Винокуров) мас тардыһыытыгар уонна ыараханы көтөҕүүгэ баарын биллэрэ сылдьыбыта үһү.

Алаһыай нэһилиэгэр күүстээх дьон туһунан быстах үһүйээннэр бааллар эбит. Быһа холоон икки миэтэрэ үрдүктээх Уһун Ньукулай диэн киһи ас уурунар омуһахха турбутунан түспүт түөрт саастаах оҕуһу: «Хайдах киирбитиҥ да, оннук тахсаҕын», – диэн баран түөрт атахтарын холбуу тутан үөһэ анньан таһааран истэҕинэ, оҕуһа омуһах саппанньатыттан иҥнибитигэр күүскэ тэбинэн баран өрө анньаары, оҕуһун сиһин булгу анньан өлөрбүт.

Винокуровтартан төрүттээх Болто Тимофей диэн киһи улахан сакалаакка тоҥ сылгы төбөтүн тириитин дьон көрөн турдахтарына, сыгынньах илиитинэн хастыы тардан ылан иннилэригэр ууран биэрбит.

Иккис түбэлтэ, күһүн атыыр үөрүн үүрэн истэхтэринэ муус тостон сылгылар ууга түспүттэр. Онуоха Болто: «Сылгыларга чугаһаамаҥ, мин соҕотоҕун ууттан көтөҕөн көрүөм, ону эһиги тыа диэки соһуталааҥ», – диэн баран сылгылары биир-биир сиэллэриттэн, кутуруктарыттан харбаан ыла-ыла муус үрдүгэр соһуталаабыт. Ону дьон кытыыга таһаартаабыттар. Соҕотох сылгы хаалбытын быанан сөрөөн муус үрдүгэр таһаараары гыммытын, өрө булумахтана сылдьан төбөтүн муус аннынан аспытын көннөрү тардаары, хаалдьыгын уҥуоҕун тосту тардан өлбүтүн туһунан номох хаалбыт.

Бэйэтин кэмигэр «кистэлэҥ күүстээх» дэппит киһинэн Созонов Константин Павлович буоларын кырдьаҕастар ахтан ааһаллара үһү. Ханнык да бэйэлээх уонунан миэтэрэлээх уһун, үөл бэрэбинэни төрүт өттүттэн кууһан ылан баран төбө өттүттэн көмөлөһөр икки-үс киһини соспутунан дьаарыстанар сиргэ тиэрдэрэ үһү уонна «хах дьоҥҥут» диэн кылгастык сыана быһара диэн үһүйээн баар.

Былыр сааскы тоҥот саҕана дьон чулуута кыылы, тайаҕы күнү күннээн батыһан ситэн бултаан, этин сүгэн таһан биир дойдулаахтарын сэрии ыарахан, аас-туор сылларыгар аһаппыт, абыраабыт умнуллубат үтүө түгэннэрэ элбэх. Ол дьон ортолоругар Созоновтар, Третьяковтар, Кондаковтар, Явловскайдар, Кокориннар уонна да атыттар ааттара бастакынан ахтыллар, ааттанар.

Бу нэһилиэккэ, атын сирдэргэ курдук, уонунан гаалаах киэҥ-куоҥ ходуһалар нэлэһийбэттэр, үрэх эйгэтэ буолан илиинэн эрэ оттуурга табыгастаах. Дьэ, ол иһин, манна оттооһун диэн тылы кытта илиинэн охсуу уонна харбааһын диэн тыллар бииргэ өйдөнүллэллэр. Нэһилиэккэ илиинэн оту охсууну төрүттээбит уонна сайыннарбыт киһинэн аан маҥнайгынан Третьяков Александр Антонович (Саанньа Баай) ааттанар. Бу эдэригэр оччотооҕуга аатырбыт тоҕус мунньааччы дьахтарга соҕотоҕун оту охсоро үһү. Дьэ оннук кыахтаах киһини күүстээх дьон ахсааннарыгар хайдах киллэриллибэт буолуоҕай?! Ону таһынан бырааттыы Михаил уонна Егор Носовтар улахан охсооччу быһыытынан ааттара балайда киэҥник иһиллибит. Кинилэр күөгэйэр күннэригэр күн аайы 1,5-1,8 га сири охсоллоро үһү.

Тыа сирин дьоно – олох бары эйгэтигэр булт-ас, үлэ-хамнас хайа баҕарар көрүҥэр киһи сөҕөр, киэн туттар дьоҕурдаах дьон. Ол иһин кинилэри улахан күүстээх, сындалыйбат сындааһыннаах дьон диэн билинэбин!

 

Ууһут – aйылҕa биэрэp тaлaaнa

II Хаҥаласка алта уонча-сэттэ уонча сыллааҕыта олорон, үлэлээн ааспыт Василий Васильевич Батюшкин диэн киһи төрдө Сыбаатай диэкиттэн эбит. Үрэх киһитэ буолара таайан улахан ууһут киһи этэ диэн номох баар. Кырдьаҕастар кэпсээннэриттэн хаалбытын тугу өйдүүргүн суруйан ыыт диэн былыр оскуолаҕа бииргэ үөрэммит доҕорбуттан, советскай-хаһаайыстыбаннай үлэ бэтэрээнэ, нэһилиэк Бочуоттаах олохтооҕо Иван Михайлович Слепцовтан көрдөспүппэр, соһуччу олохтон барыан аҕай иннинэ олус кыһаллан, кичэйэн суруйан ыыппытын ааҕааччыларбар билиһиннэрэбин.

«Биһиги оҕо эрдэхпитинэ тыа сирин хара үлэтигэр буспут-хаппыт, модьу-таҕа быһыылаах-таһаалаах, олус аҕыйах саҥалаах киһи баара. Уу чуумпутук сылдьан бүтэрэ-оһоро, ситэрэ сылдьар үгэстээҕэ. Бу киһи биир олус дьикти идэлээҕин бэрт элбэх киһи сөҕөн, хайҕаан кэпсииллэрэ билигин даҕаны уос номоҕо буола сылдьар. Сайынын чугас да, ыраах да барарыгар тыыга наадыйбат киһи үһү. Үрэҕи, сиэни, үрэх айааннарын, көлүйэлэри быһа харбаан тахсар, ардыгар бэрт ыраах умсан туоруур улахан дьоҕурдаах киһи эбитэ үһү.

Былыр чугастааҕы нэһилиэктэр холбоһон, дьон чулууларын мунньан саас ахсын Алаһыай өрүһүнэн тутуу маһын уһаараллар эбит. Ол бөлөххө Баһылай үлэлэһэ сылдьыбыт, кини ууһут идэлээҕин туһунан оччолорго ким да билбэт эбит. Сүүһүнэн үөл бэрэбинэни дьаарыстаан, сүүнэ улахан аал бэлэмнээн баран, хас да киһи олорон сүүрүк устун аллара диэки айаннаан испиттэр. Айаннаабыттара хаһыс да күнүгэр ааллара туохтан эрэ иҥнэн турунан кэбиспит. Толору уулаах сааскы өрүс анныгар сытар мастан иҥнибит аалы хайдах да хоҥнорон салгыы айанныыр кыахтара суоҕуттан мунчаара олордохторуна, Баһылай туран оргууй аҕай сыгынньахтанан барбытыгар, дьоно соһуйан:

– Хайа, ханна бараары гыннын? – диэн ыйыппыттар.

– Саатар киирэн туохтан иӨнибитин көрөн тахсыам, – диэн сүгэтин ылан оргууй ууга киирэн хаалбыт. Балачча уһуннук күүппүттэр да, киһилэрэ биллибэтэх. Ыксаан хайыахтарын да булбакка мучумааннана олордохторуна, сүгэ олуктара кылбаһа тахса-тахса сүүрүк хоту устубуттар уонна ааллара „дьик“ гынаат айанын салҕаабытынан барбыт. Сотору буолаат киһилэрэ аал кэнниттэн харбаан кэлэн үөһэ тахсан кэлбит уонна таҥна туран:

– Суон маска утары кэтиллибит, тыыным нэһиилэ тиийдэ, Алаһыай Эбэм араҥаччылаан көмөлөстө быһыылаах, уута да тымныыта бэрт эбит, – диэн улаханы оҥорбукка холоммокко саҥарбыт. – Хата, итии чэй баар дуо? – диэн ыйыппыт.

Алаһыай өрүс үрдүгэр, Сөтүөкэлээх диэн сиргэ, үйэлэрин тухары олорбут оҕонньордоох эмээхсин бааллара. Ааспыт үйэ 50-с сылларын ортото эбитэ дуу, Баһылай барахсан хантан эрэ айаннаан иһэн уҥуоргу биэрэккэ тохтоон туран:

– Эдьиэй, оҕонньор баар дуо? Миигин туораттын, кыра аҕай маллаахпын, – диэбит. Онуоха эмээхсин:

– Баһылай, күүтэ түс, оҕонньор илимигэр барбыта, сотору кэлиэ, – диэбит, хараан бырдаҕын кэмэ буолан Баһылай атыгар оттубут түптэтин буруота өрө бааҕынаан тахсыбытын көрбүт уонна дьиэтигэр киирэн хаалбыт. Сотору соҕус оҕонньор кэлбит, эмээхсин тыы тахсарга көрсөн: «Итиннэ Баһылай кэлэн утуйда быһыылаах, түптэтэ умуллубут, ата кыаттардаҕа буолуо», – диэбитигэр оҕонньор уҥуор туораан тахсан киһитин булбатах. Атын ыытан кэбиспит, мала-сала турар үһү. Маннык хараан бырдахха сир көрө, отоннуу да барбатаҕа чахчы диэн оҕонньор туох эрэ куһаҕан буолбутун сүрэҕэ сэрэйэн, анаан суолун хайан көрбүтэ Баһылай барахсан атах сыгынньах өрүскэ киирбит суола эрэ баар үһү. Аҕыйах хонон баран өрүс атын долоонуттан ууга дэҥнэммитин булан ха­райбыттар диэн сурах иһиллибитэ» диэн доҕорум Иван Михайлович ахтыыта түмүктэнэр.

Ууһут киһи туһунан сэһэргээн уос аһыллыбычча бэйэм улааппыт сирбэр, I Хаҥаласка, олус аатырбаталлар да, ууһут дьон баар буола сыл­дьыбыттарын кылгастык ахтан ааһыым.

Биһиги адьас кыра эрдэхпитинэ, нэһилиэк аарыма кырдьаҕастарыттан биирдэстэрэ Савва Николаевич Третьяков этэ. Оҕонньор уолаттарын кытта аатырбыт ууһуттарынан биллибит дьон. Улахан уола, тыа хаһаайыстыбатын республикаҕа биллэр үлэһитэ, аҕыйах сыллааҕыта олохтон туораабыта. Николай Саввич сырыыны сыл­дьыбыт, айаны айаннаабыт киһи ньургуна этэ. Кини былыр эдэригэр үлэлээбит, Сиэн Күөл диэн нэһилиэги ааттаппыт улуу Эбэ уҥуоргу өттүгэр, айылҕа барахсан анаан айбыт үрдүк таалаларыттан биирдэстэрэ Чоҕур Таалата диэн баар. Былыыр-былыр бу эбэ тоҕо түһэн ба­рарыгар ити таала анныгар улахан дьиэ оннуттан эрэ обургу кээмэйдээх Ойбон көлүйэ хаалбыт. Орто Халымаҕа кыра, орто, улахан уонча тыһыынча күөл баар. Олортон саамай дириҥнэрэ бу көлүйэ диэн билинэллэр. Николай Саввич хаста да кэлэн харбаан киирэн умсан төһө дириҥнээҕин билэ сатаабыт да, кыаллыбатах үһү. Онтон ситим быа төбөтүгэр ыарык баайан баран (ситим устата 25-30 м буолааччы) түһэрэ сатаабыт да, эмиэ кыаллыбатах. Оннооҕор урут экспедиционнай партиялар ааһан иһэн хаста да төхтөрүйэн араастаан кэмнии сатаабыттар да «бачча дириҥнээх» диэн чуолкайдаабатахтар. Николай Саввич былыр аҕатын кытта улахан күөл ортотугар олорор кубаларга маҥан таҥаһы бүрүнэн баран сааларын туппутунан хааман киирэллэрэ үһү. Оччоҕо муҥутаан синньигэс бииллэрин эрэ ааһа тимирэллэрэ диэн кырдьаҕастар кэпсииллэр эбит. Николай Саввич оҕо сылдьан саалаах дьон хойобуун оҥорбут кустарын умсан кэлэн атахтарыттан тутан ылан, түүнү быһа уонунан куһу мунньунар эбит. Оччотооҕу дьон биһиги саата суох кусчуппут сороҕор биһигиннээҕэр элбэҕи бултаан соһу­тааччы диэн кэпсииллэрэ үһү.

Эмиэ бу нэһилиэккэ Егор Егорович Винокуров I уонна Егор Егорович Винокуров II диэннэр бааллара. Бастакыта аҕыс уон сааһын быдан ааһан баран аҕыйах сыллааҕыта олохтон барбыта. Сайын аайы Ороһуоха үрэххэ дьон мустан сүөһүлэрин мэччитэн үрүҥ илгэни дэлэтэн, бэйэлэрэ бултаан-алтаан иитиллэр, сынньанар умнуллубат, ахтылҕаннаах сайы­лыктара баара. Кырдьаҕас Дьөгүөр былыр эдэр сылдьан дьонун кытта манна кэллэҕинэ, саас уу саамай муҥутаан кэлэн турдаҕына, үрэх чүөмпэтин ортотугар киирэн тобуктарын суунар идэлээх буолан дьонун элбэхтэ соһутара үһү. Ийэтэ барахсан биэрэккэ туран: «Нохоо, ити туохтан тутуһан олороҕун?» – диэтэҕинэ манна олох чычаас баҕайы диэн баран умсан хаалар, сотору тахсан иттэнэ түһэн баран сытынан кэбиһэр үһү…

Иккис Дьөгүөр эмиэ сордоҥ курдук ууга сылдьар киһи этэ. Үс нэһилиэк уолаттара армияҕа ыҥырыллан айаннаан иһэн Алаһыай өрүһү туоруур сиргэ кэлэн аттары харбатан, малы-салы тыынан туоратан аймана сырыттахтарына, киһилэрэ толору уулаах сааскы өрүһү төттөрү-таары харбаан туоруур, умсан баран ортотугар кыратык төбөтүн көтөҕөн тыын ылаат, эмиэ умсан хаалар эбит. Итинник күнү быһа төһө баҕарар төттөрү-таары харбыы, умса-умса күөрэйиэн сөп диэн табаарыстара кэпсииллэрэ.

Өлөөкө Күөл бөһүөлэгин арҕаа өттүгэр, ойуур иһигэр, Ойбон көлүйэлээхпит. Былыр-былыргыттан, дьон манна олорор буолуоҕуттан, уута ырааһынан, дириҥинэн биллибит көлүйэ. Бачча дириҥнээх диэн ким да сатаан кээмэйдээбэтэх көлүйэтэ. Дьөгүөр былыр эдэр эрдэҕиттэн сайын буолла да, тыылаах дьону арыаллатан киирэн балайда уһуннук умсара үһү да түгэҕин булбатах. «Дириҥээтэҕин аайы, уута тымныйан иһэр, арааһа, түгэҕэ муус дьапталҕалаах быһыылаах», – диэбиттээҕэ үһү.

Дьэ ити курдук, хоту сир ууһут дьонун ту­һунан дьоҕус суруйуубун түмүктүүбүн. Атын сирдэргэ киһиттэн ураты туох эрэ талааннаах, дьоҕурдаах дьон баар буола сылдьыбытын туһунан номохтору билиэхпитин, истиэхпитин баҕарабыт!

Николай Третьяков-Колымчанин

Чолбон. – 2014. – №12

Георгий Никонов: «Уһук Илин 400 сыла Саха сириттэн саҕаланар»

Арассыыйа – үс акыйаан кытылынан тайаан сытар аарыма дойду. Ол иһигэр судаарыстыба илиҥҥи кирбиитэ Чуумпу акыйаан кытылынан тайаан сытар. Бу илиҥҥи түөлбэ Уһук Илин диэн аатынан биллэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – Уһук Илин сис регионнарыттан биирдэстэрэ. Бу Арассыыйа Уһук Илинин историята хаһааҥҥыттан саҕаланарый уонна бу түөлбэҕэ Саха сирэ туох суолталааҕый? Ол туһунан өр кэмҥэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка СӨ олохтоох бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбит «Улуу айаннар суолларынан» бырайыак салайааччыта, Ил Дархан сүбэһитэ Георгий Никоновтыын сэһэргэстим.

– Георгий Дмитриевич, өскөтүн Саха сирэ Арассыыйа кэккэтигэр киирбитин 400 сыла туолар диэн өйдөбүл өрөспүүбүлүкэ иһигэр баар эбит буоллаҕына, «Нуучча Уһук Илинин 400 сыла» диэн идея хайдах үөскээтэ? Бу бырайыак историялыы төрдүн-ууһун уонна суолтатын сырдата түс эрэ.

– Түөрт үйэ анараа өттүгэр нууччалар кэлин Дьокуускай куоракка кубулуйбут Өлүөнэ остуруогун олохтуохтарыттан ыла Арассыыйа Уһун Илиҥҥэ өтөн киириитэ уонна баһылааһына саҕаламмыта. Ол курдук, 1632 сылтан саҕалаан уонча-сүүрбэччэ эрэ сыл устатыгар Дьокуускайтан тэриллэн, атамаан Иван Галкин хаһаактара Забайкальеҕа тиийбиттэрэ, «письменнэй» кулуба Василий Поярков этэрээтэ Амыр өрүһүнэн Лаамы байҕалын кытылын булбута, атамаан Михаил Стадухин дьоно Камчатка тумул арыытыгар үктэммиттэрэ, оттон Семен Дежнев куочата Хотугу Муустаах байҕалынан устан Хотугулуу-Илиҥҥи Азияны эргийэн, Чуумпу акыйааҥҥа тахсыбыта. Бу холобура суох хорсун айаннар түмүктэринэн Арассыыйа былааһын эйгэтигэр Арктика, Чукотка, Камчатка, Курил арыылара, Сахалин, Забайкалье киирбиттэрэ. Ити история мэлдьэҕэ суох чахчыта – Саха сирэ Арассыыйаҕа киирбит 400 сыла бүтүн Уһук Илин бары субъектарыгар быһаччы сыһыаннааҕын бигэргэтэр. Онон биһиги сүрдээх улахан үбүлүөйдээх кэрдиискэ кэллибит: Дьокуускай куорат төрүттэммитэ 400 сыла – Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 400 сыла – Арассыыйа Уһук Илинин 400 сыла. Бу кэрдииһи дорҕоонноохтук этэр туохха туһалааҕый диир буоллахха, Уһук Илин урут-уруккуттан Арассыыйаҕа геополитика, экономика уонна оборона өттүнэн сүдү суолталаах. Кэлиҥҥи кэмҥэ бу өссө улаатан уонна дириҥээн иһэр – биһиги региоммут билигин аҕа дойдубут аан дойдуну кытта алтыһар биир сүрүн аартыгар кубулуйда. Арассыыйа бөдөҥ политиктара, идеологтара, учуонайдара тас политика стратегията билигин Азияҕа эргийбитин бэлиэтиир, улахан суолта биэрэр буоллулар.

– Ол болҕомто Уһук Илин олоҕор-дьаһаҕар төһө биллэрий, ханнык өрүтүнэн дьайарый?

– Арассыыйа правительствота кэлиҥҥи сылларга Уһук Илиҥҥэ сүрдээх улахан болҕомтотун уурар. Ол гынан баран бу болҕомтоҕо социальнай-экономикалыы ис турукпут соччо сөп түбэспэт диэн билиниэх кэриҥнээхпит. Холобура, дьон-сэргэ сэбиэскэй былаас эстиэҕиттэн ыла хайдах барбытай да, ол курдук көҕүрүү турар. Регионнар ис кыһалҕалара даҕаны улахаттар. Кэлиҥҥи сылларга Уһук Илин киэҥ-нэлэмэн сиригэр-уотугар омук дойдулара харахтарын уотун өссө күүскэ хатыыр, сиртэн хостонор баайбытыгар ымсыырар буоллулар. Арктика шельф мууһун, арыыларын былдьаһан саҥаттан тыырсыы боппуруоһун эмиэ көтөҕө сатыыллар. Онуоха историяны токурутан, төттөрү эргитэн атыннык көрөргө, быһаарарга уонна ону киэҥ билиигэ таһаарарга дьулуһаллар. Маннык идеялар доҕордоһуута суох судаарыстыбалартан эрэ буолбакка бэйэбит испититтэн эмиэ күөрэйэллэрэ ордук дьиксиннэрэр. Итинник түбэлтэлэр патриоттыы иитиигэ улахан итэҕэстээхпитин кэрэһилииллэр. Дьон-сэргэ судаарыстыбаны итэҕэйбэтэ, буола турар быһыыга-майгыга сөптөөх сыанабылы биэрбэтэ, өйдөөбөтө көһүннэ. Оттон Арассыыйа Уһук Илинин историятыгар биир кэлим сыһыан суох – хас биирдии регион бэйэтин эрэ ыырынан, ычатынан үөрэтэр, сырдатар. Дьиҥэр, дойду, ол иһигэр Уһук Илин историята биир ситимнээхтик үөрэтиллиэхтээх.

– Өр сылларга чинчийбит, бу хайысхаҕа бөдөҥ учуонайдары, политиктары кытта алтыспыт киһи быһыытынан Уһук Илин Арассыыйаҕа киириитигэр ордук үтүөлээх дьонунан кимнээҕи ааттыаҥ этэй?

– Киэҥ-нэлэмэн Уһук Илини, ол аата Азия хотугулуу-илин өттүн арыйыы география, геополитика да өттүнэн Колумб Эмиэрикэни арыйыытыттан итэҕэһэ суох буоллаҕа дии. Бастакы кэккэҕэ Семен Дежневы туруорабын. Кини – Евразия уонна Эмиэрикэ континеннара силбэспэттэрин чопчулаабыт айанньыт. Иккиһинэн, биллэн турар, Витус Беринг – Арассыыйа империятын улахан картатын оҥорбут экспедицияны салайбыт киһи. Ону тэҥэ Эмиэрикэ кытылыгар тиийэн Алясканы арыйбыт улахан өҥөлөөх. Ол иһин «Улуу айаннар суолларынан» бырайыак киинэлэригэр Дежневынан, Берингинэн сирэйдээн, Саха сирэ Нуучча судаарыстыбатын холбоһуутун көрдөрөбүт.

– Георгий Дмитриевич, Арассыыйа Чуумпу акыйаан кытылыгар бөҕөргөтүнүүтэ Саха сирин кытта туох ситимнээҕий?

– Билиҥҥи Хабаровскай кыраай хотугу уһугар баар Охотскай бөһүөлэгин историята 1640-с сыллартан саҕаланар. Бу – Арассыыйа Чуумпу акыйааҥҥа бастакы порда, дойду Чуумпу акыйааннааҕы флотун үөскээбит сирэ. Элбэх экспедиция, Камчатканы, Куриллары арыйыылар, Чукоткаҕа уонна Нуучча Эмиэрикэтигэр өтөн киириилэр бары мантан ситимнээхтэр. Онон Охотскай 200-тэн тахса сыл устата Арассыыйа илиҥҥи уһугун аана буолан турбута. Бу порт уустук сиргэ турара: уута улахан ааллар тохтуулларыгар чычааһа, кытыла тыалтан хаххата суоҕа, онуоха эбии кыһына тымныыта. 1844 сыллаахха Нуучча-Эмиэрикэлии хампаанньата Айаан пордун тутуутун саҕалаабыта, онтон ыла Охотскай мөлтөөн, Дьокуускайтан Ньылханынан саҥа тракт үөскээбитэ. Охотскай уонна Айаан трактарынан таһаҕаһы сахалар таспыттарын туһунан биһиги учуонайдарбыт сиһилии сырдатан тураллар. Онно эбэн эттэххэ, икки порду – Охотскай уонна Айаан аартыктарын сайыннарарга сахалары олохтообуттар эбит.
Аны 1849 сыллаахха Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэрэ Муравьев-Амурскай өйөбүлүнэн тэриллибит капитан-лейтенант Невельской салайар экспедицията «Байкал» суднонан Айаан пордуттан айаннаан Амыр өрүс төрдүн арыйбыта уонна Сахалин тумул арыы буолбатаҕын чопчулаабыта. Бу кэмтэн ыла Амыр өрүһүнэн уу суола баара биллэн барар. Оччолорго Амыр тардыытын Кытай сиринэн ааҕаллара, онон империя тас дьыалаларга министиэристибэтэ Невельскойу дойдулар сыһыаннарын буортулааччынан ааҕан сууттатаары гынар. Онуоха Николай I ыраахтааҕы: «Нуучча былааҕа күөрэйбит сириттэн түһүө суохтаах», – диэн кинини быыһаан ылар, итиэннэ Амыр төрдүгэр поселение олохтуурга уонна бу сирдэри салгыы үөрэтэргэ сорудахтыыр. Ыраахтааҕы дьаһалынан бу түөлбэ өрүскэ буолбакка, туора сиргэ тутуллуохтааҕа эрээри Невельской ону кэһэн, Амырдааҕы Николаевскай куораты олохтуур. 1858 сыллаахха билиҥҥи Хэйхэ куоракка, уруккунан Айгун диэн бөһүөлэккэ сөбүлэсиһии түһэрсиллэн, Арассыыйа Амыр тардыытынааҕы сирдэргэ бырааба чопчуланар. Кэлин Кытай сэриигэ кыайтарыытын уонна ол саҕана Пекиҥҥэ буолбут событиелары туһанан, дойду дипломаттара 1860 сыллаахха билиҥҥи Приморье сирин ылан Владивосток олохтонор. Манна Саха сирэ өҥөтө улахан: Николаевскай куорат бастакы дьиэлэрин сахалар туппуттарын кэрэһилиир докумуоннар баалларын экспедицияҕа сылдьан билсибиппит. Невельской ахтарынан, тоһоҕо, сүгэ-эрбии, араас тимир тэриллэр барыта Дьокуускайтан кэлэллэр эбит. Биир кэрэхсэбиллээх түгэн баар: 1860 сыллаахха Шмидт диэн геолог суруйан хаалларбытынан, экспедициялара Соловьев диэн саха атыыһытын кэтэһэн барбакка олорбут. Киһи сөҕөрө Саха сириттэн сылгыны, сүөһүнү үүрэн аҕалар эбиттэр. Хайдах аҕалаллара киһи төбөтүгэр баппат – Амырдааҕы Николаевскай куоракка билигин даҕаны сиринэн тиийэр сүрдээх уустук. Ол нууччалыы билбэт буолан икки тылбаасчыт арыалдьыттаах Соловьев атыыһыт аҕалбыт этэ-арыыта, сылгыта, сүөһүтэ бүтүн Николаевскай куораты хааччыйан олорбут. Аны Невельской Николаевскай куораты олохтуур кэмигэр сахалар Алдантан таба үүрэн аҕалан Сахалиҥҥа туораппыттар. Ол иннинэ Сахалиҥҥа таба иитэллэрин туһунан чахчы суох. Сахалин олохтоох омуктарын баһылыгынан ааттаммыт саха киһитэ Дмитрий Винокуров уон тыһыынчаттан тахса табалааҕа үһү.
Николаевскай куоракка элбэх саха олорбут. Сэбиэскэй былаас олохтонуутугар ревком испииһэгин көрдөххө, онно сэттэ хас киһи саха буолаллара ыйыллыбыт. Николаевскайтан наһаа ырааҕа суох, билигин Уктур диэн тимир суол станциятын аттыгар Николай Петрович Яковлев диэн саха киһитэ көмүллэн сытар, аттыгар, 14 биэрэстэлээх сиргэ, Анастасия Петровна Яковлева диэн ааттаах туспа урдус дьахтара диэн суруктаах киһи уҥуоҕа эмиэ баар. Репрессия сиэртибэлэрин мэҥэ тааһыгар Чаҕылыыһап диэн сахалыы араспаанньалаах киһи аатын булбуппут. Ону Баһылай Харысхал Гражданскай сэрии кэмигэр үрүҥнэри кытта Охотскай байҕал кытылыгар чугуйан тиийэн ыһыллыбыт сахалартан буолуон сөп диэн сабаҕалаабыта…
Бу ахтыбыт чахчыларым Арассыыйа Чуумпу акыйааҥҥа тахсыыта Саха сириттэн саҕаламмытын уонна сахалар быһаччы кыттыгастаахпытын туоһулуур дии саныыбын.

– Дьэ аны Чуумпу акыйаан уҥуоругар – Нуучча Эмиэрикэтигэр тиийдэххэ, манна Саха сирин сабыдыала, сахалар суоллара-иистэрэ төһө көстөрүй?

– Арассыыйа акыйаан уҥуордааҕы сирдэрин көдьүүстээхтик туһанаары Нуучча-Эмиэрикэлии хампаанньатын тэрийбит. Бу тэрилтэ Англия Ост Индиятааҕы хампаанньатын холобуругар олоҕурбут уонна Дьокуускайы, Охотскайы, кэлин Айааны тирэх оҥостон үлэлээн улахан хамнааһын таһааран испит. Ол гынан баран, 1853–1856 сыллардааҕы Крым сэриитин кэнниттэн Арассыыйа ыраах баар сирдэрин кыайан көмүскүүр кыаҕа суоҕа биллэн, 1867 сыллаахха Алясканы Эмиэрикэ холбоһуктаах штаттарыгар атыылыыллар. Ол эрээри бу сирдэргэ нуучча таҥаратын дьиэтин дьайыыта, нууччалар хаалларбыт суоллара-иистэрэ күн бүгүҥҥэ диэри көстөр. Оннооҕор Аляска биир арыытыгар саха сүөһүтэ көнньүнэн үөскээбитэ биллэр. Итиэннэ Аляскаҕа күн бүгүҥҥэ диэри православнай итэҕэллээхтэр элбэхтэр.

– Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит көтөхпүт «Уһук Илин 400 сыла» идеятын ыалларбыт туох дии саныылларый?

– Уһук Илин регионнарын кытта билсибитим, алтыспытым, үлэлэспитим отучча сыл буолла. Ол тухары бииртэн олус сөҕөбүн: элбэх наука конференцияларыгар, араас таһымнаах төгүрүк остуолларга сырыттым, политиктары, салайааччылары да кытта көрсөн кэпсэттим эрээри бары бэйэлэрин түөлбэлэрин эрэ историятынан муҥурданаллар. Холобура, Камчаткаҕа Михаил Стадухин, Владимир Атласов тустарынан кэпсиэхтэрин сөп эрээри, бу дьон хантан, хайдах кэлбиттэригэр болҕомто уурбаттар, эгэ, Уһук Илини бүттүүнүн билбэттэр, билэ да сатаабаттар… Дьэ ол иһин биһиги, Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтата уонна уопсастыбаннаһа, бу боппуруоһу көтөхтүбүт. Төгүрүк остуолга Камчатка, Приморье, Амыр, Еврей автономиялаах уобалаһын бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Биһиги этиибитин Камчатка суруйааччылара, кыраайы үөрэтээччилэр хайыы-үйэ өйөөтүлэр.

– Георгий Дмитриевич, быйыл Москваҕа олунньу 15 күнүгэр «Россия» норуоттар икки ардыларынааҕы форум чэрчитинэн «Арассыыйа Уһук Илинин 400 сыла» буолбут төгүрүк остуол кэннэ аал баһа төһө хамсаан эрэрий?

– Регионнарга кэпсэтиһии, санаа атастаһыыта бара турар. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн ити регионнарга «Биһиги Арассыыйа састаабыгар бачча өр олоробут» диэн ааҕыы суох. Кинилэр сүнньүнэн улахан куораттар – Хабаровскай, Владивосток олохтоммут сылларыттан ыла историяларын ааҕан бэлиэтииллэр. Оннук аахтахха, балтараа сүүс сылтан ордук эрэ кэми хабар. Уһук Илин холбоһуутун историята биир кэлимник чинчилиннэҕинэ, сырдатылыннаҕына эрэ история кырдьыга – Арассыыйа маннык улахан территорияны хайдах бэйэтин кынатын анныгар ылбыта, олохтоох омуктар онно суолталара ырылыччы тахсан кэлиэҕэ. Бу түөрт сүүс сыл аҥаардас үбүлүөйдээх тэрээһин, бырааһынньык эрэ буолбатах – общество иннигэр чопчу соруктары туруорар, түмэр, сомоҕолуур буолуохтаах. Мин оннук өйдүүбүн. Уонна ол Арассыыйа уопсастыбаннаһыгар, киин былаас уорганнарыгар Уһук Илин кыһалҕаларын тиэрдиэхтээх уонна ол кыһалҕалары быһаарарга, ол иһигэр Уһук Илин суолтатын үрдэтиигэ, киниэхэ болҕомтону тардыыга туһаайыллыахтаах. Үлэ оннук хайысхалаахтык барыахтаах. Оттон кэккэ сымыйа сурахтарга, история кырдьыгын токурутууларга сөптөөх уонна ылыннарыылаах харданы биэриэхтээхпит. Онно инники көлүөнэ дьон, чинчийээччилэр үлэлэригэр, суруйууларыгар тирэҕирэн кэнчээри ыччаты патриоттыы тыыҥҥа, инники көлүөнэлэр подвигтарынан киэн туттарга иитиэхтээхпит.

Гаврил Андросов

Чолбон. – 2024. – №4

«Тыы тумсуттан тохтор таммахтар…»

***
Эйигинэ суох сирим сиҥнэн,
Сиигэ суох курдук
       хайыта барбатаҕым.
Эйигинэ суох иинэн-хатан,
Иирэ талах курдук
       ибигирии турбатаҕым.
Биитэр төлө баран,
Төлөнү күөдьүтэн, атыҥҥа
      дураһыйбатаҕым.
Ааспыт аастаҕа аны кэлэн –
      аһыйбаппын.
ӨЙДҮҮГҮӨН…
Үчүгэй да этэ ол чуумпу киэһэ,
Эйигинниин хаамсар кытыл устун,
Оргууй сэрэнэн ытыспын
Бигии тутар тарбаҕыҥ сылааһа…
Өйдүүгүөн, ол онно ый тахсан
Кыырай халлаантан өҥөйөн турбутун,
Көмнөххө баттаппыт харыйа
Төбөтүн хоҥкутан ылбытын?
Түөспэр сулус кыыма
Көҥүл уотун сахпытын,
Эдэр сүрэх үөрүүтэ
Иккиэммитин кууспутун?
Таптал тылларын истэн,
Күөл ньуура долгуйан ылбытын,
Тыы тумсуттан тохтор таммахтар
Ырыа буолан иһиллибиттэрин?
Өйдүүгүөн?..
***
Былыттар ытыыллар ыанньыйан,
Суолу-ииһи алдьата,
Барар сирим баҕана үүтэ буолан
Ыксыыбын, ыгылыйабын.
Эйиэхэ тиэтэйэн
Күммүн-дьылбын ааҕабын.
Халлааны кытта этиһэбин
Хардарбатын биллэрбин да…
***
Санаа киһини
Баттыыр биитэр көтүтэр,
Самнарар уонна саататар.
Арай кэм-кэрдии тыалын
Санаам мэлдьэһиэ дуо?
***
Олох устуо дьаалатынан,
Күн-дьыл солбуйсан иһиэ,
Кыра, бороҥ дэриэбинэм
Кэмэ кэлэн киэркэйиэ…
Көлүөнэлэр уларыйан
Кэнчээри дьон кэлиэхтэрэ,
Биһигини умнуохтара –
Үһү диэн кэпсэтиэхтэрэ…
***
Сылаас киэһэ үүннэ –
Сылаанньыйда сүрэҕим.
Түөһүм муҥунан тыынабын,
Сыһыыны эргиччи одуулуубун.
…Үчүгэйиэн олох олорор!
***
Кырдьаҕастары ытыктааҥ,
Кэлэр кэмҥитин алҕааҥ.
***
Соҕотохсуйууну кыйдыыллар
Уһун кэпсэтиилэр.
Ону да кылгас кэмҥэ…
***
Баҕарабын – хаһан да, ким да
Эппэтэх эриэккэс тылларын
Таба тайанан хоһуйуохпун.
Баҕарабын – сиэдэрэй сибэкки
Тыаһа суох тылларын көрүөхпүн,
Уонна ону уратытык хоһуйуохпун.
Баҕарабын – хаар бэргэһэлээх
Үрдүк хайалар хабараан күүстэрин
Сөҕөммүн хоһооммор туойуохпун.
Ааспыты уонна кэлэри,
Таабырыны уонна чахчыны
Бэргэнник тылбар тиһиэхпин –
Баҕарабын…
***
Дьиэм үрдүгэр хоноллор
Үтүмэн  сулустар.
Ыас хара түүннэрбэр
Доҕор буолаллар.
***
Улуу өрүстэр холкутук усталлар,
Таас хайалар өр сөҥөн тураллар.
Арай киһи эрэ ыксыыр, айманар…
***
Кыраттан да үөрэр,
Алгыһынан күнү көрсөр
Дьол эйигин тумнубатын…
***
Эйигин аан бастаан көрсөрбөр
Бөдөҥ да бөдөҥ хаар үллүктүүрэ…
Сэмээр кэтэһэбин ол хаары.
Уонна таба тайамматым дьикти!
***
Сэбирдэҕинэн саптыбыт
Сөрүүн-чуумпу киэһэлэр
Бааһы-үүтү кистииллэр…
***
Түһэн иһэн аара умуллубут сулустуу,
Тиһэҕэр диэри ситэриллибэтэх хоһооннуу
Эн миэхэ сыһыаныҥ – солотуу…
***
Махтанабын олохпор –
Үтүө да, мөкү да күннэри
Дьэллэмник бэлэхтииригэр.
Мария Андреева
Чолбон. – 2022. – №6

Реас Кулаковскай кэпсээннэрэ

Ардьаах

– Дорообо, Ардьаах сайылык! Кыра эрдэхпинэ сүүрбүт-көппүт, оонньообут сайылыгым барахсан!

Хайыы, тоҕо куһаҕанай! Эчи, ытаабыт-соҥообут курдук буолан түһэн, сүрүн! Һы, хараҕым тугу көрдүүрүй? Дьоннор олорбут дьиэлэрин-уоттарын? Кинилэр туппут-хаппыт тутуулара, солуута да суох өртүлэрэ, бэл, баҕаналара, иҥнэри түспүт сэргэлэрэ урутаан көрдөнүллэр буолар эбит дии. Бу биэс уонтан эрэ тахса сыллар усталарыгар суйданнаҕа. Манныгы этэр буоллахтара: «Тиис да анньынар мас оппотох», – диэн. Мээр-сээр үктэнэммин, былыр сөтүөлүү диэн төттөрү-таары тэбинэр, билигин оһон хаалбыт ыллыкпынан, халдьаайыны таҥнары киирэн иһэммин, атахтарым санааларынан накыһаннар, очумаас үрдүгэр олорон кэбистим. Эмиэ арааһата бэйэм олорбут сирим диэки көрө түһэн аһардаҕым буолуо да, тоҕо эрэ өйдөөбөтүм, илин ыалларым олорбут өтөхтөрүн оннун одуулаан барбытым: онно да туох да орпотох – килэпээй. Субанныырдар ампаар салгыылаах буор сыбахтаах балаҕаннара, Баҕыар оҕонньор бабаарына ампаар дьиэтэ, Быччаахтар сиҥнэн түһээри гыммыт ампаар дьиэлэрэ, Килээп Миитэрэй балаҕана, кинилэр оҕуруоттара, ампаардара, титииктэрэ – элбэх ахан чаппа тутуу, киһи-сүөһү, буруо-тараа, оҕо-дьахтар саҥата ньамалаһан түһэн сүрүккэй буолара. Онтукам баара – им бүтэй.

Бу мин олорор сирим аннынан биһиги Миичикэлиин бииргэ олорорбут, титииктэрбит эрэ икки аҥылара. Оттон ол арҕаа күөл үрдүгэр Өлөксөөһө, Мэхэйэ Сахаараптар аҕалара олоро сылдьыбыт бабаарыната турар. Ол иһин ити күөл Ньукулааскы уута диэн ааттаах. Ортотугар сир арыылаах. Онно сыл аайытын хас эмэ ийэ кус оҕотун киллэрэрэ.

Баай, кырдьык баай, ситиэҕинэн сиппит мутукчалаах баараҕай тииттэр алааһы эргиччи күрүөлээн тураннар, солко-хампа илиилэринэн сапсыммахтаан, сибэкки арааһын мүөттээх сытын, бо­ҕу­руоскай от күндү сытын тыа бэйэтин дыргыл сытыгар булкуйан алаас иһин толорон талбаатаналлар. Тыа саҕатын батыһа тутуллубут титииктэр тиэргэннэриттэн түптэлэр унаарыһан, кии ахтылҕаннаах сытынан сабыта биэрэллэр. Итиннэ сайылыктарын ахтыбыт ынахтар айдааннара, титииккэ бааллыбыт торбостор эймэниилэрэ биир туспа манньытар түгэн буолан тупсарар. Аны киэһэ буоллар эрэ атыыр оҕустар мөҕүрэһиилэрэ, айаатаһан лаҥкынаһыылара, сөрүүн түһүүтэ, кинилэр харсыһан бачыгыратыһыылара – сайылык биир туспа кэрэ көстүүтэ буолара.

Бастаан сайылыкка таҕыстах күн дьахталлар киэһэ ыамнарын эрдэ, күн үөһэ турдаҕына ыан, сүөһүлэрин тус-туспа үүрэллэрэ. Субанныырдар сүөһүлэрэ Ардьаах хоту баһын Кыыс Тимиппит диэки субуһа тураллара. Баҕыардаах, Быччаахтаах, Килээптээх сүөһүлэрэ Ынах Алааһын диэки, оттон биһиэннэрэ соҕуруу Кыйамар диэки бараллара.

Сотору ыаллар оһохторун үөлэстэриттэн торҕо буруо халлааны харбаһа унааран тахсара. Оччоҕо Ардьаах сайылык алаадьы, арыылаах саламаат сытынан аҥылыйбахтыы тыынара.

Күн киириитэ, атын сайылыктартан кэлбит ыалдьыт ыччат дьоннордуун олохтоохтор таһырдьа ыһыллан тахсаннар оонньууну оҥоотуттан тутаннар, көрү көҕүлүттэн харбааннар, түүнү быһа көрүлүүллэрэ. Онно мэлдьи кыра оҕо сүгэһэрдээх Чаамай Арамаан баттаҕа өрө будьуруҥнаан, бэйэтэ оонньооботор да, мэлдьи көх-нэм буола сылдьааччы этэ. Оттон Таппаһыйа Арамаан икки мас­таах оҕуруот үрдүкү сүнньүөҕэр быардыы түһэн туран, күрэхтэһиигэ кыаттарааччылары бэрт көрүдьүөс тылларынан­суустаан уоһа быһа тэллэҥнии турар буолаахтыыра. Ити икки бырааттыы кэлин холкуоһу тэрийсэн, тыл бөҕөнү эппит дьон этилэр.

Сайыҥҥы өҥүрүк куйааска да, кыһыҥҥы түптэлэс тымныыга да санныттан араарбат көҕөччөр суккуну иһин түтэҕинэн кусхаччы курданан баран, Күндүүскэ уола Баҕыар Мэхээлэ барахсан, босхо булгунньах курдук буолан, үллэн-баллан мичээрдии олорорун бу баардыы өйдүүбүн. Отоһут, хаанньыт, мас ууһун ааттааҕа Быччаах Сүөдэр ирээхтээх үрдүк сүүһэ килэҥнээн, уоһун-тииһин хамсатан сэгэҥнээн хам хаа-дьаа кэлэн үөрэн-көтөн ааһар буолара.

Сайылыкпыт ытык кырдьаҕастара, «сир түннүгүнэн» аатырбыт Бордоҕой оҕонньор, мин эһэм Быргый Уйбаан кырдьаҕастара бэрт буолан, ол көргө-нарга соччо сылдьыбаттара. Бу икки оҕонньоттор дьылы дьыллыылларынан, онно олох сыыспаттарынан, үргэл, чолбон, араҥас сулус, ый, хатааһын сулуһа сырыыларын, кинилэр хаһан алтыһалларын билэр буоланнар, онно сир бэйэтин араас бэлиэлэрин холбооннор, хайдах дьыл буолуохтааҕын эндэппэккэ кэпсиир этилэр. Онон кинилэргэ түмүк-түмүк кэмнэргэ араас дьон, кырдьаҕастар хоно-сүтэ кэлэн кэпсэтэн бараллара.

Ардьаах арҕаа баһыгар баар тумул арыы тыа таһынан хааман иһэммин: «Кыстыкпыт мантан түөрт биэрэстэлээх Ньаадьы диэн сиргэ баар этэ. Биирдэ эһэбин, икки хараҕа суох Быргый Уйбааны кытта акка мэҥэстэн көһөн истэхпитинэ, этиҥнээх ардах түһэн халыҥнатан барбыта. Эһэм мин харыбын харбаан ылаат, атын тыбылыйан кэбиһэрин кытта, ат сиэлэн бачыгыраппыттынан барбыта. Оттон ийэм эрэйдээх ырбаахытын туома бүтүннүү ибили сытыйан баран баай лабаалаах тиит анныгар туран хаалбыта. Ол тииттэрэ мэлийбиттэр дии», – дии саныы-саныы бара турдум.

 

Миигин айылҕа оҕолообут эбит

Бүлүү куоратыгар төрөөбүппүн. Дьонум икки уол оҕоломмуттар. Онон бу ыал түөрт оҕоломмуттар. Син үөрүү дуу?! Үөрүмүнэ. Ким оҕону сирбитэ ­баарай.

Биирдэ, сэрэйдэхпинэ хоонньоһо сытан буолуо ээ, аҕам ийэбэр: «Доҕоор, мин мантан инньэ үлэм дьэ кэҥиир буолла. Онон дьиэҕэ-уокка таба олоруллубата буолуо», – диэн туох былааннааҕын кэпсээбит. Онуохаҕа ийэм: «Мин соҕотоҕун түөрт оҕону кыайан илдьэ сылдьар кыаҕым суох», – диэн турбут. Аҕам ыксаабыт: «Лариса эбэтиниин оло­руохта­ра. Ясон Үрүөлээхтэргэ иитиллиэҕэ. Кыра уолу ман­на биир эмэ ыалга ииттэрэ бэриллиэ. Бүттэҕэ ол дии. Эн Конашаҕыныын, уу балыгын курдук, талбыккынан сылдьыаҥ буоллаҕа дии», – диэн быһаарбыт.

Онтон ыла дьонум мин биирбин туолуохпар диэри ити-бу киһиэхэҕэ биэрэ, сыҥалыы сатаабыттар да, дьон Өксөкүлээх оҕотун, баҕар кини өлөн хаалыан сөп ээ, дии санааннар дьулайаннар иитэ ылбатахтар. Онон биирбин туолбутум гынна Дьокуускайга тиэйэн аҕалбыттар. Онно эмиэ балайда сыҥалыы сатаабыттар да, дьон эмиэ сэрэхэччийбиттэр. Бу уол баһа батымаары гынна диэн төрөппүттэрим улаханнык сибиэккээбиттэр. Уол оҕо төрөөммүн, айбыттарым уйаларыгар уу киллэрэммин, хааман баадьаҥныы сырыттахпына, аҕам бээдэрэ арыгы кэһиилэнэн, миигин сыарҕаҕа таҥнары тиэйэн таҥкынатан Тааттаҕа бииргэ төрөөбүт убайыгар, Ырыа Уйбааҥҥа таһаарбыт.

Ырыа Уйбаан бэйэтэ элбэх оҕолоох, оҕо тэпсэн кэбиспит ыала оччолорго Амыдай диэн алаас­ка олорор эбит. Уйбаан быраата оҕотун илдьэ кэлбитигэр улаханнык үөрбүт. Кэпсэтэн-ипсэтэн, аһаан-сиэн утуйаары сытаннар, аҕам миигин ииттэрэ хааллараары гынар баҕатын этэн көрбүт. Ону Ырыа Уйбааннаах оҕоттон сылайбыттарын этэн тураннар атын ыалы ыйбыттар. Утуйбуттар. Сарсыарда турбуттара – Өлөксөйдөрүн онно оҥойбут, суола сойбут. Баран хаалбыт. Оронугар быһаҕаһыгар диэри быһа сытыйбыт уола эрэ хаалбыт.

Тэҥнэһиэхтэрэ дуу, тэрэһиэхтэрэ дуу, оҕону оҕо­лообутунан бараллар да, уоллара тэллэххэ ииктиирэ бэрт буолан, сотору абааһы көрөн бараллар. Ол иһин Ырыа Уйбаан киниттэн сэттэ көстөөх сиргэ Аммаҕа, Уучай диэн сиргэ олорор ийэтигэр «уолу эһиги ылан иитиҥ» диэн илдьит ыытар. Ол курдук сайын устата хаста да илдьиттии сатыыр да, эмээхсин бастакы кыппайка түһүөр диэри тугу да биллэрбэккэ олорон баран, сыарҕалаах оҕуһу ыытар. Дьэ, ол ньылбараҥ харахтаах Тоҕустаах Дьөгүөр диэн киһи миигин сыарҕаҕа хам кэлгийэн, Уучайга­ойутар. Үс көһү этэҥҥэ айаннаабыт. Онтон ыла уола ытаа да ытаа буолбут. Ону кыайан көрбөт Тоҕустаах эрэйдээх: «Ытаама, доҕор, тиийэр сирбит ыраах. Онно эйигин кытта бодьуустаһа турдахпына, хаһан тиийиэхпиний? – диэн көрбүт да, уола тохтооботох. – Чэ баҕар, ытаа даҕаны. Сыт, мин ыраастыам эрэ суоҕа», – дии-дии, оҕуһун кымньыылаан куһарҕата испит. Оттон уола иэрийэ-иэрийэ ытаан барбыт. Тоҕустаах муҥнаах ыксаабыт. Айаҕалыы сатаан, уол ытыырын истимээри наар ырыанан айаннаабыт.

Дьэ үчүгэй. Тоҕустаах ол «күннээн-хааннаан» ис­тэҕинэ, Халыҥ Ыыр диэн сиргэ ыҥыыр аттаах Лухааска Кыһалгыынап диэн киһи көрсүһэ түспүт. Кини кэпсэтэ олорон сыарҕаҕа күөмэйэ бүппүт оҕо ытаан кыыкыныырын истэн:

– Хайа, бу тугуй? – диэн, бэркэ соһуйан ыйыппыт.

– Оҕо.

– Ким оҕотун тиэйдиҥ?

– Өлөксөй оҕото.

– Ханна илтиҥ?

– Настааччыйа эмээхсиҥҥэ.

Лухааска дьиктиргээн сыарҕаны өҥөйөн көрбүтэ: сыарҕа адарайа икки аҥы баран хаалбыт, уолчаан төбөтө сиргэ сытар үһү. Төһө уһуннук сири, силиһи сүллүгэстээн кэлбитэ биллибэт. Арай, күөмэйэ хаахынас гына бүппүтэ эрэ биллэр. Дьөгүөр ол курдук айаннаан уолу эбэтигэр тиэрдэр.

Настааччыйа эмээхсин хороччу улаатан эрэр Лариса диэн сиэн кыыһыныын иккиэйэҕин ыалга эҥэрдэһэн олороро. Эмээхсин түөһэйэн эрэрэ. Онон уолу сатаан иитиэ суох буоланнар, муҥха саҕана Тааттаҕа төттөрү тиэйэн түҥкүнэтэн таһаараннар, Таня эмээхсин диэн аймахпытыгар сүөкүүллэр. Ол Таня сааһын тухары ыаллар оҕолорун иитэр үгэстээх, огдоомо, эһэбин кытта бииргэ төрөөбүт Быргый Уйбаан кийиитэ. Кини икки хараҕа суох Быргыйдыын, үс ииппит кыргыттарыныын уонна былыргы эрин эдьиийиниин бөрөһөн олороллор эбит.

Мин онно биэс сылы быһа иитиллибитим. Түүл-бит курдук өйдүүбүн, наһаа ыарытыган быһыылааҕым. Сотору-сотору өлөөрү ыксатарым эби­тэ үһү. Муннубунан наһаа элбэх хаан барара. Оннооҕор биирдэ ийэм таҥара иннигэр чүмэчи уматан баран, сөһүргэстээн туран, ытаан хараҕын уута субуруйа-субуруйа, таҥараттан миигин тыыннаах хаалларалларыгар көрдөһөн муҥнаммытын өйдүүбүн. Хата ойууну, аҕабыыты аҕалбатахтара.

Мин өлбөтөҕүм. Бастаан ороҥҥо олорор буолбутум. Оччотооҕуттан биир маннык түгэн өйбөр олорон хаалбыт ээ. Саас буолан, биһиги дьиэбит туос түннүгүнэн (түннүк тааһын үнтүркэйдэрин туоска тылбыйталаан оҥоһуллубут түннүк) киэргэммитэ. Күн уотун төлөнө ол таастары курдаттаан тараанньыктанан киирэн сиргэ (буор муостаҕа) дьэрэлийэ оонньуур. Ону ойоҕоһуттан көрдөххө, арааһынайдаан туора-маары көтүөлээн мөхсө сылдьар мөлүйүөнүнэн быыллар түннүгүнэн кутуллан киирэн эрэллэрин курдук буолан көстөр. Мин ону күннүктээн одуулаһабын, арааһынайы (бэйэм холум иһинэн буоллаҕа дии) толкуйдуубун.

Биир сарсыарда үгэспитинэн эһэбиниин, Быргый Уйбаанныын, иккиэйэҕин хаалбыппыт. Мин саҥа уһуктан нэҥирэн хаалбыт куобах суорҕаным анныгар быккыраан сытабын. Ол суорҕаны ийэм бу күһүн тикпитэ. Сылааһа, сымнаҕаһа ураты этэ. Хата, хас сарсыарда аайы бүтүннүү түүнэн бүрүллэн турарбын умнуо суохпун, бадаҕа. Эһэм уһуктубуппун биллэ быһыылаах, соруктаах ахханнык ыскаапка харбыалаһан тиийдэ, ыскаап аанын тэлэччи аста уонна быһа убахтаан, онно баар, оччотооҕу санаабар, баһаам элбэх иһити барытын имэрийтэлээн, мин хончоҕорбунан ааттанар, ол гынан баран хаһан да, ким да чэй испэтэх, ап-араҕас кырааскалаах, көмүстээх сэлиэнэйи ылла. (Билигин санаатахпына, аҕыйах да иһит, оо, килэйэн-халайан түһэн, элбэх да буолан көстөр эбит!) Манна таарыччы эттэххэ, биһиэхэҕэ үүйүллүбэтэх чааскы диэн биир эмэ баара. Бэл, үрүҥ чаанньыкпыт кытта үүдэһиннээҕэ.

– Хайа, һыллыый, уһугуннуҥ дуо? – дии-дии эһэм миэхэҕэ тэмтэҥнээн кэллэ. – Тоойуом, Миичикэ хараҕа ыалдьан сабылынна. Эмп гыныах этэ, манна ииктээ эрэ, – диир, маа бэйэлээх хараҕым хартыыната буолбут маанылаах сэлиэнэйбин тоһуйар. Миэхэҕэ дьэ кыһалҕа тириир. Иһит, аһыыр иһит иһигэр, дөксө буолаары-буолан күндү чааскы иһигэр. Аккаастаһабын да, ол убаҕас убайбын Миичикэни харахтыах тустаах үһү. Сор-муҥ бөҕөнөн быһа кыбыҥнаан таммалаттаҕым дии.

Тоҕо эбитэ буолла, үтүөнү оҥордум дии санаабытым эбитэ дуу, биитэр таһырдьа тахсыахпын баҕарыым оччо күүстээҕэ эбитэ дуу?

– Эһээ, миигин таһырдьа таһаар эрэ, – диибин, көрдөһөбүн, ааттаһабын. Эһэм бастаан аккаастанан көрөн баран, тулуйбата бадахтаах, сөбүлэстэ. Таҥнан бөөччөннө, миигин суорҕаҥҥа суулаата уонна тайаҕын, талах олоппоһун ылла, миигин көтөхтө, таҕыстыбыт. Мин сирдьиппин. Ампаар кэннигэр тиийэн олордубут. Дьиэбит таһа хараарбыт. Чалбах бөҕө. Чооруос үөрэ быһа онтон-мантан куттаммыта буола-буолалар көтөн тирилэһэллэр да, тугу эрэ тоҥсуйбутунан, төбөлөрүн холбообутунан бараллар. Бу кыраларын. Бу дьүһүннэрэ кэрэтин! ЧЫЫ-ЧААХ-тар! Бу ааттара үчүгэйин, минньигэһин! Ама, кэрэккээн харамайдар! Аҥардас ааттара эрэ да киһи сүрэҕин көрдө-көрбүтүнэн сылаанньытан киирэр нарынтан-нарын тыл буолбаат?! ЧЫЫ-ЧААХ буола-буола!..

Ити күнтэн ыла мин тайахха тэптэрэн турбутунан барбытым уонна хайа күн хаамар буолаат, таһырдьаны былдьаспытым.

Онтон ыла миигин айылҕа барахсан бэйэтин илиитигэр ылан оҕолоон барбыта. Сааскы өттүгэр балаҕаным үрдүгэр тахсан олороммун, биитэр толооҥҥо кындал үрдүгэр сытаммын, күннүктээн туйаарар тойугун салгыбакка иһиллиирим. Тыаҕа тахсаммын тиит күөрэгэйин, атын да чыычаахтар саҥаларынан саатыырым.

Сайын сайылыкка тахсаат, бииргэ үөскээбит Дьөгүөрүскэ диэн доҕорбунуун түүҥҥү эрэ өттүгэр дьиэҕэ хоно-хонобут наар толооҥҥо, тыаҕа баран хааларбыт. Сааскы кэмҥэ кииһилэлээн, чучунаахтаан аһыырбыт. Сайынын дьэдьэннээн, хаптаҕастаан, күһүөрү моонньоҕонноон сиэн күнү быһа тот сылдьарбыт. Күһүн дөлүһүөн, отон биһиги аһылыкпыт буолара.

Доҕорум Дьөгүөрүскэ да дьоно, мин да ийэм солото суохтарыгар тэптэрэннэр биһиги ханна сылдьарбытыгар, тугу гынарбытыгар кыһаллыбат этилэр. Били ол иһин биһиги күннүктээн көҥүл күүлэйдиирбит. Оттон онтукам түмүгэ – ыарыыттан куотуу буолбута.

Ол кэмтэн ыла күн сирин күндү көстүүтүн сириччи көрө, кэрэхсии, хас биирдии отун-маһын оһуорун одуулуу сатаатым аххан да, айылҕа киһини абылыыр солунтан-солун мунура суох арылла турар хартыыналарын, көстүүлэрин бүтэрэ көрбөтүм. Арай биллим: кини киһи төһөнөн сааһыран истэҕин аайы соччонон тардар, манньытар кэрэчээн мөссүөнэ тубустар тупсан, күүһүрдэр күүһүрэн иһэрин. Айылҕа таптала муҥурданыа, бүтүө суох быһылаах!

 

Сир симэҕэ

Саха ыала сайылыкка тахсар күнэ – Саар Көстөкүүн. Ити бэс ыйын үһүс күнэ. Бу кэмҥэ от-мас торолуйар-тупсар. Эргиччи чээлэй күөх. Кэҕэлэр этэллэр. Тэтэрэ көҕөрбүт хатыҥ, талах ойуур чыычаахтар саҥаларынан туолар.

Киһи талыытын минньигэстик сайгыы имэрийэн киирэр салгыҥҥа, уһуктубут улуу айылҕа киэргэл кэппит хампатын сирийэ көрө, саатабыл ырыатын-тойугун сэргии, иһиллии сылдьар наһаа да үчүгэй буоллаҕа.

Мин Араайкачаанныын, быыкаккаан ытыһын ооккотуттан үс тарбахпынан бобо тутаммын, Мүрү эбэ-хотун биир үтүө, сибэккилээх кырдалыгар сиэттиһэн тиийдим.

Араайкачаан ардыгар сүүрэкэлээн ыла-ыла, айаҕа хам буолбакка, ону-маны ыйыталас да ыйыталас буола иһэр.

– Чыычаах тоҕо ыллыыйый? Кэ-э тоо этэйий? – диэтэлиир. Онуоха мин, кинини оччо-бачча өйдөөбөт да ини дии санаатарбын да, кырдьыгынан:

– Ити саас сымыыттыыр кэмнэрэ кэлэн, ыллыыллар уонна сорох көтөрдөр маанымсыйаннар, түүлэрин кырааскаланаллар, – диэн хоруйдаатым. Онуоха кини толору өйдөөбүт киһи курдук туттан-хаптан:

– Сибэккилэй эмиэ туо? – диэн ыйытан «чап» гыннарда.

– Эмиэ. Кинилэр аны сайын араас элбэх сибэккилэри биэрээри эҥин араас кэрэ дьүһүннэммиттэр. Оттон сорохторо арааһынай сытыы сыттаммыттар. Ол аата дьүһүннэринэн, сыттарынан үөнү-көйүүрү бэйэлэригэр угуйаллар.

– Ол тоо угуйаллайый? Үөнтэн куттамматтай туо?

– Куттамматтар. Үөннэр сибэккиттэн аһыыллар, ол оннугар кинилэри ууһаталлар. Оччоҕо эһиил маннааҕар элбэх сибэкки үүнэн тахсыаҕа. Көр эрэ тойон ыҥырыаны, – иннибитигэр турар чугас сибэккигэ аһыы-сии, түбүккэ түһэ сылдьар тойон ыҥырыаны ыйан көрдөрдүм. Араайкачаан куттанан миэхэ саба түстэ, көрүөҕүнэн көрөн аҕай турда. Оттон ыҥырыабыт бастаан олорон эрэ кынатынан даллатан дыыгынатта уонна көтөн күүгүнээн, биһигини эргийбэхтээн туора-маары элэҥнээмэхтээт, сүтэн хаалла. Биһиги кэрэкээн сибэкки көбүөр ортотугар киирэн истэхпит аайы тойон ыҥырыалар итинтэн-мантан көтөн лоҥкунаһаллар уонна, төбөбүт оройунан аҕыйахта туора-маары көппөхтөөт, элис гынан хаалаллар. Ол аайы Араайка төгүрүччү көрбөхтүүр.

Биһиги арааһынай сибэккилэри көрүтэлээн, чыычаах ырыатын дуоһуйа истэн бараммыт дьиэлээтибит.

– Эһэ-э, сибэккилэй наһаа-наһаа үчүгэйтэй тии? – оҕом ыйытар.

– Сибэкки курдук үчүгэй, ыраас дьүһүннээх айылҕаҕа алыс элбэҕэ суох. Хайа уонна ким-хайа тугу сөбүлүүрүттэн эмиэ тутулуктаах. Холобур, мин туохтааҕар даҕаны тыаны таптыыбын. Оттон сорохтор хайаны, муораны, сорохтор алаастары, сорохтор сүүрүктээх үрэхтэри ордук таптыыллар, – сатаан санаабаппын бу быыкайкаан оҕолуун тоҕо улахан киһилии кэпсэтэрбин. Мэлдьи итинник тахса турар. Ол гынан баран оҕоҕо сымыйалыыр түктэри.

– Оттон мин сибэккини таптыыбын тиигин туу?

– Оннук быһыылаах, чыычаах.

– Тоо миигин чыычаах тиигиний?

– Хамсыыр харамайтан барыларыттан чыычаахтан ордук таптыырым суох. Оттон киһи аймахтан оҕоттон ордук таптыырым эмиэ суох. Мин ол иһин эйиигин чыычаах диибин.

– Быйтах эмиэ үчүгэй туу?

– Бырдахтар балыктар уонна көтөр кынаттаахтар аһылыктара буолаллар. Бырдах суох буоллаҕына, балык дьүдэйэр, көтөр атын сиргэ барар.

– Оттон багалай эмиэ үчүгэйтэй туу?

– Баҕалары сорох дьон наһаа сөбүлүүллэр. Баҕа бырдаҕы, оҥоойуну, ньаалаҕайы тутан сиир. Бэйэтэ атыттарга аһылык буолар.

– Чээн, бу сибэккини! – Араайка төҥкөс гынан биир үчүгэйкээн сибэккини туура тардан ылла уонна өрө тутан миэхэ көрдөрдө. Мин саҥарбатым. Итинтэн ыла оччо-бачча кэпсэппэккэ тиийдибит.

Мин киэһэлик, күн арҕаа тыа баһыгар кытары кыыспытынан лаглаччы олоруута, таһырдьа таҕыстым. Ыаллар киэһэ аһылыктарын бэлэмнэнэн эрэллэр бадахтаах, буруо-тараа бөҕө буолбут. ­Уулуссаларга массыыналар тыастара бирдьигинэһэллэр. Ыраах тыраахтар ньирилиир. Мүрүгэ оҕолор саҥалара аймалас. Мин ыскамыайкаҕа олордум уонна сири көрө түспүтүм, арай маарыан аҕалбыт сибэккибит буорга буккуллан сытар эбит. Бу кэмҥэ Араайка сүүрэн тойторуйан кэллэ.

– Араайка, сибэккиҥ ити сытар дии. Тоҕо бырахтыҥ? – диэн ыйытабын. Онуоха кини, буруйдаммыттыы туттан, сибэккитин сиртэн ылан, буорун үрдэ, сотто. Мин көрдөөн ыллым. Сибэкки эминньэҕэ намылыйбыт, дьүһүнэ өлбөөдүйбүт. Мин сибэккини саҥата суох эргим-ургум тутан көрбөхтөөтүм, кулгаахпар таҕайан иһиллээтим.

– Оо, сибэккибит эмиэ ытаан эрэр, – диэн сибигинэйдим. Онуоха Араайка, сирэйэ-хараҕа бэркэ туран, тобукпуттан тайана түстэ уонна:

– Сибэкки тоо ытыыйый? – диэн ыйытта. – Сибэкки туох тиийий?

– Сибэкки саҥарар: «Орто дойду оһуора буоламмын, сир ийэ-хотун симэҕэ дэтэммин, икки атах биһирэбилигэр ананаммын харахтаах барыта хайҕаан, көрбүт эрэ биһирээн, эһиилги дьылга элбэ-иих-элбэх тэтэркээн бэйэлээх сибэккичээннэри үөскэтээри үүнэн турбутум. Ону баара тугу да билбэт быыкайкаан кыысчаан туура тардан ылла. Эһэтэ буолуохсут оҕотун буойбат, өйдөппөт. Аата, куһаҕан да киһи баар буолар эбит! Ити оҕо наһаа да куһаҕан эһэлээх эбит!» – дии-дии, ытаан муҥнанар. Тыый, өллө? – сибэкки умнаһыттан туппуппун уйбакка, өҕүллэн түстэ. Араайка ытаан хараҕын уута субуруйбутунан барда.

– Сибэкки киһилии саҥарбат. Ол гынан баран кини кырдьык өлбүт. Ити биир сибэккиттэн эһиил баһаам элбэх сибэкки үүнэн тахсыахтаах этэ. Биһиги ону алдьаттыбыт. Көр, сибэккини наһаа үчүгэйин иһин үргүүллэр. Кинилэри төрүт үргээбэт, ал­дьаппат буоллар хас саас аайы хонуу ньуура дьэрэкээн бэйэлээх симэҕинэн бүрүллүөх этэ.

– Сибэккинэн туо? Олбуойбут иһэ эмиэ таа?

– Эмиэ. Сир үрдэ барыта сибэккинэн туолуох этэ.

– Оччоҕуна мин аны төйү-үт-төйүт сибэккини үйгүөм суоҕа.

Биһиги бэрт уһуннук кэпсэттибит.

– Эһээ-э, манна олой эйэ. О-ол тыаны көй эйэ. Наһаа үчүтэй, – дии-дии Араайка быыкаккаан тарбаҕын ооккотунан тыа диэки ыйбахтыы олордо.

1977 с.

 

Реас Кулаковскай

 

Чолбон. – 2019. – № 4

КЫРДЬЫК ИҺИН ОХСУСПУТА

Күн-дьыл биллибэккэ ааһан истэр да, “Чолбон” сурунаалга бииргэ үлэлээбит, сорохторо олохтон туораабыт да аҕа саастаах үтүө суруйааччыларым мин өйбөр-санаабар куруутун тыыннаахтар. Олортон биирдэстэринэн Иван Егорович Федосеев–Доосо буолар. Бастаан кинини кытта билсэрбэр уус-уран айымньылары саҥа суруйан эрэр хаһыат үлэһитэ, оттон кини айар үлэтин үөһүгэр сылдьар аатырбыт бэйиэт, улахан суруйааччы, кириитик уонна публицист этэ. Ол да буоллар, Иван Егорович миэхэ сүрдээх истиҥник сыһыаннаспыта, өрүү үөрэтэрэ-такайара, сүбэлиирэ-амалыыра.

Доосо хоһооннорун өйбөр-санаабар хатанардыы Анаабыр оройуонун “Кыһыл сулус” хаһыатыгар эппиэттиир сэкирэтээринэн үлэлиир сылларбар аахпытым. Сааскылаах бибилэтиэкэтигэр үлэм быыһыгар бүгэн олорон кинигэлэри, сурунааллары ааҕарым. Онно Доосо хоһооннорун хомуурунньугун уларсан ылан, сыттыгым анныгар укта сылдьан, умсугуйан аахпытым. Онтон ыла “Ахтылҕан” диэн истиҥ тыллардаах ырыа буолбут хоһоонун сөбүлээн, киҥинэйэн ыллыы сылдьар буолбутум. Бу хоһоон иэйиилээх тыла-өһө, алыптаах курус мелодията, дойдубун ахтан чуҥкуйбут дууһабар дириҥник өтөн киирэрэ. Бырааһынньыкка түбэһиннэрэн, кэнсиэргэ толорон уонна хомуска оонньоон биһирэммитим. Агитбиригээдэ чилиэнэ буола сылдьан, Доосо “Ахтылҕан”, “Сардаана”, “Туундара”, “Мин алаас уолабын, сахабын” курдук ырыа буолбут хоһооннорун хоту дойду хоһуун дьоно сөбүлээн ыллыылларын элбэхтэ истибитим. Кэлин дьылҕа хаан ыйааҕынан буолуо, “Чолбон” сурунаалга бииргэ үлэлиир чиэскэ тиксэн, Иван Егоровиһы балачча билбитим. Сөбүлээн кэтэр сиэрэй көстүүмнээх, таҥас суумкатыгар ыга симиллибит докумуон киппэтэ тутуурдаах үлэлиир хоһугар киирэн кэлэрэ. Саҥа атыыласпыт сибиэһэй хаһыаттарын тыастаах соҕустук остуолугар быраҕаат, көстүүмүн сиэбиттэн эргэ блокнотун хостоон таһаарара уонна төлөпүөн үрдүгэр түһэрэ. Чочумча буолаат, кими эрэ кытта кэпсэтэн ырааппыт буолара. Урут Иван Егоровичтыын бииргэ үлэлээбитим туһунан ахтыы суруйан турабын. Онтон бу сырыыга кинини кырдьыгы кынат оҥостубут киһи быһыытынан сырдата түһүөм этэ.

Доосо политическай хайысхалаах суруйуулара бэчээттэнэн тахсаат да, үгүс мөккүөрү тардаллара уонна хайаан да, сытыы харда эппиэттэрдээх буолаллара. Хаста да кинини үөҕэ, баһааҕырда да сатаабыттарын түбэһэ көрөн бэри диэн бэркиһээбитим, сөхпүтүм. Кини кырдьыгын туруулаһан элбэхтэ суукка тиэстэрэ уонна өрүү кыайара. Үҥсүүк-харсыык курдук хараарда сатааччылар да бааллара. Кэлин ону кэм-кэрдии обургу орун оннун булларан эрдэҕэ. Билигин ол уостубут уордаах айдааннар тустарынан литература үлэһиттэрэ, аҕа саастаах ааҕааччылар уонна суруйааччылар умнубакка өйдүүллэр уонна сөптөөх сыанабылы биэрэллэр дии саныыбын.

2005 сыллаахха, “Бичик” кинигэ кыһатыгар Доосо огдообото Степанида Николаевна Федосеева “Кырдьыгы кынат оҥостон” диэн ахтыы хомуурунньугун таһаартарбыта. Онно Иван Егорович биир идэлээхтэрин, араас эйгэҕэ алтыспыт доҕотторун уонна чугас дьонун ахтыылара тахсыбыта элбэх ааҕааччы сэҥээриитин ылбыта уонна кини үтүө аатын бөҕөргөтөргө улахан оруолу оонньообута. Манна бастатан туран, ытыктабыллаах классик суруйааччыбыт, аксакалбыт, Үлэ дьоруойа, норуодунай суруйааччы Суорун Омоллоон:

“…Кини нарын сүрэхтээх поэт, сыппаабат бөрүөлээх суруйааччы этэ. Кини кэрэни кэрэхсиирэ, үтүөнү сөбүлүүрэ. Улахаммын диэн улуутуйбат, куччугуйбун диэн куттанан төҥүргэс күлүгэр түспэт этэ. Эппит тылын уларыппат эр сүрэхтээҕэ. Ханнык да суукка кырдьыгы кырыытынан кырылаччы ууран биэрэр буолан, хаһан да кыайтарбатаҕа. Ханнык да сымыйаччыны, тугунан да саптыммытын иһин, сирэйин саралыы тардан саатырдар этэ. Кини күөмчүлэммити көмүскүүр күүстээх санаалааҕа, атаҕастаммыты абырыыр амарах сүрэхтээҕэ”, – диэн эппитин санатар тоҕоостоох.

Оттон, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ А.Н. Жирков:

“…Идеология, культура, айар үлэ, литература эйгэтигэр классовай-партийнай сыһыан муҥутаан турар кэмигэр И.Е. Федосеев улаханнык дьаныһан туран, саха суруйааччыларыттан биллэрдик чорбойор гына инники түһэн, киһи быһыытынан хорсуннук, көнөтүк уонна киэҥ далааһыннаахтык историческай кырдьыгы политическай коньюктураҕа бас бэриннэрэ сатааччылары утары сорунуулаахтык киирсибит, төрөөбүт ноуотун литературата, историята бар дьонугар ордук чугас, ордук дириҥ силистээх-мутуктаах буоларын дакаастаспыт, мэктиэлэспит уонна араҥаччыласпыт улахан өҥөлөөх”, – диэн үрдүк сыанабылы биэрбитэ.

Доосо айымньылара аныгы ааҕааччыларга улахан дьайыыны оҥорор кыахтааҕын туһунан литературнай кириитик, суруйааччы Д.В. Кириллин: “Саха сирин билиҥҥи көлүөнэ суруйааччыларыттан, айар үлэҕэ киэҥ биһирэбили ылбытынан поэт, прозаик, публицист, литературнай критик уонна чинчийээччи, биллэр общественнай деятель Иван Егорович Федосеев буолара. Кини аатын саха ааҕааччылара, саха норуота бүттүүнэ хаһан да умнуо суоҕа”, – диэн бэйэтин ахтыытыгар түмүк оҥорбута сөптөөх. Ону Суорун Омоллоон, Күннүк Уурастыырап, Моисей Ефимов, Рафаэль Баҕатаайыскай курдук улахан суруйааччылары сэргэ атыттар эмиэ итинник санааны бигэргэтэн биэрбиттэрэ. Кинилэр бары бэйэлэрин ахтыыларыгар Доосо кырдьыгы кынат оҥостон хорсуннук турууласпытын сөҕө-махтайа, киэн тутта бэлиэтээбиттэрэ.

Саха норуодунай суруйааччыта А.В. Кривошапкин: “…Кырдьыксыт буолан албыны-көлдьүнү, ньылаҥнааһыны, бэрт буола сатааһыны, онтон да атын олох хараҥа дьэбэрэлэрин утары сорунуулаахтык охсуһара… Ол да иһин буоллаҕа буолуо, кини былааска, салайар чөмчөкөлөргө ыарахан тыыннаах суруйааччы, булгуруйбат санаалаах политическай байыас этэ. Мындыр, дириҥ өйдөөх-санаалаах политик этэ”, – диэн улаханнык ытыктыырын этэн турар.

Чахчы, Иван Егорович дэгиттэр киэҥ билиилээх историк, прозаик, кириитик уонна суруналыыс буолан, кимтэн да куттаммакка, толлубакка бэйэтин кэмигэр кырдьык өрөгөйдүүрүн туһугар охсуспута, санаатын аһаҕастык эппитэ, туруорсубута, чинчийбитэ. Ону олоҕун бүүс бүтүннүү итиннэ анаабыта, уһулуччулаах дьоммут “норуот өстөөҕө” аатырбыттарын көмүскээри, соҕуруунан-хотунан төһөлөөх архыыптары кэрийэн туһааннаах докумуоннары, матырыйааллары хомуйбута, суруйбута уонна кырдьыгы туруорсубута арылхайдык туоһулуур. Онно төһөлөөх сэниэ-сылба, өй-санаа барбытын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Баҕар ол да иһин, билэрэ элбэҕэ, кэпсиирэ үчүгэйэ, саха бастыҥ интеллигенциятын үтүө аата өрөгөйдүүрүн туруорсара, эппитин булгураппата эбитэ буолуо. Биллэрин курдук, В.В. Никифоров–Күлүмнүүр, А.Е.Кулаковсай–Өксөкүлээх Өлөксөй, П.А. Ойуунускай, С.И. Мицкевич, П.Н. Сокольников, М.А. Алексеев үтүө ааттарын тилиннэриигэ күүскэ ылсан үлэлэспит үтүө өҥөлөөх. Ону сэргэ репрессия ыар кэмигэр хара балыырга түбэспит дьону өлүөр диэри көмүскэспитэ, Чурапчы дьонун трагедияларын туһунан араас сурунаалларга, хаһыаттарга бэчээттэппитэ. Филологическай наука дуоктара Д.Е. Васильева: “Биллэрин курдук, Иван Федосеев–Доосо кырдьык кыайарын туһугар өр кэмнэргэ сыламната суох охсуспута”, – диэн “Олох үллэр үөһүгэр…» ахтыытыгар бэлиэтээн эппитэ да ону чиҥник бигэргэтэн биэрэр. Хабыр хапсыһыыларга бары өттүнэн киэҥ билиилээх, бэлэмнээх буолан, сууттаһан хайаан да кыайан-хотон тахсара, биирдэ да хотторуу хомолтотун билбэтэҕэ.

Тоҕус сыл устата бииргэ үлэлиир сылларбар, Иван Егорович хайдахтаах курдук булгуруйбат кытаанах санаалааҕын балачча билбитим. Хаһыакка бэчээттэммит сытыы кириитикэлээх ыстатыйаларын уонна барбах КГБ архыыбыттан хасыһан, репрессияҕа түбэспит дьон тустарынан матырыйаалларын булан анал паапкатыгар укта сылдьар буолара. Сүтэн хаалыа диэн сэрэхэчийэн, хос-хос куопуйалаан элбэтэр үгэстээҕэ. Онтун кинигэ бэлэмнииригэр туһанаары ырбаахытын сиэҕин ньыппарынан, дьоһумсуйан суруксуттуу олорор буолара. Чуумпу хоспут иһигэр кини уруучукатын бөрүөтүн сырдырҕас тыаһа эрэ иһиллэрэ. Ардыгар: “Баар-суох киэн туттар дьоммутун сиргэ-буорга тэпсэн эрэллэр. Оннооҕор Ойуунускайбытын Иван Ласков уонна Тамара Шамшурина курдуктар аһаҕастык хаһыатынан үөҕэллэрэ кыһыыта бэрт. Маны мин таах хаалларбакка сууттастахпына сатанар. Бары куттанан саҥата суох ньимийэн сылдьыахпыт үһү дуо?!” – диэбитинэн хоһугар киирэн кэлэрэ. Ити түгэҥҥэ кини мин харахпар кырдьык туһугар туруулаһан туран охсуһар киһи буолан, харыс үрдээн көстөрө.

Иван Егорович миэхэ сыһыана үчүгэйэ. Тугу сүбэлиирин-амалыырын болҕойон истэрим, көрдөһөрүн-соруйарын төһө кыалларынан толоро сатыырым. Хаһан да була сатаан мөхпөт-эппэт этэ. Мин сурунаалга бэчээттэппит кэпсээннэрбин уонна бастакы “Буурҕа” сэһэммин ааҕан баран бастаан бэйэбэр тугу да эппэккэ сылдьыбыта. Онтон “Буурҕа” диэн бастакы кинигэм “Бичик” кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн, суруйааччы буолбут саҕа санаммыт түгэммэр айар дьоҕурдаахпын бэлиэтээн, улаханнык үөрдэн турардаах.

Документальнай жанрга табыллан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Ол курдук, элбэх архыып матырыйаалларын хасыһан, В.В. Никифоров–Күлүмнүүр туһунан “Солнце светит всем” диэн бэрт халыҥ кинигэни бэчээттэтэн таһаартарбытын ааҕааччылар бэркэ кэрэхсээн аахпыттара. Биир үтүө күн үөрбүт-көппүт биир дойдулааҕым Владимир Хван мин үлэлии олорор кабинеппар паапка кыбыныылаах киирэн:

– Күлүмнүүр туһунан бэртээхэй кинигэни аахтым. Онно бу ааҕааччы быһыытынан санаабын суруйан аҕаллым. Уолум маны ылан аах уонна хайаан да сурунаалгар таһаартар. Ааптары бэйэтин көрсөн илиитин ыга тутан махталбын биллэриэхпин баҕарбытым, – диэн элбэҕи кутан-симэн кэпсии-ипсии турдаҕына Иван Егорович таҥас суумкатын туппутунан киирэн кэлбитэ. Элбэх саҥалаах-иҥэлээх, сытыы-хотуу Хван соһуйан мух-мах баран ылбыта. Билиһиннэрбиппэр илии тутуһан кэпсэппиттэрэ. Ол “Бэртээхэй кинигэни аахтым” диэн сэҥээрии ыстатыйата 1998 сыллаахха “Чолбон” сурунаал 10-с нүөмэригэр бэчээттэммитэ.

Доосону кытта биир хоско олорон, истиҥник сыһыаннаһан, тапсан үлэлээбиппит. Сороҕор иккиэйэҕин эрэ хаалбыт түгэммитигэр кини репрессияҕа түбэспит суруйааччылар ыар олохторун туһунан харааста сэһэргиирин сэргээн истэрим. Сорохторо буруйа суохтара дакаастанан хаайыыттан босхоломмуттарын да иһин, өйдөрө-санаалара үлтү мэлиллэн, доруобуйалара айгыраан эриэ-дэхси олоҕу кыайан олорботохтор. Ол курдук, отутус сылларга эдэр бэйиэт быһыытынан балачча биллэн-көстөн испит Григорий Илларионович Поскачин тыйыс дьылҕата миигин дириҥник уйадыппыта. Кинини 1938 сыллаахха, балаҕан ыйын 9 күнүгэр националистическай, контрреволюционнай тэрилтэ чилиэнин быһыытынан культурнай фроҥҥа куорҕаллыыр үлэни ыытыыга буруйдаан хаайбыттар. Суут 15 сыл болдьохтоох хаайыыга бириигэбэрдээбит. Ону ааһынан Үрдүкү суут быһаарыытынан 1939 сыллаахха холуобунай дьыалата тохтотуллубут уонна хаайыыттан босхоломмут. Ол да буоллар “норуот өстөөҕө” дьарылыга иҥэриллэн үлэтэ-тойо суох муор-туор сылдьыбыт. Баара-суоҕа сүүрбэ түөрт эрэ саастаах эдэр бэйиэт инники кэскилэ сарбылыннаҕа, олоҕо огдолуйдаҕа, аата-суола алдьаннаҕа ити. 1940 сыллаахха сэллик ыарыыттан өлбүт. Саҥа үүнэн-сайдан испит саха эдэр дьоҕурдаах бэйиэтин аата симэлийэн хаалбакка ааттана турдун диэн Иван Егорович 1989 сыллаахха “Чолбон” сурунаалга бэчээттэппит “Эдэригэр да тэмтэриппиттэр…” диэн ыстатыйатын: “Григорий Поскачин олоҕо олус кылгас этэ. Кини таптыыр дьахтарын сылааһын билбэтэҕэ, аал уоту оттубатаҕа, алаһа дьиэни тэниппэтэҕэ, төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөҕө. Баҕар, бу кыракый ыстатыйаны ааҕан баран, кинини билэр дьон, өссө тугу эмэ биллэриэхтэрэ диэн эрэнэбит”, – диэн ыҥырыы этиинэн түмүктээбитэ.

Иван Егорович дохсун санаатын аһаҕастык этэр документалист-суруйааччы бэрдэ буолан, кинини тоҥуй, тоҥ сүрэхтээх бэйэмсэх киһи курдук этэн-тыынан аатын-суолун хараарда сатааччылар да аҕыйаҕа суохтара. Ол эрээри, сэбиэскэй былаас эстэн, саха суруйааччылара араас кыһалҕаларга ыктарар түгэннэригэр, Доосо улахан тэрилтэлэр салайааччыларын спонсордатан эбэтэр көмөлөһүннэрэн үгүстэри үөрдэрин умнар сатаммат. Олортон биир түгэни ахтан аһарыам этэ. Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун профкомун бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлиир сылбар Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ, “Албан аат” уордьан хабалыара, суруйааччы Алексей Бродников өлбүтүгэр, тиһэх остуолун аһын тэрийиигэ моһуок үөскээбитэ.

“Чэ, профсоюз кытаат, бу сайабылыанньаны илдьэ рыбзаводка тиий. Эдэр киһи сүүрэн-көтөн массыыната бул, оптуобуһунан да бар уонна бокуонньук аймахтарыгар балыкта аҕалан биэр”, – диэбитэ. Ытыктыыр аҕа саастаах суруйааччым тылын ылынан, “Урал” матасыыкылбын собуоттаан сорудаҕы толоро тэптэрбитим.

“Рыбзавод” сэбиэдиссэйэ биэрбит сайабылыанньабын ылан ааҕан баран, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн тилир-талыр туттубута. “Итиччэ сэриилэһэн, элбэх бойобуой мэтээллэрдээх, ааттаах-суоллаах суруйааччы хайдах кыаҕа суох буолбутай?” – диэбитэ, төбөтүн быһа илгистибитэ. Хата, дириэктэрдэрин бэрт кэбэҕэстик булан ылбытым.

“Биһиги билигин “Мясокомбинаты” кытта холбоһон турабыт. Онон мин соҕотоҕун быһаарбат дьыалам”, – диэн баран аккаастаан кэбиһиэх курдук туттубута эрээри, Иван Егорович итинник буолуохтааҕын эрдэ сэрэйэн, тыа хаһаайыстыбатын үрдүкү чыыннаах салайааччытыгар “тугу көрдөөбүтүн биэриҥ!” диэн илии баттатан ылбыта абыраабыта. Тууһаммыт балык үс көрүҥүттэн ыламмын Алексей Спиридонович Бродников дьонугар илдьэн биэрбиппэр улаханнык махтаммыттара. Ити курдук сатабыллаахтык эрийэ тутан көрдөһүү суруйан, сыалын ситиһэн тэйэрэ.

“Чолбон” сурунаал үлэһиттэрэ бырааһынньыктары бэлиэтиир кэммитигэр кута-сүрэ көтөҕүллэн, биллиилээх аксакал суруйааччылар олохторун туһунан үөрэ-көтө элбэҕи кэпсиирэ. Көрүдьүөстээх да түгэннэри тумнубата. Сэмэн Даниловка суоппардыы сылдьыбыт Сэмэн Соловьев туһунан аһара уустаан-ураннаан кэпсээн күллэртиирэ. Бэл диэтэр Сэмэммит бэйэтэ чахчы оннук буолбутун бигэргэтэн төбөтүн тоҥхоҥнотон, күлэн мүчүҥнүү олорор буолара. Саха сиригэр олорон ааспыт уһулуччулаах дьон туһунан уһуннук-киэҥник кэпсиирэ. Хайдах ону барытын өйүгэр тута сылдьарын сөҕөр буоларым. Оттон сынньанар кэмигэр дьиибэлээҕи, күлүүлээҕи кэпсиирин сөбүлүүрэ.

Арассыыйа уонна Саха сирин култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, биллиилээх суруналыыс Н.И. Протопопова “Норуотун туһугар олорбута, айбыта” ахтыытыгар:

“Иван Егорович киһи эрэ тэҥнэспэт киһитэ этэ. Матырыйаал хомуйан архыыпка соҕуруунан, хотунан үлэлиэххэ, дьон бөҕөнү кытта кэпсэтиэххэ, бэйэ кырдьыгын дакаастыахха наада этэ. Ону барытын айымньыга таһаарыахха диэтэххэ муҥура суох элбэх үлэ, өй-санаа түмүллүүтэ, айар талаан арыллыыта ирдэнэр… Соҕотох киһи холугар норуотугар хаалларбыт духуобунай баайа баһаам элбэх. Аны хоһоонноро ырыа буолан ылланаллара саха киһитин сүрэҕин-быарын ортотунан хайдах курдук сайа охсон киирэллэрий. Соҕотох “Сардаананы” да суруйбута буоллар, өлбөт-сүппэт айымньы айбыт бэйиэт быһыытынан кини аата ааттана туруо этэ”, – диэн сөҕөн-махтайан бэлиэтээбитэ мээнэҕэ буолбатах.

Олоҕун аргыһа Степанида Николаевна бииргэ эйэ дэмнээхтик олорбут кэргэнин кыра да, улахан да айымньыларын барытын массыыҥкаҕа бэчээттээн, кинигэ буолан тахсалларыгар көмөлөһөрүн, суруйааччы доҕотторун-атастарын ыалдьыттатарын бэркэ диэн билэр этибит. Тапталлаах кэргэнэ өлбүтүн да кэннэ, кини сырдык кэриэһигэр анаан “Кырдьыгы кынат оҥостон” диэн ахтыы кинигэтин, оттон төрөөбүтэ 80 сылыгар анаан оҕолорго суруйбут айымньыларын хомуйан “Саха суруйааччылара оҕолорго” серияҕа “Иван Федосеев—Доосо” хомуурунньугу “Бичик” кинигэ кыһатыгар бэчээттэппитэ. Аны үйэ тухары сыралаһан муспут архыыбын бэрээдэктээн туһааннаах сиригэр туттарбыта. Араас сылларга суруйталаабыт кэпсээннэрин, хоһооннорун уонна саха саарыннарын туһунан ахтыыларын хомуйбута. Ол түмүгэр “Иккиһин төрөөбүт кэриэтэ…” диэн халыҥ тастаах саҥа кинигэ күн сирин көрбүтэ.

Киһи олоҕо түргэнник да ааһар. Саха литературата сайдарын туһугар, бэйэтин кэмин силлиэтин-буурҕатын күөнүнэн көрсөн, сахалыы тыллаах барыта кэрэхсиир бэртээхэй айымньыларын айбыт, кырдьык өрөгөйдүүрүн туһугар күүһүн-кыаҕын харыстаабакка тиһэх күнүгэр диэри охсуспут Иван Егорович Федосеев–Доосо тыыннааҕа буоллар билигин 90 саастаах ытык кырдьаҕас буолуох этэ. Саха саарына, хорсун буойуна өссө да элбэҕи оҥоруо хааллаҕа. Хомойуох иһин, кини саха литературата сайдарыгар сүҥкэн үтүөтэ-өҥөтө ситэ-хото сырдатылла, олорбут олоҕо сыаналана илик. Ону аныгы көлүөнэ ыччаттар иилэ хабан ылан салҕыахтара диэн эрэнэбит.

 

Уйбаан ОЙУУР

 

Чолбон. – 2017. – № 12

Булчут үөскээһинэ

(Кэпсээн)

Оҕолор тэлгэһэҕэ мэниктээн сүүрэ-көтө, сэриилэһэ оонньуу сылдьаллар. Оҕонньор күлүк сиргэ сөрүүҥҥэ хотуурдары таптайаары табахтаан бусхата олорор. Чолоччу көрбүт уон биирдээх уолу эһэтэ ыҥыран ылан, эргэ хаптаһын сарай иһинээҕи истиэнэҕэ субуруччу сааллыбыт мас долбууртан кыстыгы аҕаларыгар соруйда. Орой-мэник уолчаан аанньа өйдөөбөккө хос ыйытааччы буолла, убаҕас мэйиитигэр оонньуур эрэ санаа ытылла сылдьыахтааҕа. Эһэтэ маска батары охсуллубут, өтүйэ өнчөҕөр маарынныыр тимири ыйан көрдөрдө. Сиэнэ, хараҕар хатаммыт кыстык быһыытын-таһаатын «умнубатарбын ханнык» диэбиттии, тута сарай диэки ойо турда. Күн уота, ардах-хаар, салгын хараарыччы сиэбит, кэтит хаптаһыннарынан оҥоһуллубут сарайтан уолчаан тоҕо эрэ кыра эрдэҕиттэн куттанара: хаһан да иһирдьэ киирэн көрбөтөх сирэ.

Туох баар хорсунун киллэрэн, сүгэ сылдьар мас саатын утары туппутунан сарай икки кэтит ааннааҕыттан арыый кыратын киэҥник тэлэччи арыйда. Быылы кытта булкуллубут массыына арыытын сыта муннугар билиннэ. Хоччоххой бириһиэнинэн сабыллыбыт эһэтин эргэ матасыыкыла турар. Хаҥас истиэнэ устатын тухары хаптаһын долбуурдар, түгэх өттүгэр халыҥ быылынан бүрүллүбүт кинигэлэр көстөллөр. Долбуур хас да этээстээх, онно араас саппаас чаастар, уһанар тэриллэр орун-оннуларын булан сыталлар. Уол хаһан да көрбөтөх тэриллэрэ хараҕын алаардан, сорудаҕын умуннарыахча буоллулар. Ол быыһыгар туспа хоруопкаҕа угуллан сытар эргэ ботуруоннар кини болҕомтотун ордук күүскэ тартылар. Санаатыгар, ханан эрэ ырааҕынан, тыытыллыа суохтааҕы харбаан эрэрэ элэс гынан ааста. Хортуон хахтаах ботуруоннар көтөн эрэр кус ойуулаахтар. Ол ойуулар Куостук өйүн-санаатын олох атын, аптаах сиргэ илтилэр. Убайа аах сааскы кус булдуттан кэллэхтэринэ кэпсиир сырыылара бу түгэҥҥэ тиллэн кэллилэр. Уолчаан кус саҥатын, кынатын  тыаһын кытары истибиккэ дылы буолла.

– Хайа, нохоо, Куостук, ханна дьөлө түстүҥ? – диэн эһэтэ сүтүктээбит саҥатыттан соһуйан өрө ходьох гынна. Маарыын көрбүт тимирин хата тобулу көрөн, орто долбууртан булан ылла. «Кыстык аллараа өттө сытыы тумсулаах буолар эбит дуу» дии санаата. Ботуруону миэстэтигэр уураат, түргэн үлүгэрдик эһэтигэр ыстанна.

Эһэтэ хайгыы-хайгыы сиэнигэр хотууру хайдах таптайарын көрдөрдө. Куостук хараҕа эрэ көрөр, өйө-санаата адьас атын сиргэ. Быыс булан аптаах сарайга өссө киириэн баҕарар. Онтон бырааттара сүтүктээннэр аттыгар элиэтии сырыттылар.

– Куостук оонньоон бүттүҥ дуо? – даллаҕар кулгаахтаах, киччэччи кырыллыбыт төкүнүк төбөлөөх быраата аттыгар аалыҥныы сатаан баран ыйытта.

– Баран бэйэҕит оонньооҥ, үөдэттэр, мэһэйдэһимэҥ! Хотуурга быстаары, – диэн эһэлэрэ холдьохто. – Убайгыт хотуур таптайарга үөрэнэр.  Бу маннык хотууру умса тутан биитин тэнитэҕин, кыстык устатын тухары сытыары сыһыаран аа-дьуо таптайан иһэҕин. Тимирэ тэнийэн арыый чарааһыыр, оччоҕо игиинэн кыратык аалаат, хататтаан эрэ кэбиһэҕин.

Оҕонньор сиэнин балачча өр үөрэттэ. Уола тугу эрэ ыйытыах дьүһүннээх турарын өйдөөн көрөн:

– Тугуй? Өйдөөбөккө тураҕын дуо? – диэн күллэ. Эһэтэ сымнаабытын сэрэйэн Куостук:

– Миигин хаһан булка илдьэ бараҕыт? – диэн «палк» гыннарбытын бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла.

Оҕонньор балачча өр саҥарбакка олордо, табахтаата. Онтон:

– Дьэ, нохоо, булка барсар гына улааппыккын от үлэтигэр көрдөрөөр. Быйыл бугул түгэҕин харбааһынтан эбээһинэһиҥ элбиэ, – диэн хоруйдаата. – Онтон көстөн иһиэ, күһүөрү кус оҕолоруттан боруобалаан көрүөхпүт.

Киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн улахан дьон хотоҥҥо таҕыстылар, оҕолор түптэ оҥорон баран эмиэ оонньоон сүүрэкэлэстилэр. Куостук биллибэтинэн сарайыгар сыбдыйда. Тиийбитэ, сарай иһэ хараҥа буолан биэрдэ, уол куттанан киирбэккэ тула хаама сырытта.

– Куостук, балаҕан аанын арыйан кул эрэ,  – диэн эдьиийэ көрдөстө.

Кини улахан дьоҥҥо илии-атах буолан, хотонтон толору үүттээх икки биэдэрэлээх иһэр эбит. Куостук сүүрэн тиийэн кыра балаҕан аанын арыйан биэрдэ. Балаҕан иһэ да хараҥа соҕус. Киниттэн икки сылынан аҕа эдьиийэ Таанньыска улахан киһи курдук боччумнук туттар. Аҕалбыт үүтүн сиидэлээри эмалированнай солуурга маарыланы саба тутта. Аан үрдүнээҕи долбууртан банаар ылла, уотун холбоото уонна быраатыгар туттарда.

– Сырдатан тур, үүтү сиидэлиэхпит, – диэтэ.

Үүттэрин харайдылар. Таанньыска биэдэрэлэрин сууйан, күрүө көхөлөрүгэр таҥнары ыйаталаата уонна дьиэҕэ киирэн хаалла. Куостук обургу банаар ханна харалла сытарын бэркэ өйдөөтө. Сотору дьоно хотонтон кэллилэр, суунан-тараанан баран эмиэ улахан дьиэҕэ киирдилэр, оҕолору утутаары ыҥырдылар.

Ким эрэ саалаҕа хойукка диэри телевизор көрдө, оттон оҕолор хосторугар Куостук бырааттара хаһан хаптаһа охсоллорун кэтэһэ сытта. Өр-өтөр буолбакка уһун күнү быһа мэниктиир бырааттара биир-биир муннулара сыыгынаһан бардылар. Куостук куоскалыы сыбдыйан, ааны аа-дьуо арыйан таҕыста. Таһырдьа салгын сөрүүкээбит, тэлгэһэ иһэ түптэ буруотунан тунуйбут. Балаҕаҥҥа киирэн олоппоско салҕанан хаптаҕай банаары ылла. Сайыҥҥы чуумпу түүҥҥэ аптаах сарай аана  улахан баҕайытык кыычыгыраан соһутта. Түүҥҥү түөкүн тыаһы аччатаары чохчос гынан ылла. Банаар уотун холбоон сарай иһигэр киирдэ. Ботуруоннары булан биири саа уоһугар укпуттуу илиитигэр хам тутта, ытан эрэрдии тутунна, саа тыаһын үтүктэн «пуш-пуш» диэтэ. Онтон салгыы ол-бу малы хасыһан барда, ботуруон иитэр тэриллэри эргитэлээтэ да, соччо быһаарбакка төттөрү уурда. Банаар саһархай уотунан быылы сүкпүт кинигэлэри сырдатан көрдө. Хостоон ыла-ыла, ойуулара суоҕун иһин төттөрү симэтэлии сатаата. Арай соһуччу үөһээ эрээттэн сурунааллар саккырастылар. Саалаах киһи муостаах төбөнү сүгэн турар ойуутугар хараҕа хатанна. Куостук сүһүөхтээн да буоллар, туох диэн суруллубутун өйдүүр гына үчүгэйдик ааҕар. Сөмүйэтин төбөтүнэн ыйан туран «Охота и охотничье хозяйство»  диэн сурунаал аатын ааҕан дьол бөҕө буолла. Түргэн түргэнник атын сурунааллары бурҕаҥнатта. «Хотугу сулус», «Огонек» сурунааллар соччо сэҥээриини ылбатылар. Хата, өссө биир 1981 сыллаах «Охота и охотничье хозяйство» сурунаалы булла. Икки сурунаал кыбыныылаах үөмэн аа-дьуо төттөрү таҕыста.

Дьиэҕэ киирбитэ, хата, ким да сүтүктээбэтэх, бары номнуо утуйбуттар. Уолчаан хантан утуйуой?! Суорҕан анныгар сытан, сурунаалларын банаар батарейката бүтүөр диэри аахта. Дууһатын, өйүн-санаатын сурунааллар кэпсээннэрэ, ойуулара булт алыптаах дойдутугар көтүттэхтэрэ ити. Кэлин эһэтэ сарайга киирэ сылдьан сууллубут кинигэлэрдээх ыскаабы көрөн дьаарыстаабыт этэ, сиэнэ онтон ханнык сурунааллары ылбытын кытары сэрэйбитэ. Маҥнай сиэнэ түөкүннүү быһыыламмытыттан кыыһыран испитэ, онтон сотору оҕо буруйа кыратын өйдөөбүтэ. Эбиитин, ампаарга харалла сыппыт булт туһунан сурунааллары булан киллэрэн, саала төгүрүк остуолугар уурбута. Куостук үөрбүтүн туораттан көрө сылдьан, оҕонньор бэйэтэ даҕаны дьолломмут этэ.

От кэмэ саҕаланан ходуһаларга үлэ күөстүү оргуйбута. Куостук улахан дьону кытта тэҥҥэ от мунньуспута, бугул да туруорарга үөрэннэ. Ый аҥаарыттан ордук сиргэ хоно сытан от үлэтигэр сылдьыста. Киэһэтин отууга сурунаал кыбыныылаах сытар буолар. Кыра бырааттара убайдара оттоһо барбытыттан тэһийбэккэ, күнү-күннээн күрүөҕэ иилистэн, күүтэн тахсаллара. Оттоон бүтэн баран, эһэтинээн салгыы кустуу хааларын билээхтээбэттэр буоллаҕа. Атырдьах ыйын ортото отчуттар үлэлэрин бүтэрэн кэлитэлээтилэр. Оҕолор Куостуктарын суохтаан дьонноруттан «Тоҕо кэлбэттэрий?»  диэн ыйыталаһан аҕай биэрдилэр.

Отчуттар барбыттарын кэннэ оҕонньор сиэнинээн иккиэйэх хааллылар. Эһэтэ Куостугу сэрэхтээхтик туттарга үөрэтэн баран, биир уостаах уон алталаах саанан хаста да сыал ыттарда.

– Дьэ, тоойуом, ити күөлбүт атаҕар киэһэ аайы кус оҕолорун таһаарарын көрбүппүт дии, билигин оҕолоро улаатан кынакка турдахтара буолуо. Онон сарсын эрдэ туран, онно барыахпыт, – диэн оҕонньор сиэнин үөртэ.

Куостук кустар ханан баалларын хаста да көрбүтэ, өссө биир түүн саата суох үөмэн тиийэн өр одууласпыта, кыҥастаспыта. Бүгүн, утуйар уута көтөн, отууга өр мөхсө сытта, киэһэ аайы ааҕар сурунаалларын да тыыппата.

Сарсыарда эрдэ хойуу туман быыһынан  оҕонньор сиэнинээн тулата охсуллубут ходуһалаах, кытыытыгар үрдүк күөх оттоох күөлгэ оргууй үөмэн киирдилэр. Эргэ, самныбыт дурда элээмэтигэр киирэн, кирийэн хааллылар. Дьон кэлбитин билэн, күөлгэ баар икки ийэ ууһа кус саһан, чуумпуран хаалбыттар. Ол эрээри өр-өтөр буолбакка, онтон-мантан устан таҕыстылар. Күөлү биир гына субуруһа сылдьан аһаан, суунан бардылар. Куостук сүрэҕэ бип-биллигирэс буолла, ол эрээри саа тимирин туппут илиитэ салыбыраабата. Эһэтэ Куостук кэннигэр олорон кулгааҕар сибигинэйэн сүбэлиир. «Чугаһата түһэн баран иккини, үһү холбоон ытаар», – диэтэ. Күөл түгэх өттүгэр баар үөр кус көтөн тахсан уолчааны соһутта, кинилэр ууну кырсынан төттөрү-таары көтөн күөлү эргийбэхтээтилэр. Чөккөйдөр көтөллөрө түргэнин, салгыны хайытар тыастара сытыытын сөхтө. «Дьарыктанар буоллахтара дуу, атын күөлгэ баран эрэ хаалбаталлар» диэн Куостук ньыкыйан олорон санаата. Үһүс эргиир кэнниттэн дурдаларын иннигэр уун-утары кэлэн саккыраһа түстүлэр. Ыһыллан-тоҕуллан, холбоспокко тус-туспа олордулар. Сотору хата үс кус эккирэтиспиттии бииргэ чөмөхтөһөн устан бардылар.

– Чэ, нохоо, ыксаабакка ити үһү кыҥаа.  Сааҕын санныгар ыга тутан олорон ыт, – диэн эһэтэ сибигинэйэрэ иһилиннэ.

Куостук тыынара сүрдэннэ, саатын уоһун бытааннык көтөҕөн өр кыҥаабакка ытан хабылыннарда. Саа тыаһыттан кулгааҕа чуҥкунуу түстэ, онтон иннигэр үс кус тэлгэнэ сыталларыттан хараҕар дьол уота ойуоккалыы оонньоото. Эһэтэ сиэнин төбөтүн имэрийэ-имэрийэ сыллаата, хайҕаата.  Ыраах халыҥ сис тыа диэкиттэн хара суор көтөн кэлэн үстэ кыланан ааста, саҥа булчут үөскээбитин уруйдаан, тулалыыр эйгэҕэ үөрбүтүн биллэрдэ.

 

Валерий Андросов

 

Чолбон. – 2021. – № 8

Днепр иһин кыргыһыы умнуллубут геройа

(Бэргэн бүлүмүөччүк Николай Матвеев олоҕун суола)

Аҕа дойду Улуу сэриитин хаамыытыттан көрдөххө, 1943 сыл сайыныгар Курскай тоҕойго буолбут улууканнаах кыргыһыыга бу иннинэ Европаны хаардыы хаампыт фашистыы Германия cэбилэниилээх күүстэрин Сэбиэскэй Сойуус Үлэһит-бааһынай Кыһыл армията муоһун тоһуппута. Биһиги сэриилэрбит чугуйбут өстөөх кутуругун үктээн, Днепр өрүскэ тиийэ кимэн киирбиттэрэ. Ыйааһын бэскитэ атын өттүгэр түөрэҥнээн эрэрин өйдөөбүт Рейх баһылыга Адольф Гитлер атырдьах ыйын 11 күнүгэр вермахт иннигэр Днепр өрүс уҥа кытылыгар бөҕөргөтүнэн, харыс сири халбарыйбакка көмүскэнэр соругу туруорбута.

Ньиэмэс байыаннайдара Молочнай өрүстэн саҕалаан, Днепр сүнньүнэн, Сож, Нарва өрүстэргэ тиийэн Азов уонна Балтика байҕалларын ситимниэхтээх, Илиҥҥи быһыт диэн ааттаабыт көмүскэнэр инженердии хаххаларыгар эрэнэллэрэ. Кэм-кэрдии кырыымчыгынан, хабар сирэ да уһунунан, төһө да үлэтэ сааскыттан ыла саҕаланнар, дьиҥэ тутуу ситэ бүтэ илигэ. Ол эрээри көмүскэнии Днепрдээҕи кэрчигэр өстөөх сүүрүктээх өрүс үрдүк кытылыгар күүскэ бөҕөргөтүммүт буолан, кимэн киирээччилэргэ чахчы да чымаан быһыт этэ. Кыһыл армия Үрдүкү бас дьаһалтата ыараҥнатан көрөн баран, Курскай тоҕойуттан ыла кимэн иһэр Киин, Воронежтааҕы, Истиэптээҕи, Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы уонна Соҕурууҥҥу фроннар күүстэринэн уталыппакка эрэ Днепрдээҕи операцияны саҕалыырга быһаарбыта.

1943 сыл атырдьах ыйын 26 күнүгэр саҕаламмыт уонна сэтинньи 6 күнүгэр түмүктэммит Днепр иһин кыргыһыыга икки өттүттэн 3,9 мөлүйүөн кэриҥэ киһи, 5,5 тыһыынча тааҥка уонна бэйэтэ хамсыыр артиллерия, 25 тыһыынча кэриҥэ бууска уонна миномет, 5 тыһыынчаҕа арыый тиийбэт көтөр аал кыттыбыта биллэр. Кыһыл армия, төһө да 400 тыһыынча байыаһын толук уурдар, 1,2 мөлүйүөн киһитэ бааһыттардар, 750 километр усталаах си­ринэн биирдэ көҥү көтөн киирбитин түмүгэр Смоленскай куораттан Кырыым тумул арыытыгар диэри Украина, Белоруссия уонна Россия үгүс сирдэрин, ол иһигэр Киев куораты, дойду үгүс дьонноох-сэргэлээх, баай промышленностаах түөл­бэтин өстөөхтөн ыраастаабыта. Үрдүкү бас дьаһалта ставката бу операцияҕа улахан суолта биэрбитин Смоленскайтан аллараа Днепри уонна маннык хабааннаах атын өрүстэри туораабыт Кыһыл армия генералларыгар, хамандыырдаргар уонна саллааттарыгар Сэбиэскэй Сойуус Геройун үрдүк аатын биэрэр туһунан бу иннинэ да, кэннинэ да хатыламматах балаҕан ыйын 9 күнүнээҕи директивата кэрэһилиир.

«Герой туһунан ырыа» диэн Сэбиэскэй Сойуус Геройа Ф.К. Поповка анаабыт хоһоонугар саха чаҕылхай поэта Чаҕылҕан Днепр иһин кыргыһыыны хоһуйбута:

Днепр тымныы долгуннарын

Туоруур саха уола,

Тула ууга бырдааттанар

Ардах буулдьа суола.

 

Бу хоһоон – Кыһыл армия Днепрдээҕи опера­циятыгар саха чулуу уолаттара кыттан, нуучча ытык өрүһүн уҥуоргу кытылыгар төрөөбүт дойдуларын «булан» хорсуннук сэриилэспиттэрин хоһуйар ода эбит. Ол курдук, алтынньы 3 күнүгэр Киин фронт 61-с армиятын 81-с стрелоктыы дивизиятын 467-с стрелоктыы полкатын 3-с ротатын стрелога, билиҥҥи Мэҥэ Хаҥалас улууһун Баатара нэһилиэгин ыччата Федор Кузьмич Попов Беларуссия Гомель уобалаһын Лоев оройуонун Глушец дэриэбинэтин туһаайыытынан, «Днепр тымныы долгуннарын» бастакынан туораан, тутуһан туран кэйгэллэһиигэ автоматынан уонна өстөөхтөн былдьаабыт илии бүлүмүөтүнэн вермахт 73 эписиэрин уонна саллаатын сууһаран, ротата өрүс арҕааҥҥы эҥэригэр бөҕөргөтүнэригэр тирэх буолан, сахалартан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Геройун үрдүк аатын сүкпүтэ. Ити эрэ иннинэ, балаҕан ыйын 25 күнүгэр, Воронежтааҕы фронт 47-с армиятын 206-с стрелоктыы дивизиятын 722-с стрелоктыы полкатын 1-гы батальонун бүлүмүөт ротатын отделениетын хамандыыра, Кыһыл армия старшай сержана, нуучча аҕалаах, саха ийэлээх Владимир Денисович Лонгинов, Украина киинэ Киевтэн соччо ырааҕа суох Канев куорат аттыгар, уҥуор туораппыт стан­ковай бүлүмүөтүнэн, эмиэ поэт тылынан эттэххэ «Днепр арҕаа эҥэригэр Саха сирин булан», 80-тан тахса Гитлер сэрииһитин суох оҥорон, дивизията өрүһү сүтүгэ суох туорууругар олук ууран, Сэбиэскэй Сойуус Геройун Кыһыл көмүс сулуһунан уонна Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта.

Эмиэ ити кэмнэргэ Днепр иһин кыргыһыы Запорожьетааҕы операциятын Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы диэнтэн сотору 3-с Украинатааҕынан ааттаммыт фронт чаастара чиэстээхтик толорбуттара. Ол иһигэр 6-с армия Салгынтан саба түһүүттэн көмүскүүр 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката эмиэ баара. Бу алтынньы бастакы аҥаарынааҕы хабыр хапсыһыыларга билиҥҥи Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгиттэн төрүттээх 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полкатын бүлүмүөт ротатын наводчига, Кыһыл армия ефрейтора Николай Тимофеевич Матвеев поэт Чаҕылҕан тылынан эттэххэ «илбистээхтик сэриилэһэр саха туйгун уолунан» сураҕырбытын ааспыт күннэр-дьыллар хаардара-самыырдара умуннаран кэбиспиттэр эбит.

Саха боотурун хорсун быһыытын туһунан Рос­сия Федерациятын Оборонаҕа министиэристибэ­тин киин архыыбыгар харалла сытар наҕараада­лыыр докумуонугар байыаннай дьон судургу тылынан маннык суруллубут:

 

«Находясь на плацдарме, занятом нашими час­тями на правом берегу реки Днепр в районе плотины Днепрогэс, огнем из своего пулемета уничтожил 75 гитлеровцев, 1 пушку МЗА, 1 пулемет с расчетом.

Своим пулеметом в составе расчета отбил 4 контр-атаки противника и при этом уничтожил 1 ротный миномет с расчетом и 25 гитлеровцев. Достоин представления к правительственной награде ордену “Красная звезда”.

 

Командир 1587 АЗАП майор Медведев

14 ноября 1943 г.»

 

Онон 1943 сыл күһүөрү кыһыҥҥытааҕы Днепры туоруур операция кэмигэр үс саха уола, Вермахт чаастарыгар улахан хоромньуну таһаарбыттар: өрүс баһыгар стрелок Федор Попов биир хапсыһыы­га 73 өстөөх саллаатын уонна эписиэрин кэйгэллээбит; орто сүүрүккэ бүлүмүөччүк Владимир Лонгинов өрүһү туорууругар 80-тан тахса, онно ылбыт кирбиитин көмүскэниигэ өссө 60-ча өстөөҕү сууһарбыт; өрүс төрдүн диэки бүлүмүөччүк Николай Матвеев бастакы хапсыһыытыгар 75, кэлин көмүскэниигэ 25 утарылаһааччыны суох оҥорбут. Ол эбэтэр биһиги үс боотурбут Днепр иһин кыргыһыыга 300-тэн лаппа тахса Рейх буойунун кыргыбыттар!

Хомойуох иһин, Николай Тимофеевич Матвеев эйэлээх уонна сэрии кэмнэринээҕи олоҕун кэрэһилиир чахчылар олох кэмчилэр.

«Баайаҕалар сэрии сылларыгар» кинигэҕэ киирбит биографиятыттан сирдэттэххэ, кини 1942 сыллаахха Дьокуускайдааҕы потребкооперация техникумун бүтэрбит уонна сэриигэ барбыт. Ол эрээри, Оборона министиэристибэтин киин архыыбын докумуоннарыгар кини 1941 сыл атырдьах ыйын 27 күнүгэр Дьокуускай оройуонунааҕы военкоматынан фроҥҥа ыҥырыллыбыта ыйыллар. Байыаннай үөрэҕи ханна барбыта биллибэт эрээри, биир суругар: «Туйгун снайпер аатын ыллым, эмиэ да бастыҥ пулеметчикпын», – диэн эппититтэн сылыктаатахха, сэриилэһэр армияҕа тиийиитигэр снайпер уонна бүлүмүөччүк идэлэригэр уһуйуллуон сөпкө дылы.

Байыаннай архыып бигэргэтэринэн, бастакы бойобуой сүрэхтэниитин 1942 сыл сэтинньитигэр аас­пыт. Доҕотторун суруктарыттан биллэххэ, ол сүрэхтэммит сирэ – Рейх сойуустаах сэриилэрин да, Кыһыл армия да өттүттэн улахан хаан тохтуулаах Сталинградтааҕы кыргыһыы хонуута. Сабаҕалаатахха, саха саллаата, 1942 сыллаахха алтынньы 25 күнүгэр сөргүтүллэн тэриллибит Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы фронт кэккэтигэр киирэн, Ста­линградтааҕы кыргыһыыны Кыһыл армия кыайыытынан түмүктээбит «Уран» операцияҕа кыттыбыт.

Онон комсомоллаах саха уола сэриилэһэр армияҕа тиийиэҕиттэн ыла хотой оҕотун курдук тута ынырыктаах хапсыһыыга быраҕыллан, ууну-уоту ортотунан ааспыт, өлүүнү-сүтүүнү, эрэйи-кыһалҕаны эҥэринэн тыыран буспут-хаппыт, сэрииһит бэрдэ буолбут. ДШК (Дегтерева-Шпагина крупнокалиберный) диэн, кэлин 40 судаарыстыба армиялара сэбилэммит, 12,7 мм калибрдаах, мүнүүтэ устата 600–1200 буулдьаны тибиирдэр, сулумаҕар 33,5, көлүөһэлээҕэр 157 кг тиийэр ыйааһыннаах, чэпчэки куйаҕы уонна көтөр аалы сууһарар, Салгынтан саба түһүүттэн көмүскүүр чаастар улахан станковай бүлүмүөттэрин баһылаан эрэллээх доҕор оҥостубут.

Үлэһит-бааһынай Кыһыл армиятын байыаһа, тыа сирин сайдам ыччата Николай Матвеев төрөөбүт оройуонун «Коммунист» хаһыатын 1943 сыл ыам ыйын 1 күнүнээҕи нүөмэригэр бэчээттэммит лоп бааччы тыллардаах суруга кини хайдах курдук уһаарыллан тахсыбытын ырылхайдык кэрэһилиир:

 

«…Билигин сэрии уотун ортотугар, инники кэккэҕэ охсуһа сылдьабыт. Байыаннай техникалары туйгуннук баһылаатым. Туйгун снайпер аатын ыллым, эмиэ да бастыҥ пулеметчикпын. Үөрэнэр бириэмэбэр командованиеттан хас да төгүл махталлары ылбытым. Оттон билигин өстөөххө кимэн киириини харса суох ыытар кэмнэргэ бастыҥнартан хаалсыбаппын.

Бойобуой счетум уонунан фашиһы сир сирэйиттэн суох гыныынан күннэтэ ахсын эбиллэн иһэр. Онон миигин эрэниҥ! Мин комсомолга иитиллибитим, Кыһыл аармыйа бойобуой олоҕор бустум-хаттым. Өстөөхтөрү букатыннаахтык үлтүрүтүөххэ диэри охсуһуом. Эһиги, мин дьоннорум, барыгыт тыылга үчүгэйдик үлэлээҥ. Производство бастаан иһээччилэрэ буолуҥ!

Тапталлаах оройуонум, Таатта ыччаттарыгар мин ааппыттан бойобуой большевисткай эҕэрдэтэ тиэрдиҥ! Кинилэр байыаннай дьыаланы дьаныардаахтык үөрэтэллэригэр баҕарабын. Манан суруйар бүтэр. Суостаах охсуһуулар ортолоругар мантан ордугу суруйар кыаллыбат».

 

Бу суруктан кини патриоттуу санаата, киэҥ-холку эрээри көнө-чиккэ майгыта, эрдээх сүрэҕэ, бэйэтин күүһүгэр-кыаҕыгар эрэллээҕэ, күннэтэ уоттаах кыргыһыыларга киирэн тахсара ырылхайдык көстөр. Манна тоҕо эрэ «Эҕэрдэни кытта старшай сержант Н.Т. Матвеев» диэн илии баттаммыта кэлин кини байыаннай чыыныгар сыыһа өйдөбүлү үөскэппитэ. Дьиҥэр, байыаннай архыып докумуоннара Николай Матвеев Кыһыл армия ефрейтора буоларын туоһулууллар.

Сталинградтааҕы кыргыһыы кэннэ, Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыгар сигэннэххэ, 1943 сыл­лаахха тохсунньу бүтүүтүгэр Ростов уобалаһын Федоровка хуторыгар Соҕуруулуу-Арҕааҥҥы фронт 5-с тааҥка армиятын зенитка-артиллерия дивизионарыттан таҥыллан 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката тэриллибит. Саха уола бу холбоһук кэккэтигэр үөскүөҕүттэн ыла киирбит буолуон сөп. Саҥа тэриллибит полк 5-с тааҥка армиятын састаабыгар 1943 сыл олунньу-кулун тутар ыйдарыгар Харьковтааҕы көмүскэнэр операцияҕа бойобуой сүрэхтэниитин ааспыт.

Салгыы 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката 12-с армияҕа бэриллэн, 1943 сыл сайыҥҥы ыйдарыгар чохтоох Донбасс сирдэрин босхолоһор, Донец өрүһү туоруур. Ол кэннэ 6-с армияҕа холбоһон, балаҕан ыйын 25 күнүгэр Днепр кытылыгар тиийбит. Алтынньыга полк Днепр иһин кыргыһыыга кыттан хорсуннук сэриилэспит, бойобуой сорудаҕы толорон икки төгүл өрүһү туораабыт, Запорожье куораты босхолоспут, ааты­рар ДнепроГЭС быһытын өстөөхтөн төннөрсүбүт. Ол түмүгэр, ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 1944 сыл тохсунньу 31 күнүнээҕи ыйааҕынан, 1587-с армиятааҕы зенитка-артиллерия полката «Запорожьетааҕы» диэн бочуоттаах ааты сүкпүт. Бу хорсун буойуттар инники кэккэлэригэр Кыһыл армия ефрейтора, станковай бүлүмүөт наводчига, саха уола Николай Матвеев сылдьыбытын туһунан үөһэ билиһиннэрэн турабыт. Байыаннай архыып докумуоннара кэрэһилииллэринэн, кинини «Кыһыл сулус» уордьанынан наҕараадалыыр туһунан 3-с Украинатааҕы фронт 6-с армиятын артиллериятын командующайа, артиллерия генерал-майора Н. Левин 01/Н №-дээх бирикээһэ 1944 сыллаахха тохсунньу 3 күнүгэр тахсыбыт.

Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыттан сирдэттэххэ, Запорожьетааҕы 1587-с армиятааҕы артиллерия уонна зенитка полката 3-с Украинатааҕы фронт 6-с армиятын кэккэтигэр киирэн, 1943 сыл сэтинньи 7 күнүттэн 1944 сыл ыам ыйын 12 күнүгэр диэри, Днепр хаҥас кытылыттан Днестр өрүскэ, Тирасполь куоракка тиийэ фашистыы Германия уонна кини кыттыгастарын сэбилэниилээх күүстэрин утары сэриилэспит. От ыйыгар 3-с Украинатааҕы фронт 37-с армиятын дьаһалыгар бэриллэ сылдьан баран ити ый бүтүүтэ 6-с армияҕа төннөрүллэн тимир суолунан Винница куоракка айаннаан тиийбит. Онтон Үрдүкү бас дьаһалта резервэтигэр киирэн, балаҕан ыйыттан ахсынньыга диэри, Арҕаа Украина Львов уобалаһын Рава Русская куоратыгар тиийэн тыын ылбыт, күүс-уох мунньуммут.

1945 сыл тохсунньутугар Запорожьетааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полката 6-с армияны кытта 1-гы Украинатааҕы фроҥҥа бэриллибит. Аҕа дойду Улуу сэриитин историятыттан көрдөххө, Сэбиэскэй Сойуус маршала Г.К. Жуков хамаандалыыр 1-гы Белоруссиятааҕы уонна Сэбиэскэй Сойуус маршала И.С. Конев хамаандалыыр 1-гы Украинатааҕы фроннара, Висла-Одердааҕы операцияҕа кыттан, тохсунньу 12 күнүттэн олунньу 3 күнүгэр диэри өстөөх сэттэ хос көмүскэниитин урусхаллаабыттар. Ол түмүгэр, Кыһыл армия Вислаттан арҕаа Польша сирин Одер өрүскэ тиийэ босхолоон Германия төрүт түөлбэтигэр үктэммитэ. Бу кыайыылаах кимэн киириигэ 1587-с артиллерия уонна зенитка полката 6-с армия кэккэтигэр Сандомир-Силезия уонна Үөһээ Силезия хайысхаларынан сэриилэспит.

Кинилэр суолларыгар кэлин «ньиэмэстэр Брестэринэн» сүрэхтэммит, былыргы нууччалар Бреславль, поляктар Вроцлав диэн ааттыыр, билигин Польшаҕа киирэр, оччотооҕуга Рейх Бреслау куората сытара. Бикипиэдьийэттэн сирдэтэххэ, бу Бреслауны 1944 сыллаахха балаҕан ыйын 25 күнүгэр фашистыы Германия баһылыга Гитлер «фестунг» ол эбэтэр кириэппэс быһыытынан биллэрэн, көмүскэнэргэ бэлэмнэнэр үлэ саҕаламмыт. Куорат нэһилиэнньэтэ Кыһыл армия чаастара тиийиилэригэр төрүт олохтоохтордуун, сэрииттэн куоппут дьоннуун, вермахт, СС, ополчение күүстэриниин мөлүйүөн кэриҥэ ахсааннааҕа. Онтон гарнизон ахсаана 45 тыһыынча этэ. Турар сирэ эмиэ табыгастааҕа – тулатын өрүстэр уонна каналлар, куталаах сирдэр иилииллэрэ, онно эбии буускалаах, бүлүмүөттээх бөҕөргөтүнүүлэр бааллара. Хас хардыы сир ахсын барбыт хабараан хапсыһыылар олунньу 16 күнүттэн муус устар 31 күнүгэр диэри уҕараабакка салҕаабыттара биллэр.

Кыһыл армия Үрдүкү бас дьаһалтата сүрүн күүһү Берлин хайысхатыгар бырахпыт буолан, Бреслауны төгүрүктээн ылар сорук, 1945 сыл олунньу 20 күнүнээҕи чахчынан, 30 тыһыынчаттан тахса байыастаах 6-с армия чаастарыгар – алта стрелоктыы дивизияҕа, 77-с бөҕөргөтүнүүлээх оройуон байыастарыгар, хаста да артиллерия-миномет уонна тааҥка полкаларыгар сүктэриллибит. Бу «ньиэмэстэр Брестэрин» төгүрүктээччилэргэ Висла-Одердааҕы операцияҕа килбиэннээх кыттыытын иһин, муус устар 5 күнүгэр Үрдүкү бас командующай Иосиф Сталин 048 №-дээх бирикээһинэн эбии «Одердааҕы» диэн бочуоттаах ааты сүкпүт Запорожьетааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полката уонна кини ньыгыл кэккэтигэр «Кыһыл сулус» уордьан кавалера, ефрейтор Николай Матвеев эмиэ сэриилэспит.

Рейх салалтата төһө да Берлин тулатыгар хаайтаран уһугулаан олордор сытыытык дьирээлэһэр кириэппэһи умнубата – салгын суолунан сэрии сэбин эрэ буолбакка, икки төгүл салгын десанын батальоннарын көмөҕө бырахпыта, кулун тутар 5 күнүгэр гарнизон хамандыырынан анаммыт генерал Герман Нихоф көтөн кэлбитэ, оннооҕор ыам ыйын 4 күнүгэр көмүскэнии политикаҕа салайааччыта гауляйтер Карл Ханке Гитлер кэриэһинэн Рейхфюрерынан ананан кириэппэстэн көтөр аалынан барбыта. Онон көмүскэнээччилэр салгынынан ситимнэрин быһар инниттэн Кыһыл армия зенитчиктэрин иннигэр ньиэмэс көтөр аалларын бултаһар сорук турбут. Бу кэмҥэ бэргэнник ытар Кыһыл армия ефрейтора Николай Матвеев эбээһинэһин чиэстээхтик толорон кулун тутар 20–21 күннэригэр утуу-субуу өстөөх таһаҕас таһар Ю-52 көрүҥнээх икки көтөр аалын суулларбыт. Хомойуох иһин, бу кини тиһэх кыргыһыыта буолан биэрбит – артиллерия ытыалааһыныгар түбэһэн суорума суолламмыт. Саха боотурун тэллэх уонна сыттык булуммут тиһэх охсуһуутун туоһулуур докумуоҥҥа субу курдук этиллэр:

 

«Выполняя задачу воздушной блокады города Бреслау в трудных условиях ночной стрельбы 20.3.45 г., сбил один транспортный самолет типа Ю-52 и 21.3.45 года групповым огнем сбил второй самолет Ю-52, не дав им сбросить груз окруженной группировке противника в г. Бреслау.

При выполнении боевой задачи 21.3.45 г. по­гиб смертью храброго воина от артобстрела противника.

Достоин посмертно правительственной на­гра­ды ордена “ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ВОЙНА I-СТЕПЕНИ”.

 

Командир 1587 зенитно-артиллерийского За­по­рожского полка подполковник Медведев

30 марта 1945 года».

 

Манна биир дьиктиргэтэр өрүккэ тохтоон ааһыах кэриҥнээхпит. Ол курдук, наҕараадаҕа түһэрэллэригэр кулун тутар 21 күнүгэр өлбүт диэн бэлиэтээбит эбит буоллахтарына мантан ураты докумуоннарга ыйыллыбытынан кини кулун тутар 20 күнүгэр өлбүт. Запорожьетааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полкатын бүлүмүөт ротатын станковай бүлүмүөтүн наводчига, Кыһыл армия ефрейтора, «Кыһыл сулус» уордьан кавалера, Бүтүн Сойуустааҕы коммунист (бассабыык) партиятын чилиэнэ Н.Т. Матвеевы доҕотторо Бреслау куорат аттынааҕы Хердниротшна диэн сиргэ уҥуоҕун туппуттар. Итиэннэ аҕыйах хонугунан бу кутурҕаннаах сураҕы ийэтигэр, Саха АССР Таатта оройуонун Баайаҕа-Игидэй нэһилиэгин олохтооҕо Варвара Федотовна Матвееваҕа биллэрэр суругу ыыппыттар. Бу сурук билигин Баайаҕа нэһилиэгин историятын музейыгар хараллан сытар.

Саха хорсун саллаатын бойобуой доҕотторун аатыттан байыаннай холбоһук парторга, кэлин чопчуламмытынан Кыһыл армия капитана Л.Ю. Шах­ва­зьян муус устар 4 күнүгэр маннык суругу суруйбут:

«Дорогая Варвара Федотовна!

Мы, боевые товарищи вашего сына, прошедшие с ним долгий боевой путь от стен Сталинграда до логова нашего врага – фашисткой Германии, с тяжелым чувством вынуждены передать вам самую скорбную весть, какую только может получить мать о судьбе своего сына. Ваш сын погиб смертью храбрых в боях за честь, свободу и независимость нашей Отчизны. С болью в сердце мы все восприняли эту утрату. Ваш сын был храбрым воином. Он был отмечен наградой правительства: орденом “Красная Звезда”. Он связал свою судьбу с великой партией Ленина, Сталина и с честью носил высокое звание члена большевистской партии. С болью в сердце, с проклятьем на устах мы опускали боевого друга в проклятую немецкую землю. Но мы клялись отомстить! И мы отомстим! Мы похоронили своего боевого друга со всеми воинскими почестями. На могиле воздвигли скромный солдатский памятник. Те фотографии, которые мы вам высылаем, сделанные боевым товарищем вашего сына, покажут вам, что мы отдали сполна своему соратнику последние солдатские почести.

Дорогая Варвара Федотовна!

Вы в тяжком горе! Но пусть сознание того, что ваше горе разделяют боевые друзья вашего сына и то, что ваш сын погиб за правое дело, хоть сколько-нибудь смягчит для вас горести невозвратимой утраты.

От имени боевых друзей вашего сына с чувством самого глубокого сочувствия».

 

Кыайыы кэнниттэн Бреслау Польша норуоттуу өрөспүүбүлүкэтигэр бэриллэн Вроцлав воеводство киинэ Вроцлав куорат буолбут. Кыһыл кириэс Польшатааҕы сүрүн бырабылыанньата бил­лэрбитинэн, кэлин Н.Т. Матвеев уҥуоҕун куо­рат соҕуруу өттүнээҕи Сквороня Гура оройуонун Боровской уулуссатыгар көһөрөн, сэбиэс­кэй буо­йуннарга анаммыт мэҥэ өйдөбүнньүк 27-с №-дээх иинигэр көмпүттэр. Бу туһунан чахчыны 1979 сыллаахха алтынньы 9 күнүгэр Кыһыл армия ефрейтора үөрэммит Баайаҕа оскуолатын кыһыл суолдьуттарыгар ССРС Оборонаҕа министиэристибэтин Киин архыыбыттан чопчулаан биллэрбиттэр.

Аҕа дойду Улуу сэриитин историята кэрэһилииринэн, ыам ыйын 6 күнүгэр Бреслау гарнизонун хамандыыра, пехота генерала Герман Нихофф 6-с армия командующайа генерал-лейтенант В.А. Глуздовскайга капитуляцияланарын биллэрбит. Бу кыайыынан 6-с армия чаастарыгар сэрии түмүктэммитэ. Матвеев сулууспалаабыт чааһа – Запорожьетааҕы-Одердааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полката, Бреслауны ылыы иһин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин 1945 сыл бэс ыйын 4 күнүнээҕи ыйааҕынан, Богдан Хмельницкай II истиэпэннээх уордьанынан наҕараадаламмыта. Манна «Таммахтар холбоһоннор байҕал үөскүүр» диэн өс номоҕунуу полк Дон истиэптэригэр тэриллиэҕиттэн ыла кини тимир кэккэтигэр киирэн бүлүмүөт бэргэн уотунан өстөөҕү самнарсыбыт саха уолун сэмэй кылаата баара чахчы.

Аны Кыһыл армия ефрейтора Николай Матвеев тиһэх наҕараадатыгар төннөрбүт тоҕоостоох. Сүүһүнэн ньиэмэс эписиэрдэрин уонна саллааттарын кыдыйбыт, өстөөх буускатын, минометын, бүлүмүөтүн расчеттарын, бэл көтөр аалларын суох оҥортообут бэргэн бүлүмүөччүгү өлбүтүн кэннэ Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уордьанынан наҕараадалыыр туһунан 6-с армия артиллериятын командующайа, артиллерия генерал-майора Квашневскай 014/Н №-дээх бирикээһэ муус устар 17 күнүгэр тахсыбыт. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри бу наҕараада өстөөҕү утары охсуһууга сырдык тыы­нын толук уурбут герой аймах-билэ дьонугар, төрөөбүт дойдутугар тиийэ илик…

Бу суруйуубут түмүгэр Богдан Хмельницкай II истиэпэннээх уордьаннаах Запорожье-Одердааҕы 1587-с артиллерия уонна зенитка полкатын бүлүмүөт ротатын станковай бүлүмүөтүн наводчига, Кыһыл армия ефрейтора, Аҕа дойду сэрии­тин I истиэпэннээх уонна «Кыһыл сулус» уордьаннар кавалера, Бүтүн Сойуустааҕы коммунист (бассабыык) партиятын чилиэнэ Николай Тимофеевич Матвеев төр­дүн-ууһун, аймах-билэ дьо­нун туһунан кэмчитик да буоллар кыбытыах кэриҥнээхпит.

Оборона министиэристибэтин Киин архыыба туоһулуурунан, кини 1916 сыллаахха Саха АССР Таатта оройуонун Баайаҕа-Игидэй нэһилиэгэр төрөөбүт. Чопчулаан 1917 сыллаах Бүтүн Россиятааҕы тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһиттэн көрдөххө, төрөппүттэрэ Саха уобалаһын Дьокуускай уокуругун Байаҕантай улууһун I Игидэй нэһилиэгин II Баайаҕа аҕатын ууһун дьоно. Бу докумуоҥҥа сигэннэххэ, икки өрөбөлүүссүйэ буолар дьылыгар аҕата Тимофей Матвеевич 44, ийэтэ Варвара Федотовна 40 саастаахтар. Ону тэҥэ 15 уонна 13 саастаах, ситэн-хотон эрэр эдьиийдэрдээҕэ, өссө хайа өттүнэн эбитэ буолла, 100 сааһын туолбут аарыма кырдьаҕас эһэлээҕэ (хос эһэтэ эбитэ дуу) ыйыллыбыт. Ыал сурукка киирбит 2 саастаах уолчаана Николай бэйэтэ буоларыгар сөп.

2010 сыллаахха тахсыбыт «“Буденнай” холкуос историятыттан» кинигэҕэ киирбит ыаллыы Алдан нэһилиэгэр олорбут улахан эдьиийин кыыһа Мария Власьевна Матвеева-Колодезникова тэттик ахтыыта бу тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһин сиһилээн биэрэр уонна герой майгытын-сигилитин ойуулуур:

 

«…Эбэм Матвеева (Белолюбская) Марфа Ти­мофеевна төрөөбүт-үөскээбит дойдута – Мөҥү­рүөн. Ийэтэ Малгина (Матвеева) Варвара Фе­дотовна мин кыра эрдэхпинэ баар этэ. Эбэм этэринэн, 100 сааһыгар чугаһаан баран өлбүт. Онтон эбэм эбэтэ 100 сааһыгар тиийбитэ үһү. Оччолорго 100 ынахтаах Таһымнатар баай диэн аатырара үһү. Эбэм төрөөбүт балта Ксенья эрдэ өлбүт. Быраата Николай кооперативнай техникуму бүтэрээт, сэриигэ баран Кыайыы эрэ иннинэ өлбүтэ диэн эбэм ытамньыйан кэпсиирэ. Киниттэн лаппа балыс саастаах буолан, оҕом курдук оҕолообутум, оҕом курдук этэ диирэ. Киһи тахсар өйдөөх-санаалаах киһи этэ диэн аһыйара…»

 

Матвеевтар 5,0 дэһээтинэ ходуһа, 1,0 дэһээтинэ тэлгэһэ, 0,68 дэһээтинэ ыһыы сирдээхтэр (дэ­һээтинэ – 1,0925 га – ааптар), 4 сылгылаахтар, 10 сүөһүлээхтэр эбит. Бу нэһилиэк оччотооҕу ту­ругунан орто ыал таһыма этэ: холобура, эмиэ II Баайаҕа аҕатын ууһугар киирэр нэһилиэк төрүт-уус баай дэнэр дьоно – Байаҕантай улууһугар кулубалыы сылдьыбыт Отоороптор аҕалара П.П. Слепцов 10,0 дэһээтинэ ходуһа, 1,0 тэлгэһэ, 0,94 ыһыы сирдээҕин, 3 сылгыны, 15 сүөһүнү; кини биитэ Г.П. Слепцов 10,0 дэһээтинэ ходуһа, 1,0 тэлгэһэ, 0,72 ыһыы сирдээҕин, 6 сылгыны, 13 сүө­һүнү суруттарбыттар. Ити биэрэпискэ Баайаҕаҕа билигин суох Матвеев диэн араспаанньалаах түөрт дьиэ кэргэн баара бэлиэтэммит: олортон биирдии ыал I Баайаҕа уонна Мөҥүрүөн, иккитэ II Баайаҕа аҕатын уустарыгар киирбиттэр, аҕа баһылыктар аҕаларын ааттарыттан сэрэйдэххэ, бу түөрт дьон бииргэ төрөөбүт буолбатахтар.

Манна даҕатан сылыктаатахха, I Игидэй нэһилиэгин II Баайаҕа аҕатын ууһун ыаллара билиҥҥи Томтор бөһүөлэгин тулатынан уонна онтон биир көс хоту баар Араҥастаах сайылыкка диэри Баайа­ҕа үрэҕин хочолорунан, киниэхэ түһэр от үрэхтэринэн, алаастарынан тарҕанан олорбуттар. Кэлин 1930–1940-с сыллардааҕы артыаллар, холкуостар тэ­рил­лиилэрин, алааһынан-үрэҕинэн бытанан олорбут ыаллары бөдөҥсүтэн дэриэбинэлэргэ олохтоо­һун саҕана, Николай Мат­веев дьоно Баайаҕа нэһилиэгин хоту өттүгэр баар Мөҥүрүөн сайылыгар кииннээх «Буденнай» хол­куоска киирбиттэр.

Саха генийэ Былатыан Ойуунускай «Өрүөл кэриэһэ» хоһоонугар «Өллөрбүн даҕаны өстөөхпүт буулдьатын өттүкпэр-сүрэхпэр түһэрэн тохтотуҥ!» диэн строкалардаах. Бу саталаах тыллары поэт өлөөрү сытар бассабыык уоһунан саҥардыбыт. Дьиҥэр, маннык санааны ийэ дойдутун, бар дьонун тус олоҕунааҕар да ордук күүскэ таптыыр, кинилэр кэскиллэрин туһугар сырдык тыынын хаһан баҕарар толук уурарга бэлэм ханнык даҕаны норуот, хайа даҕаны кэм патриота этэр кыахтаах. Ойуунускай бэйэтэ эмиэ оннук өйгө-санааҕа этиттэрбит чаҕылхай көлүөнэ тумус туттар киһитэ этэ. Онтон Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри кэриэтэ Аҕа дойдутун көмүскэспит, Волга кытылыттан Донец, Днепр, Соҕурууҥҥу Буг, Днестр, Висла өрүстэри уҥуордаан Одерга тиийбит, номоххо киирбит Сталинградтааҕы, Днепр иһин кыргыһыыларга, Висла-Одер операциятыгар, «Бреслау кириэппэһи төгүрүктээһиҥҥэ кыттан ууну-уоту, өлүүнү-сүтүүнү ортотунан ааспыт, тиһэҕэр бар дьонун иннигэр сырдык тыынын толук уурбут Кыһыл армия бэргэн бүлүмүөччүгэ Николай Матвеев – Ойуунускайдаах көлүөнэлэрин кумир оҥостон иитиллибит, кинилэри утумнаабыт көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ. Маннык дьон суох буолбуттарын да иннигэр кинилэр сырдык ааттара, хорсун быһыылара, ситиспит кыайыылара, ылбыт наҕараадалара бүттүүн саха омук баайа-дуола, куйаҕа-хаххата буолар аналлаах.

Дьэ ол иһин Н.Т. Матвеев тиһэх хаанын тоҕон туран ылбыт наҕараадата – Аҕа дойду сэриитин I истиэпэннээх уордьана Улуу Кыайыы уонна хорсун быһыы 75 сылларыгар, тапталлаах өрөспүүбүлүкэтигэр, төрөөбүт Тааттатыгар, киинэ түспүт Баайаҕатыгар эргиллиэхтээх, тиллиэхтээх, кэнчээри ыччат күөн туттар ытык бэлиэтэ буолуохтаах!

 

Гаврил АНДРОСОВ

 

Хараҕа суох

Өрүөстээх төрөөрү ыарыыланан кэлин атахтарын олбу-солбу өрүтэ көтөҕөлөөн тэпсэҥэлии турдаҕына уот холбонон уп-уһун хотоҥҥо икки өттүнэн тардыллыбыт лаампалар араҕас уотунан сандаарыс гына түстүлэр. Онтон ыанньыксыттар киирэр-тахсар ааннара аһыллан хаачыгырыыра, кимнээх эрэ кэпсэтэллэрэ иһилиннэ.

Сотору уһун субурҕа көрүдүөр устун иччитэ Мааппыс доҕор оҥостоору илдьэ кэлбит улахан кыыһын батыһыннарбытынан тиийэн кэллэ. Ынаҕа ыҥырана-ыҥырана тэпсэҥэлии турарын көрөн:

– Ээ, Өрүөстээх номнуо ахтыбыт дии. Төрөөрү гыммыт. Ол иһин маарыын сарсыарда кирсин быспыт этэ. Чэ, хотуой, олус даххаһыйыма, төрүү оҕус! Аата туҥуй бургунас буоллаххыный… – дии-дии кэлиргэ быыһынан киирэн ынаҕын сиһин имэрийбэхтээтэ.

Өрүөстээх эргиллэн сииктээх муннунан иччитин сытырҕалаан сынтарыҥнаата, аһыннарыахтыы ыҥыранан ылла. Мааппыс ынаҕын имэрийэ-имэрийэ:

– Лаана, оол, уһааттар тастарыгар кураанах тирээпкэ уонна биэдэрэ баара буолуо. Аҕал эрэ, хара уута кэллэҕинэ тоһуйуохпут этэ, – диэтэ. Онтон Өрүөстээх таһыгар аа-дьуо кэбинэн нэччэҥҥэтэ сытар Дьырылыгы: – Хотуой, Дьырылык, тур эрэ, сыҕарый! Миэстэни барытын сабардаан сытыаҥ дуо? Көрбөккүн дуо, Өрүөстээх төрөөн эрэр дии? – диэн баран самыытын таптайбахтаата. Дьырылык баҕарбатахтыы оргууй аҕай айгыстан турда, ону аны өттүгүттэн анньыалаан Өрүөстээхтэн тэйитэн биэрдэ.

Кыыс көрүдүөр устун сүүрэн тибигирэйэн тиийэн тирээпкэни, биэдэрэни аҕалаатын кытары төрөөрү турар ынах хайдах эрэ бөкчөччү соҕус тутунна да кэнниттэн хараҥатыҥы уу чак­кыраабытынан барда. Мааппыс онно биэдэрэни тоһуйа оҕуста. Биэдэрэ аҥаарын курдук уу түспүтүн ынаҕын иннигэр илдьэн ууран биэрдэ.

Лаана ону көрөн сирэйин мырдыччы туттан баран:

– Пахыый! Итини тоҕо иһэрдэҕин? – диэтэ.

– Ынахха хара уутун иһэртэххэ сыылбата үчүгэйдик хоҥнор дииллэр.

– Ол сыылбата диэн тугуй?

– Оҕотун хаата, сорохтор кэнэҕэскитэ дииллэр. Хоҥнубакка иһигэр сытыйан хааллаҕына ынах өлөр.

Өрүөстээх хара уутун сытырҕалаан көрөн баран, аҕыйахта омурдан, иһэн борулатан кэбистэ. Онтон тэпсэҥэлээмэхтээн баран икки илин атаҕар тобуктаата, устунан сытынан кэбистэ уонна ынчыктаан, түллэн барда. Мааппыс кэлиргэҕэ бааллан турар быаны сүөрэн ылла. Ынах кэнниттэн дьэҥкирдиҥи дьүһүннээх ньирэй туйахтара быган кэллилэр. Мааппыс ньирэй атахтарыгар быа баайан баран:

– Лаана, кэл, тардыс эрэ, – диэтэ. Кыыһа дьих-дьах тутта-тутта кэлиргэ быыһынан киирэн быаны тардыста.

Ньирэйдэрин атаҕын тобугар диэри тартылар уонна кыайбатылар. Ынахтара ыараханнык ынчыктыырын быыһыгар «өө-ө-өөх!» диэн кыратык орулаан ылла.

– Бээ, тохтоо, арааһа төбөтө туора баран хаалла быһыылаах, – диэн баран Мааппыс ньирэй атаҕын төттөрү аста, онтон илиитин уган, кырдьык, тиэрэ баран хаалбыт төбөтүн булан таныытыттан тардан көннөрө охсон биэрдэ.

Лаана ити кэмҥэ тэйэ охсон сиргэммиттии, куттаммыттыы сирэйин куһаҕан баҕайытык тут­тан баран көрөн турда. Ийэтэ ньирэй төбөтүн көннөрөөт:

– Хотуой, кэл, тардыс! Итиннэ мырдыҥныы туруоҥ дуо? – диэтэ.

Бу сырыыга ньирэйдэрэ ийэтин иһиттэн на­чаас ньылбырыс гынан тахсан кэллэ. Ону кытары эмиэ уу халыс гына түстэ. Мааппыс ньирэй айаҕыттан, муннуттан салыҥын ыраастаан, туйаҕын дьэҥкир өҥүргэһин тыҥыраҕынан хастаан, этин-сиинин тирээпкэнэн соппохтуу түһэн баран агдатыттан өрө көтөҕөн ийэтин иннигэр илдьэн биэрдэ. Кугас эриэн дьүһүннээх, маҥаас сирэйдээх оҕус ньирэй эбит. Өрүөстээх сытан эрэ оҕотун салаамахтаата.

– Сытан эрэ салыаҥ дуо? Тур! – дии-дии Мааппыс ынаҕын самыытын таптайбахтаата.

Өрүөстээх истибит курдук илин атаҕар тобуктаан турда уонна оҕотун салаан барда. Ньирэй титириир курдук дьигиһийбэхтээн ылар, илин атаҕын иннин диэки чиккэччи тэбэ сытан тура сатаан өгдөҥнөөмөхтүүр. Атаҕын кумуйа туттан сөһүргэстээн турар диэни билбэт да быһыылаах.

Мааппыс ынаҕа оҕотун кичэйэн салаабытын кэннэ ньирэйи эмиэ агдатыттан бобо кууһан көтөҕөн аҕалан ийэтин синньигэр үҥүлүттэ. Ньирэйэ икки хараҕын симэ сылдьар, ийэтин эмиийин булбакка мээнэ үнүөлүүр. Ону сэҥийэтиттэн ылан эмиийи булларан биэрбитигэр эмэн чомурҕаппытынан барда. Атахтарыгар билигин даҕаны бигэтик тирэммэт, титирэстии-титирэстии амтаһыйан эмэн сабырҕата туран, сүһүөҕэ мөҕөн эмиийин сүтэрэн кэбиһэн баран эмиэ мээнэ үнүөлээтэ. Мааппыс хап-сабар эмиэ эмиийи буллара охсон биэрдэ. Сотору соҕус:

– Чэ, сөп буолуо, – диэн баран ньирэйи кууһан ылан ийэтин иннигэр илдьэн маарыын атаҕар баайан баран тардыбыт быаларынан моонньуттан баайан кэбистэ. Онтон Лаана баҕанаҕа сааллыбыт тоһоҕоҕо айаҕа маарыланан сабыллан ыйанан турар биэдэрэни уонна ынах ыыр намыһах олоппоһу аҕалан биэрбитин ылан, олоро түһэн ынаҕын ыан курулаппытынан барда.

Ынаҕын ыат, уоһахтаах биэдэрэтин Лаанаҕа туттаран баран ньирэйин быатын сүөрэ туран:

– Бэйи, бу ньирэй тоҕо хараҕын көрбөтүй? – диэн баран хараҕын быһа симэ сылдьар ньирэй халтаһатын арыйан көрөөт уолуйан уһуутуу түстэ: – Тыый!!! Хараҕа суох эбит дии…

Лаана эмиэ соһуйан:

– Уо-аай! – диэт уолугун бобо харбанна.

– Эрэйдээх, сүөһү буолар эрэ, суох эрэ… Сарсын бэтэринээрдэр көрөллөр ини, – дии-дии Мааппыс ньирэйин көтөҕөн ылан кэлиргэ нөҥүө түһэрдэ, онтон саҥа төрөөбүт ньирэйдэргэ аналлаах чуолаҕас-чуолаҕас курдук, иһигэр күөгэччи от тэлгэммит хаптаһын уйаҕа илдьэн укта. Өрүөстээх оҕотун ылан барбыттарыгар миэстэтигэр тэпсэҥэлии-тэпсэҥэлии ыҥырана хаалла…

 

***

Хараҕа суох ньирэй сарсыҥҥытыгар ийэтин эмэригэр атаҕар бигэтик турар буолбута. Ийэтин ыҥыранарынан, хатыылаах тылынан салыырынан, сып-сымнаҕас эмиийинэн, минньигэс да минньигэс үүтүнэн, сытынан-сымарынан билэрэ. Мааппыс сарсыарда эмиэ көтөҕө былаан илдьэн ийэтин эмтэрэн баран уйатыгар аҕалан укпута. Онон кини саҥатын, сытын эмиэ эндэппэккэ билэр буолбута. Хараҕа суох ньирэйгэ Мааппыс сыта, саҥата уонна ийэтэ ыҥыранара, салыыра, минньигэс үүтэ киниэхэ биир ситимнээх өйдөбүл буолбуттара. Уйатыгар укпутун да кэннэ Мааппыс саҥата ыраата-ыраата чугаһаан кэлэрин иһиллээн төбөтүн хантаҥната-хантаҥната кулгаахтарын эр-биир даллаҥната сыппыта.

Биир кэмҥэ ийэтин минньигэс үүтүн кытары ситимнээх, бу күн сиригэр кэлээт аан бастаан истибит түргэн-түргэнник тылыбыраабыт саҥаны кытары атын саҥалар ньамалаһаллара иһиллибитэ. Ньирэй кулгаахтарын даллатан, төбөтүн чолоччу туттан ол саҥалары истэ сыттаҕына адьас субу чугаһаан кэлбиттэрэ. Ийэтин эмтэрэ илдьэринэн билэр саҥата:

– Хараҕын уута да суох. Чэ, бэйэҕит көрүҥ, – дии-дии уйатын аанын арыйан тураары өгдөҥөлөөн эрдэҕинэ моонньугар баайбыт быатыттан туруору тардан уйаттан таһырдьа соһон таһаарбыта.

– Ньирэй-ньирэй курдук эбит ээ. Үчүгэй баҕайы көрүҥнээх, – диэн бэрт наҕыл саҥа иһиллибитэ.

– Оннук эбит дии, – диэн атын саҥа иһиллибитэ.

Ол саҥалар диэки мылаарыҥнаабыта, муннугар туох эрэ хабархай сыт саба биэрбитэ. Ийэтин эмтэрэ илдьээччиттэн адьас атын саҥалаах, сыттаах-сымардаах дьон олбу-солбу харахтарын халтаһатын арыйталаан, сиһин, ойоҕоһун, атаҕын имэрийтэлээн, туппахтаан көрбүттэрэ.

– Хараҕын уута төрүт суох, халтаһаларын анна кып-кыһыл эт. Атына барыта үчүгэй эбит ээ, туох да итэҕэһэ суох. Битэмиинэ тиийбэтиттэн хараҕа суох буолаахтаабыт. Битэмиин укуоллуохпут уонна ийэтин саатар биир ый эмтэҕинэ табыллар, үчүгэйдик аһыан наада.

– Ийэтин саатар биир ый эмиэн наада даа? Ону ким көрөр? Миигинньик киһи бэҕэһээ, бүгүн хараҕа суох ньирэйи ийэтин эмтэрээри көтөҕөлүүрбэр сиһим быһынна. Хайа уонна ынахпын ньирэйгэ быһа эмтэрдэхпинэ үүтүм намтыыр буоллаҕа дии. Оччоҕо ийэлэри-ньирэйдэри миигиттэн ылыҥ, атын кимиэхэ эрэ көрдөрүҥ. Айака, мин көрбөппүн, – диэн Мааппыс бэрт түргэнник тылыбыратан кэбистэ.

– Ээ, Мааппыс, инньэ диэмэ, атын ким көрүөй… Сүһүөҕэр бигэтик турар буолбут дии, аны көтөхтөрбөт ини. Эбии таабыл суруйуохпут, бороохтуйдаҕына ньирэй көрөөччүгэ туттарыахпыт, – диэн наҕыл саҥа аа-дьуо унаарыйда.

– Чэ, оттон оннук буоллаҕына көрөрбөр тиийэбин. Эрэйдээҕи аһынабын даҕаны ээ…

– Хата инньэ диэ, – диэн хабархай сыттаах саҥата иһилиннэ уонна имэрийэ туран тугунан эрэ ыарыылаах баҕайытык самыытын дьөлө кэйдэ. Онтон: – Мин күн өрүү-өрүү кэлэн укуоллуур буолуоҕум, – дии-дии дьөлө аспыт сирин имэрийбэхтээтэ.

Ньирэйи эмиэ уйатыгар уган кэбистилэр. Иччитин саҥатын, ынахтар ыҥыраналларын, араас тыаһы-ууһу истэн чолооруҥнуу сытан баһын унньуччу быраҕан утуйан хаалла.

 

***

Хараҕа суох ньирэй ый курдук ийэтин эмэн биллэ төлөһүйдэ. Өссө атын ньирэйдэрдээҕэр быдан төрөлкөй курдук. Ийэтин сарсыарда уонна киэһэ эмэр, ону тэҥэ Мааппыс анаан талан биэрбит ньаассыын отун кэбийэн ньэччэҥниир буолла. Халлаан сылыйан күнүс ынахтары барыларын таһырдьа таһаартыыллар. Ынахтар тахсар, киирэр кэмнэригэр уҥа диэкиттэн хотон никсик сытын чэбдигирдэр ыраас баҕайы салгын сайан киирэр. Киэһэ ийэтэ адьас атын, хараҕа суох ньирэй хаһан да билбэтэх дьикти үчүгэй сыттаах-сымардаах буолар. Биир күн иччитэ Мааппыс уонна наҕыл саҥалаах зоотехник, хабархай сыттаах, сытыы иннэнэн дьөлө кэйэр бэтэринээр урут хаһан да истибэтэх саҥалаах, сыттаах-сымардаах киһини батыһыннаран аҕаллылар. Наҕыл саҥа:

– Дьэ, Куока, хараҕа суох ньирэйиҥ бу баар. Сүрдээҕин улаатта, ньирэй ньирэй курдук, арай хараҕа эрэ суох. Эйиэхэ ахсааҥҥа киллэрбэккэ эрэ туттарабыт. Этэҥҥэ сайылаатаҕына кыһын хотоҥҥо туруо буоллаҕа дии. Эһиил ыһыахха туттуохпут… Билигин атын ньирэйдэртэн туспа уйаҕа тут. Ньирэйдэр таһырдьа хонор буоллахтарына тиэрбэскэ хаайаарыҥ дуу… – диэтэ. Онуоха урут истибэтэх саҥата:

– Чээн, эрэйдээҕи, үчүгэй баҕайы ньирэй эбит дии, – диэтэ.

Иччитэ Мааппыс сүүһүттэн имэрийэ-имэрийэ:

– Хараҕа Суох, сарсын биһиги сайылыкка көһөбүт. Онон бүгүн ийэҕин тиһэҕин эмэҕин. Сарсыҥҥыттан эйигин бу Куока көрүө-харайыа. Этэҥҥэ сайылаар, күһүн улааппытыҥ, төлөһүйбүтүҥ кэннэ көрсүөхпүт, – диэтэ.

Сарсыҥҥытыттан Хараҕа Суох олоҕо тосту уларыйбыта. Били урут хаһан да истибэтэх саҥалаах, Мааппыстан адьас атын сыттаах-сымардаах уол күҥҥэ иккитэ суосканан аһатар буолбута. Эмискэ аһа уларыйан иһэ ыалдьыбыта. Уунан ыыта сылдьар буолбута. Куока диэн ааттыыр, кинини аһатар, көрөр-харайар уол ыксаан бииргэ үлэлиир Нөнүөстэ диэн кырдьаҕас дьахтарга көрдөрбүтэ. Нөнүөстэ ньирэйи кэлэн көрөн баран:

– Дөлүһүөн угун оргутан сиидэлээн, биллэр соҕус гына саахардаан иһэрт. Иһэ хатыаҕа, – диэн сүбэлээбитэ.

Кини сүбэлээбитин курдук Куока күнүс мип-минньигэс ууну иһэрдибитэ. Ньирэй иһин ыарыыта кырдьык, харахтан сыыһы ылбыт курдук ааһан хаалбыта. Иһин ыарыыта аастаҕын сарсыҥҥытыгар иччитэ сарсыарда аһатан баран, моонньуттан быалаан ханна эрэ сиэтэн илдьибитэ. Били ынахтары таһырдьа таһааралларыгар сайа охсон киирэр чэбдик салгыннаах сир диэки барбыттара. Саарыы-саарыы хааман истэҕинэ чэбдик салгын биллэ күүһүрбүтэ, өссө урут хаһан да истибэтэх тыаһа-ууһа элбээбитэ. Хараҕа Суох онтон саллан атаҕын баҕаналыы тэбинэн турунан кэбиспитэ.

– Куттаныма! Таһырдьа тахсабыт дии. Онно наһаа үчүгэй ээ, күн бөҕө, от көҕөрөн эрэр, чыычаахтар ыллыыллар, кэҕэ этэр, – дии-дии Куока үөс-батааска биэрбэккэ таһырдьа сиэтэн тирилэтэн таһаарбыта. Атаҕар сып-сымнаҕас уонна инчэҕэй кии биллибитэ. Онтон сиргэнэн атахта­рын көрүдьүөс баҕайытык эмискэ-эмискэ өрүтэ баспахтаан иччитэ сиэтэрин хоту бадьаралаабыта.

Тиэрбэскэ илдьэн быатын моонньугар сөрөөн баран ыытан кэбиспитигэр Хараҕа Суох хамсыан да куттанан дьирэччи тэбинэн турбута. Куока кэтэһэн тура түһээт, оргууй тэйэ хаампыта. Ньирэй иччитэ тэйбитин сэрэйэн аһыннарыахтыы мэҥирээн ылбыта, сыта кэлэр сирин диэки түөрт-биэс хаамыыны оҥорбута. Атаҕын анныгар хотон муостатыттан уонна инчэҕэй кииттэн адьас атын, сып-сымнаҕас, суп-сурдурҕас, сибилигин аллара тимис гыныахха айылаах кырыстааҕа. Онтон куттанан эмиэ дьирэччи тэбинэн турбута. Иччитэ тэйдэр тэйэн барбыта. Эмиэ мэҥирээн көрбүтэ да, Куока төннөн кэлбэтэҕэ. Тулатыгар урут хаһан да истибэтэх тыаһыттан-ууһуттан, саҥатыттан-иҥэтиттэн алаарыйан хаалбыта. Тэйиччи, хантан эрэ үөһэ диэкиттэн, дьип-дьирилэс, дьуп-дьурулас дорҕоон кутуллара. Хаҥас диэки: «Кук-куук! Кук-куук!» – диэн тохтоло суох чоргуйуу иһиллэрэ. Ол быыһыгар ханна эрэ: «Даах-даах!» дииллэрэ. Үөһэттэн туох эрэ сып-сылааһынан көхсүн, ойоҕоһун угуттуура.

Хараҕа Суох ити курдук балачча өр хамсаабакка туран баран, умса туттан сири сытырҕалаан көрбүтэ – от эбит. Оту сиир буолан билэр. Ол иһин айаҕынан түһэн «турк» гына быһа тардан ылан ыстаан энньэҥнэппитэ кини хотоҥҥо сиир отунааҕар быдан минньигэс амтаннаах буолан биэрбитэ. Ол иһин амтаһыйан мэччийэн киирэн барбыта. Тотуор диэри мэччийэн баран сыппыта бу сымнаҕаһын, сылааһын… Тулатыгар баар тыаска-ууска, саҥаҕа-иҥэҕэ үөрэнэн, өрүү маннык эйгэҕэ сылдьыбыт курдук олус дуоһуйан кэбинэн ньэччэҥнэтэ сыппыта. Үөһэттэн дьырылыыр-дьурулуур дорҕоон, тохтуу-тохтуу: «Кук-куук! Кук-куук!» – диир саҥа, чэбдик салгын, сыт-сымар барыта сүрэҕи-быары ортотунан суойан киирэн сылаанньытар ураты алыптаахтар этэ. Оо, арай хараҕа суох ньирэй эмискэ айылҕа уһуктан, ситэн силигилээн эрэрин уу хараҕынан көрөр дьолго тиксэрэ буоллар төһөлөөх соһуйуо, үөрүө этэй…

Сарсыҥҥыттан Хараҕа Суох таһырдьа тахсарыгар аны бэйэтэ Куоканы соһон тирилэтэр буолбута. Аҕыйах хонугунан тиэрбэс иһин бүтүннүү кэрийэн ханан уулаах иһит турарын, ханан төҥүргэстэр, тииттэр баалларын барытын билэр буолбута. Атаҕын иминэн сирдэтэн, сытынан-сымарынан арааран иҥнибэккэ сылдьара. Бэл, мэниктээн тиэрбэс ортотугар ойуоккалаан ылара. Хараҕа суох буолан им балайга да сырыттар олус чуор, сытымсах этэ. Куока матасыыкылын тыаһын иһиттэ да тиэрбэстэн тахсар сир диэки түһүнэн кэбиһэрэ. Төһө даҕаны атаҕын иминэн сирдэтэн тиэрбэс иһин үчүгэйдик биллэр аан сүллүгэстэригэр тиийэн ыарыылаахтык кэтиллэ түһээхтиирэ.

Куока түөрт уон биэс ньирэйи көрөрө-истэрэ, аһатара-сиэтэрэ. Олортон саамай хатаҕалыыра Хараҕа Суох этэ. Бэл, анаан-минээн кэмпиэт, бичиэнньэ аҕалан күндүлүүрэ. Онон хараҕа суох ньирэй эрэйдээх кини кэлэрин олус күүтэрэ, күҥҥэ уонунан матасыыкыллаах киһи оттуу-мастыы кэлэн ааһаллара даҕаны иччитин матасыыкылын тыаһын адьас эндэппэккэ билэрэ.

Биир күн тиэрбэс сүллүгэстэрин быыһынан таска тахсан хаалбыта. Ньирэйдэри кытары булкуһан күнү быһа мэччийбитэ. Төһө да хараҕа суох буоллар син биир үөргэ тардыстар быһыылааҕа. Айылҕа айыыта даҕаны оннук буоллаҕа. Онон күн аайы тиэрбэскэ хаайылыннар даҕаны син биир күрүөнү быыһынан тахсан ньирэйдэри кытары мэччийэрэ. Ол иһин Куока кэлин тиэрбэскэ хаайбат буолбута. Мэччийэ сылдьан иччитин матасыыкылын тыаһын иһиттэ даҕаны чолос гына түһэрэ. Кулгаахтарын даллатан, баһын хантаччы туттан матасыыкыл тыаһын батыһа эргийэн иһэрэ, онтон ханна эмэ тиийэн тохтоотун кытары ол туһаайыытынан түһүнэн кэбиһэрэ. Ол иһэн сороҕор уот остоолботугар кэтиллэ түһээхтиирэ, ол да буоллар хайысхатын сүтэрбэккэ сиэлэн тамаһыйан кэлэрэ. Суоскаттан өлүү аһын – уотурбалаах бөлөнөҕү бэрт иҥсэлээхтик эмэн собурҕатан баран, аны минньигэс көрдөөн иччитин тула көтө сылдьан үҥүөлүүрэ. Куока бастакынан өрө сүүрэн кэлбит Хараҕа Суоҕу аһатан, имэрийэн-томоруйан баран дьэ:

– Кэлиэҥ-кэлиэҥ! – диэн ыҥырдаҕына атын ньирэйдэр биирдэ мэҥирэһэ-мэҥирэһэ сырсан тилигирэһэн кэлэллэрэ. Кинилэр харахтаах-көстөөх буоланнар эбитэ дуу, хараҕа суох ньирэй курдук иччилэригэр наһаа өрө мэҥийбэт, кэллэ даҕаны өрө сүүрэн кэлбэт этилэр. Оттон Хараҕа Суох эрэйдээх төһө да үөргэ тардыстар соҕотохсуйар быһыылааҕа, иччитигэр олус убаммыта.

Биир күн халлаан сүрдээҕин ыкпыта, куйаарбыта. Арахпакка күүгүнэһэр, онон-манан ыарыылаахтык ытыран тэбиэлэнэн, кутуругунан сапсынан, баһын булкуйбахтаан ыларыгар күһэйэр күлүмэннэр хаһааҥҥытааҕар даҕаны хойдубуттара. Ыраах туох эрэ тыас лүһүгүрүүрэ. Онтон күүстээх тыал түспүтэ, лүһүгүрүүр тыас субу тиийэн кэлбитэ. Күлүмэннэр ханна эрэ мэлис гынан хаалбыттара. Эмискэ үөһэттэн биир-биир бөдөҥ, сөрүүн таммахтар саккыраабыттара. Дьэ, доҕоор, онтон үрдүгэр хаһан да истибэтэх ынырык тыаһа өрө барчаламмыта. Ардах курулаччы куппута, күүстээх силлиэ ытыллыбыта. Хараҕа Суох куттанан мээнэ иннин хоту ыстаммыта. Сотору сыһыы ортотугар үүммүт арыы үөттэргэ тиийэн лабааларга ыарыылаахтык кэтиллэ-кэтиллэ иннин диэки дьулуруйбута. Кини дьолугар сорох ньирэйдэр эмиэ манна хорҕойбуттар этэ, онон бары бөлүөхсэн силлиэлээх ардах ааһыар диэри үөттэр быыстарыгар турбуттара. Хараҕа суох олоҕор аан бастакы этиҥнээх, эмискэ-эмискэ сабыта охсор күүстээх силлиэлээх ардаҕы арыы талахха хорҕойон хата этэҥҥэ аһарбыта.

Ити курдук күнтэн күн ааһан испитэ. Атырдьах ыйын ортото буолбута. Үрэх кытылыгар үүммүт хатыҥнар сэбирдэхтэрэ онон-манан саһаран көстөр буолбуттара. Түүнүн хараҥарар, сөрүүкүүр буолбута. Куула тыаттан тохтообокко чоргуйар кэҕэ саҥарбат буолбута быданнаабыта, үөһэттэн кутуллар дьирилэс-дьурулас тойук даҕаны иһиллибэтэҕэ ырааппыта. Бэл, үөн-көйүүр аҕыйаабыта. Арай «даах-даах» диир саҥа өссө элбээбиккэ дылы этэ. Хараҕа Суох итини барытын уу хараҕынан көрбөтөр даҕаны тулатыгар сыыйа туох эрэ уларыйыы баран эрэрин этинэн-хаанынан билэрэ.

Киэҥ сыһыы кырдалын ото кубарыйбыта. Ньирэйдэр үрэх кытыытын кэрийэн уонна күөх оттоох хотоолго мэччийэр буолбуттара. Хараҕа суох биир күн мэччийэ сылдьан чугас уу сыта баарын билэн уулаары ол диэки барбыта. Сытынан, кулгааҕа тугу истэринэн, атаҕын иминэн сирдэтэн сылдьар эрэйдээх соругар үрэх көҥүһэ манан үрдүк соҕус эмпэрэлээх этэ. Уулуур эрэ баҕалаах хараҕа суох ньирэй иннин хоту дьулуруйан иһэн эмпэрэттэн үрэх чүөмпэтигэр төбөтүн оройунан барбыта. Эмискэ тыбыс тымныы ууга тимис гынан хаалбыта. Төһө даҕаны ууга харбыыр диэни билбэтэр өрө харбыалаһан дагдас гына түһээт, мээнэ иннин хоту дьулуспута. Кини соругар уҥуоргу кытыл эмиэ үрдүк модьоҕолооҕо. Онно тиийэн иҥнэн хаалбыта. Кытылга даҕаны атаҕа тургуйбат дириҥ этэ. Отучча хаамыы уҥа диэки чычаас, налыы сир баара даҕаны, ону көрөөхтөөбөтө. Харахтаах да ньирэйдэр кини курдук ууга түһэллэрэ буоллар налыы сир диэки тардыһаллар саарбах этэ, сирэйдэрин хоту үрдүк модьоҕоҕо тахса сатаан муҥнаныахтара эбитэ буолуо. Ити курдук ууттан тахсаары сордоно сатыы сырыттаҕына кэннигэр Куока матасыыкылын тыаһа түтүгүрээбитэ. Хараҕа суох ол тыас хоту харбаабыта. Уҥуор били ууга түспүт эмпэрэтигэр тиийэн иҥнэ биэрбитэ. Манан эмиэ атаҕа тургуйбат этэ. Ууттан тахса сатаан эмпэрэни кыйа төттөрү-таары харбыы сылдьыбыта. Сотору ыраах иччитэ:

– Хараҕа Суох! Хараҕа Суох! Кээл-кээл! – диэн кинини ыҥырар саҥата иһиллибитэ. Ол хоту харбыы сатаабыта даҕаны үрэх бу кытыла ыраахха диэри ньирэй кыайан тахсыбат үрдүк модьоҕолоох этэ. Сотору иччитэ кинини ыҥырара тохтообута. Ол оннугар аһаары мэҥирэһэр ньирэйдэр саҥалара хойдубута. Хараҕа Суох өр да өр эмпэрэ кытылга тахсаары мөхсөн сэниэтэ эстэн барбыта. Кэлин эмпэрэҕэ сыҥааҕын өрө анньан таалан сытыталаан ылар буолбута.

Иччитэ ньирэйдэрин аһатан бүтэн хаттаан ки­нини ыҥыран барбытыгар эмиэ харса суох өрө тарбачыһа сатаабыта. Сотору матасыыкыл тыаһа түтүгүрээн сыһыы анараа уһугун диэки баран симэлийбитэ. Онтон төннөн кэлэн адьас чугаһынан ааспыта, тэйиччи соҕус тиийэн тохтообута, иччитэ кинини ыҥырар саҥата иһиллибитэ. Хараҕа Суох эмпэрэни кыйа ол диэки диэки харбаабыта. Отучча саһаан сири харбаан налыы кытылга чугаһаан атаҕа тургуйар сиригэр тиийбитин кэннэ матасыыкыл тыаһа төттөрү барбыта. Хараҕа Суох эргиллэ түһээт тыаһы батыспыта, сотору эмиэ атаҕа тургуйбат буолан харбыырга күһэллибитэ. Матасыыкыл тыаһа тэйдэр тэйэн испитэ, тиһэҕэр төрүт да иһиллибэт буолбута. Хараҕа Суох иччитин матасыыкылын тыаһа барбыт сирин диэки көҥүһү кыйа харбаан испитэ. Ол иһэн ууга сиҥнэн түспүт үөттэр сыбардарыгар тиийэн иҥнэн хаалбыта. Уҥа диэки тахсан атаҕа тургуйар сирин булбута. Сынньанаары онно өкчөччү туттан турбута. Тоҥон тип-титирэс буолбута.

Атырдьах ыйынааҕы халлаан боруорсуйан барбыта. Хараҕа суох ньирэй халлаан хараҥарарын, сырдыырын билбэт этэ. Ол эрээри этинэн-сиининэн, ис уйулҕатынан күнү-түүнү сэрэйэр курдуга. Ууга түспэтэҕэ буоллар билигин ханна эрэ ньирэйдэр быыстарыгар кэбинэн ньэччэҥнэтэ сытар буолуох этэ. Ону баара өрөҕөтүгэр диэри тымныы ууга титирэстии тураахтаатаҕа.

Ыраах иччитин матасыыкылын тыаһа түтүгүрээбитэ. Онтон бэрт бытааннык улам чугаһаан испитэ. Иччитэ кинини ыҥырара иһиллибитэ. Хараҕа Суох ол тыас диэки бара сатаабыта да сыбар ортотугар киирэн иҥнэн хаалбыта. Талахтар быыстарынан матасыыкыл уота кылахачыҥнаан, тыаһа түтүтүгүрээн ааһа түспүтэ. Уот кылахачыҥныырын көрбөтөр даҕаны матасыыкыл тыаһын хоту эргиллэн ууга сытар үөт хаппыт лабааларын барчалаабыта. Онтон өлөр өлүү баҕыырдаах тыҥыраҕа буолан хам харбаабыт кубархай лабааларга кыбыллан илимҥэ иҥнибит балыктыы биир сиргэ өрө мөхсө сыппыта. Матасыыкыл тыаһа ырааппакка тохтообута, иччитэ ыҥыран хаһыытыыра иһиллэрэ. Тиһэх күүһүн түмүнэн иннин диэки дьүккүс гынаат, ууга төбөтүн оройунан барбыта. Уу анныгар сытар хаппыт лабаалар ону эрэ күүппүттүү баһын кыбыта харбаан ылбыттара. Хараҕа Суох эрэйдээх мөхсөн көрбүтэ эрээри ууну иһэн харааран хаалбыт лабаалар ыытар санаалара суоҕа. Сыыйа мөхсөрө мөлтөөн барбыта. Ханна эрэ ырыых-ыраах Мааппыс саҥата иһиллибитэ, ийэтэ хатыылаах тылынан салыырга дылыта, айаҕар сып-сылаас үүт мин­ньигэс амтана биллибитэ. Эмискэ сып-сырдык, ып-ыраас туох эрэ күлүм кууһан ылбыта уонна иччитин Куока куолаһынан:

– Ээ, муҥнааҕым, Хараҕа Суох эрэйдээх, – диэн баран ханна эрэ үөһээ да үөһэ көтүтэн таһаарбыта…

 

***

Куока халлаан хараҥарыар диэри сайылыгы эргийэ сүүрдэ сылдьан Хараҕа Суоҕу көрдүү сатаабыта да булбатаҕа. Туох эрэ куһаҕан буолбутун сэрэйэн сүрэҕэр ыттарбыта. Сарсыныгар ойон тураат эмиэ сайылыкка ыс­таннарбыта. Хараҕа Суох уруккутун курдук матасыыкылын тыаһын истэн баһын хантаччы туттан баран өрө сүүрэн кэлбэтэҕэ. Бу сырыыга үрэх кытыытынан сатыы көрдүү сылдьан сааскы уу көҥүскэ аҕалан симпит сыбарын быыһыгар туох эрэ маҥан көппөйө сытарын көрөн сүрэҕэ ытырбахтаабыта. Сэрэйбитин курдук ньирэйэ номнуо иһэ сараччы үллэн өлөн сытара… Куока хараҕын уута бычалыйан тахсыбыта. Өөр да өр хараҕын уута кумахха топ-топ түһэ-түһэ тута иҥэн иһэрин көрөн кытылга умса туттан олорбута. Хараҕа суох ньирэйи аһынан тиэрбэскэ хаайа сылдьыбатаҕыттан кэмсинии бөҕөнү кэмсиммитэ. Эдэрэ бэрдиттэн олоххо, ардыгар, аһынар санааны кытаанах ирдэбил кыайара ордугун кини өссө да билэ илигэ. Онтон арыый уоскуйан, сыгынньахтанан ууга киирбитэ, тоҥон кытыыга тахсан ирэ сатаан төттөрү-таары сүүрэкэлээн ыла-ыла бэрт эрэйинэн ньирэйин сыбартан кытыыга соһон аҕалбыта. Онтон төһө да сордоннор ууттан кураанах сиргэ кыайан таһаарбатаҕа. Ол иһин бэтэринээрдэри көмөлөһүннэрэн, таарыйа аахта суруйтарар санаалаах таҥнан матасыыкылыгар барбыта…

…Хараҕа Суох айылҕаттан итэҕэстээх да төрөөтөр сыл аҥарын кыайбат кэмҥэ орто дойдуга олорон ааспыта. Сүөһү буолан Дьылҕа Хаан ыйааҕынан эһиилги ыһыахха идэһэ буолан бар дьону аһатыахтааҕа эрдэ ууга түһэн, туох да туһата суох өлөөхтөөбүтэ. Киһи олоҕор – ордук оҕо, эдэр эрдэҕинэ – кутун-сүрүн долгутар түгэннэр буолаллара дьылҕатыгар улаханнык дьайар. Хараҕа суох ньирэйи көрүү-харайыы уонна кини ууга түһэн өлүүтэ Куока кутун-сүрүн аймаабыта, сүрэҕэр айылҕаттан бодоҥноохтору аһынар, кыаҕа баарынан көмөлөһөр улахыын да улахан баҕа санааны, уҕараабат дьулууру күөртээн умаппыта.

 

Данил Макеев

 

Чолбон. – 2022. – №9

Саха литературатын 125 сылын көрсө 125 кыттааччы

«Чолбон» сурунаал оскуола саастаах оҕолорго уонна улахан дьоҥҥо өрөспүүбүлүкэтээҕи «Истиҥ кэпсээн» көрүүтүн иккис төгүлүн тэрийэн ыытта. Уопсайа 18 улуустан 130 кыттааччы үлэтэ киирдэ. Дьүүллүүр-көрөр сүбэҕэ СӨ үтүөлээх артыыһа, РФ судаарыстыбалыы бириэмийэтин лауреата Иннокентий Луковцев, биллиилээх суруналыыс, поэт Ангелина Шадринова-Суоһааны уонна сурунаал эппиэт сэкирэтээрэ Туйаара Павлова үлэлээтилэр.
Сүүмэрдиир түһүмэҕи 57 үлэ ааһан, ол үлэлэртэн кимнээх кыайыылаах буолбуттарын билиһиннэрэбит:
1-4 кылаастарга (барыта 19 үлэ):
1 миэстэ Слепцова Наташа (Амма улууһа, Амма 1-кы №-дээх орто оскуолата, 3Б кылаас), салайааччыта Попова Туяра Яковлевна.
2 миэстэ Артемьева Лилия (Амма улууһа, Амма 1-кы №-дээх орто оскуолата, 3Б кылаас), салайааччыта Попова Туяра Яковлевна.
3 миэстэ Дьяконова Айкуо (Амма улууһа, Амма 1-кы №-дээх орто оскуолата, 2Б кылаас), салайааччылара Федорова Евдокия Николаевна, Никифорова Туйаара Егоровна.

5-8 кылаастарга (барыта 38 үлэ):
1 миэстэ Аржаков Костя (Мэҥэ-Хаҥалас улууһа, Майатааҕы И.Г. Тимофеев аатынан лицей 5 кылааһын үөрэнээччитэ), салайааччыта Скрябина Александра Семеновна.
2 миэстэ Егорова Амелия (Таатта улууһа, Ытык Күөл, Алампа аатынан орто оскуола, 7 б кылаас), салайааччылара Егорова Январина Михайловна, Кычкина Сардана Трифоновна, Монастырева Анна Егоровна.
3 миэстэ Кычкин Уран (Таатта улууһа, Ытык Күөл, Алампа аатынан орто оскуола, 7 б кылаас), салайааччылара Егорова Январина Михайловна, Кычкина Сардана Трифоновна, Монастырева Анна Егоровна.

9-11 кылаастарга (барыта 31 үлэ):
1 миэстэ Лазарева Джемма (Нам улууһа, И.С.Гаврильев аатынан Нам 1 орто оскуолата, 9 в кылаас), салайааччыта Говорова Марфа Николаевна.
2 миэстэ Попов Алгыс (Мэҥэ-Хаҥалас улууһун, Төхтүрдээҕи оҕо ускуустубатын оскуолата), салайааччыта Вензель Екатерина Ивановна.
3 миэстэ Зыкова Наина (Амма улууһа, П.И.Яковлев аатынан Амма -Наахара орто оскуолата, 9 кылаас), салайааччыта Макарова Матрена Павловна.

Улахан дьон (42 үлэ):
1 миэстэ Алексеева Айархаана Гаджиевна (Сунтаар улууһа, Сунтаар нэһилиэгэ).
2 миэстэ Корякина Сардаана Александровна (Дьокуускай).
3 миэстэ Егоров Степан Андрианович (Сунтаар улууһа, Сунтаар нэһилиэгэ).

Сүбэ кыттыылаахтара быйылгы күөн күрэс олус сэргэхтик ааспытын, кыттааччылар ортолоругар туох да киэргэтиитэ суох сүрдээх үчүгэйдик айымньы уобараһын биэрэн туран ааҕааччылар баалларын бэлиэтииллэр. Маны таһынан нууччалыы таттаран саҥарыы дэлэйбитин ордук оҕо өттүгэр баһыйар диэн этэллэр. Эһиилги көрүүгэ тылы сөпкө, ыраастык саҥарыы, тыл, этии охсуутун сөпкө тутуһуу ирдэбил быһыытынан киирдин диэн туруорустулар.

Бурхаат

Бастакы хонук

Ол күн бастакы кыргыһыылара кинилэр позицияларыттан үс биэрэстэлээх сиргэ баар нацистар блиндажтарыгар саба түһүүгэ буолбута.

Уон алта киһилээх бөлөх икки аҥы хайдан олордуу мастардаах ойуур саҕатынан барбыта. Сарсыардааҥҥы борук-сорукка бирикээскэ ыйыллыбыт миэстэҕэ тиийэн кылгас соҕус траншеялаах блиндаж баарын көрбүттэрэ. Манна өстөөх суох диэн билэллэрэ, онон соччо дьаархаммакка чугаһаабыттара, ол эрээри, биллэн турар, сэрэхтээхтик испиттэрэ. Чугаһаан кэлбиттэрэ, бастакы блиндажтан түөрт уонча хаамыылаах сиргэ иккис блиндаж баара биллибитэ.

Блиндаж баарын дьон саҥатын дорҕоонунан быһаарбыттара, сотору кинилэр өйдөөбөт тылларынан кэпсэтэллэрин истибиттэрэ. Ыкса чугаһаабыттарын кэннэ, бука, кинилэр атахтарын тыаһын истэн буолуо, сир анныттан эмискэ хара күлүк барыс гына түспүтэ. Сонно тута аптамаатынан сууллары ытан түһэрбиттэрэ уонна тэлэччи аһыллыбыт блиндаж аанынан гранаталары тамнаабыттара. Дэлби тэбии, ыһыы-хаһыы, буор-сыыс уонна буруо өрө оргуйа түспүтэ. Хардары ытыалааһын суох буолбута. Улахан сэрэҕинэн, чуҥнуу-чуҥнуу сири дириҥник хаһан оҥоһуллубут ордууга киирбиттэрэ, аана бэрт кыараҕас этэ, бастакы өстөөх ол да иһин эмискэ сир анныттан күөрэс гына түспүт курдук эбит. Блиндажка саалаах-сэптээх, анал куйахтаах байыастар бары нэһиилэ кыбыллан баппыттара. Өлүктэри кумаҕынан сабыта тарыйбыттара. Таһырдьа таһаартыыр кутталлаах этэ, өстөөхтөр даҕаны көрүөхтэрин сөбө. Куйахтарын устан сынньанардыы олорбуттара. Бөлөхтөрүн хамандыыра Сокол блиндаж «Г» буукуба курдук көрүдүөрүгэр харабыл олордубута. Таһырдьа быгыалаабатыгар бирикээстээбитэ.

Сотору роталарын хамандыыра рациянан кинилэргэ Рус диэн байыас баһылыктаах, радиоэлектрон сардаҥаларынан өстөөх сибээстэһэрин харгыстыыр тэриллээх бөлөх көмөҕө ыытыллыбытын туһунан биллэрбитэ. Сотору буолаат атах тыаһа иһиллибитэ, бары көмө кэллэ диэн күө-дьаа буолан сэгэҥнэһэ түспүттэрэ. Ити кинилэргэ анаммыт көмө буолбатаҕын хантан сэрэйээхтиэхтэрэй…

Эмискэ блиндаж аһаҕас аанынан гранаталар көтөн киирбиттэрэ. Көрүдүөр холлороонугар олорооччулар, ол иһигэр харабыл тута өлбүттэрэ. Атыттар бары ытыалаан тиҥийбиттэрэ, хата сааларын-сэптэрин тутан олороллоро. Сорохтор аһаҕас аанынан, ким эрэ бэрэбинэлэр быыстарынан ытыалаабыттара. Блиндаж иһэ буорах буруотунан, быылынан, ыһыынан-хаһыынан, ынчыгынан уонна аптамаат тыаһынан өрө оргуйа түспүтэ. Бурхаат рацияны хаба тардан ылан рота хамандыырыгар кинилэр баар сирдэригэр уоту аһарга көрдөспүтэ, атын ханнык даҕаны быыһанар кыах суох этэ. Блиндажтан хайалара даҕаны тыыннаах тахсыбата биллэрэ. Олохторо сап саҕаттан тутуллан турара. Блиндажка киирии «Г» буукуба курдук оҥоһуллубута эрэ быыһаабыта. Онтон атын барыларын гранатанан сабыта тамнаан кэбиһиэхтэр этэ.

Биир түгэҥҥэ Бурхаат кинилэргэ көмөҕө иһэр Рус бөлөҕүн туһунан саныы биэрбитэ. Рус нууччалыы эрэ саҥардар даҕаны, сахалыы кыратык билэр, бэл, аҕыйах этиини оҥорор этэ. Рус тута сахалыы тыллары бэрт бытааннык саҥаран хардарбыта. Кини «ити эһиги ытыалыыгыт дуо» диэн хос-хос ыйытан тахсыбыта, ол улаханнык кыйахыыра, чыпчылҕан да түгэнэ олус күндү этэ эбээт. Ол да буоллар траншея диэкиттэн биир-икки аптамаат ытар тыаһа иһиллибитэ, сонно «укроптар» ытыалыыллара тохтообута. Бурхаат ону туһанан таһырдьа ыстанан тахсыбыта уонна бааһырбыт киһилэрин соспутунан куотан эрэр икки өстөөҕү көрө биэрбитэ. Икки киһи арыый атын хайысханан куотан эрэллэрэ. Бары кинилэри ытыалаан тибиирдэн өссө иккини охторбуттара.

Өстөөх чугуйаатын кытары аны улахан калибрдаах минометтар ытыалаан барбыттара. Гранаталар дэлби тэбиилэригэр улаханнык дөйүөрбүт биһиги биир байыаспыт, эдэркээн уол, траншея хайыҥар иэҕэҥнии олорон дэлби тэбии ньиргийээтин кытары ханна да барбыта биллибэттии симэлийэн хаалбыта. Минометтар ытар тыастарын истэн уонна тэйиччи олордуу мастар быыстарыттан өстөөхтөр аптамааттарын уота кылахачыйарын көрөн, Бурхаат, утары ытыалыы сытан, кинини траншеяҕа ыстан диэн хаһыытыы сатаабыта да, биирдэрэ истибэтэҕэ. Төбөтүн хам туттан баран аһаҕас сиргэ иэҕэҥнии олорбута. Миинэ балачча түргэнник көтөн кэлэр, ол иһин Бурхаат быыс булан уолу хайыҥтан аллараа түҥнэри тардан түһэрбэккэ хаалбыта. Ону билигин даҕаны улаханнык хараастан ахтар.

Сокол эмиэ улаханнык дөйбүт этэ, ол туһунан рота хамандыырыгар биллэрбиттэригэр тута Бурхаакка бөлөҕү хамаандалыырга бирикээс биэрбитэ. Бурхаат, төһө даҕаны атахха бааһырдар, хамаандалыырга сөбүлэммитэ. Киниэхэ маннык ыарахан түгэҥҥэ кыра бааһырыы аайыттан табаарыстарын хаалларар санаа киирбэтэҕэ даҕаны. Минометунан ытыалааһын саҕаламмытыгар Бурхаат хас даҕаны байыаһы кытары траншеяҕа хорҕойбуттара, онтон кыараҕаһыттан уонна бары соҕотох миинэ аһылыга буолуохтарын сөбүттэн сорохторо блиндажка киирбиттэрэ. Онуоха сахалары икки аҥы араарбыттара, тоҕо диэтэххэ, блиндажтар икки ардыларыгар рациянан кэпсэтэллэрин өстөөхтөр истэр буоланнар, сахалыы эрэ саҥарыахтаахтара.

Халлаан сырдаабыта, сарсыарда буолбута. Харабыл туруоруохха наада этэ, Бурхаат бастакынан бэйэтэ тахсарга быһаарыммыта. «Укроптар» хаһан баҕарар, хайа баҕарар өттүттэн саба түһүөхтэрин сөбө. Ол иһин кини блиндаж таһыгар харабыл туруорарга быһаарбыта, дьиҥэр, ол олус кутталлаах этэ, өстөөх дрона олус элбэҕэ. Кини дроҥҥа көстүмээри окуопаны үрдүнэн туора быраҕыллыбыт далаһа анныгар олорбута, ол эрээри ити көннөрү, бэйэни уоскутунарга эрэ аналлаах хахха этэ.

Балачча өр олорон баран, солбук киһини таһаарарга быһаарыммыта. Кини кэнниттэн тахсыбыт байыас эмиэ ол далаһа анныгар бүкпүтэ. Бэрт кылгас кэм ааһаатын кытта кассетнай снаряд эстэн тоҕо барбыта. Икки атаҕар ыараханнык бааһырбыт байыаһы блиндажка соһон киллэрбиттэрэ уонна мантан ыла харабыла суох блиндажка хорҕойон олорорго быһаарыммыттара. Аан оннугар хаптаһыннары кэккэлэппиттэрэ, ол эрээри сотору дрон көтөн кэлэр, ол «ааннарын» дуомун үлтү тэптэрэн, тырыыҥкалара бэйэлэригэр ыһыллыбыта. Инньэ гынан аан аһаҕаһынан көстүбүт дроннары ытыалыырга быһаарыммыттара. Бэрт кылгас кэм иһигэр икки дрону тоҕо ыппыттара. Ол эрээри дрон хаһан баҕарар блиндаж иһигэр көтөн киириэн сөбө. Өлөр өлүүнү кытаахтыы сылдьар баҕайылар олус элбэхтэрэ. Ону таһынан өстөөхтөр кинилэр ханна баалларын билэллэрэ, онон сүгүн олордубаттара чахчы этэ.

Күнүс улаханнык куйаарбыта, блиндаж иһэ ип-итии буолбута. Уулара бүтэн, Бурхаат бааһырбыт байыастан үрүсээккэр уулааххын дуо диэбитэ, онуоха биирдэрэ кэҕис гыммыта. Бурхаат үрүсээги хасыһан ууну эрэ буолбакка, хаххаланар сиэккэни булан ылбыта. Онтон олус үөрбүттэрэ. Сиэккэни ааҥҥа тиирэ тардыбыттара. Төһө да тыалга тэлимнии турдар, дроннары баҕас тохтотуохтааҕа. Күн устата ити сиэккэҕэ өссө сэттэ дрону иҥиннэрэн сэттэ төгүл өлөр өлүүттэн быыһаммыттара. Дрон сиэккэҕэ иилистэн хаалара, ону арааран траншеяҕа быраҕан дэлби тэптэрэллэрэ.

Ити курдук бөҕөргөтүллүбүт пууну былдьааһын уонна көмүскээһин бастакы күнэ ааспыта.

Иккис хонук

Түүн буолбута. Унньуктаах уһун түүнү быһа саллааттар «дьэгэ-бааба» диэн ааттыыр дроннара үрдүлэригэр элиэтээбиттэрэ. Ити улахан тыастаах, ол оннугар сүрдээх кыахтаах, ыраахтан салаллар тэриллэр түүнүн эрэ көтөллөрө, тепловизорынан итиини таһаарар сыалы буллахтарына, күүстээх буомбаны быраҕаллара. Бастакы буомба блиндаж үрдүн тоҕо тэппэтэҕинэ, салгыҥҥа ыйанан туран хаста да быраҕан тиһэҕэр кинилэри син биир суох оҥоруохтаахтара.

Сарсыарда биэс чаас саҕана рация хардьыгынаабыта уонна кинилэр диэки «Бредли» диэн америка бронетранспортера иһэрин биллэрбиттэрэ. Урут итинник тэрили кытары күөн көрсүбэтэх уонна утарсарга аналлаах сэптэрэ-сэбиргэллэрэ суох байыастар сирэй-сирэйдэрин көрсүбүттэрэ, улаханнык дьиксиммиттэрэ. Бары куттанан илиилэрэ-атахтара баайыллан хаалбыт курдуга. Хайаан даҕаны туох эрэ дьаһалы ылыннахха эрэ сатанара, оттон Бурхаат хамандыыр быһыытынан барыларын иннигэр эппиэтинэһи сүгэрэ.

Туох баар дьулуурун, күүһүн түмүнэн кини блиндажтан булбут бүлүмүөттэрин уонна аптамаатын хаба тардан ылаат, бары таһырдьа тахсалларыгар, өстөөҕү төттөрү охсоллоругар бирикээстээн хаһыытаабыта. Онтон кэннин хайыһан даҕаны көрбөккө таһырдьа ыстаммыта. Сэрэнэн траншеяттан быган бронетранспортеры көрбүтэ. Баараҕай улахан, урут хаһан даҕаны харахтаабатах багдаллыбыт сэптэрэ өссө ордук суоһуран көстүбүтэ. Сиргэ сыстыаҕынан сыстан үрдүк айыылартан, өбүгэлэриттэн ити өлүү сэбэ атын сиринэн ааһарыгар көрдөһө сыппыта. Ол эрээри оннук буолбатаҕа… «Бредли» киниэхэ адьас чугас кэлэн тохтообута, сонно тута иһиттэн өстөөх саллааттара кутуллан тахсыбыттара. Кинилэр олус эрэллээхтик тутталлара, бэл, кирийэ даҕаны сатаабатахтара. Киниттэн баара-суоҕа сүүрбэттэн тахса миэтэрэлээх сиргэ бааллара. Тохсуолар этэ. Бурхаат бүлүмүөтүн кинилэр диэки туһаайбыта, ол эрээри бастаан граната быраҕабын дуу, ытыалыыбын дуу дии санаабыта. Ити кэмҥэ анараа блиндаж диэкиттэн доҕотторо ытыалыыллара иһиллибитэ. «Бредли», сонно эргиллэ түһээт, төттөрү барбыта. Дьэ онуоха Бурхаат саараҥныыр санаата тута симэлийбитэ, чыыбыһын хам туппута. Кылгас уочаратынан кыҥыы-кыҥыы ытыалаабыта, киниэхэ чугас турбут биэс нацист охсуллубут оттуу охтубуттара, атыттар утары ытыаласпытынан барбыттара. Сотору бүлүмүөтэ харан хаалбыта, онуоха аптамаатын хабан ылан ытыалаан тибийбитэ. Киниэхэ көмөлөһөн Сипсап ытыалаабыта. Өстөөхтөр диэкиттэн ытыыр саҥа, хаһыы-ыһыы уонна ынчык иһиллибитэ. Сотору уу чуумпу сатыылаабыта.

Ити кэмҥэ Бурхаат улахан миномет ытар тыаһын истибитэ, ойон туран блиндажка ыстаммыта. Блиндажка ойон киирбитэ, Сипсап уонна кини эрэ тахсыбыттар этэ, атыттар олорбуттарын курдук олороллоро. Ол эрээри, бары тахсыбатахтара эмиэ даҕаны үчүгэйдээҕэ. Элбэх буолан тахсыбыттара буоллар, өстөөхтөр билэн адьас атын быһыы-майгы түбүлүө эбитэ буолуо. Бурхаат дьонугар тугу даҕаны этэ-тыына барбатаҕа, арай, бирикээһи толорбот буолуу улахан соттуктаах буолуон сөбүн туһунан сэрэппитэ.

Балачча кэтэһэ түһэн баран, Бурхаат анараа блиндажка баар дьонун билсэ барбыта, бөкчөччү туттан сүүрэн иһэн охто сытар өстөөхтөрү хараҕын кырыытынан кэтии испитэ. Икки киһи өссө даҕаны хамсыыллар этэ, ол эрээри олору ытыалыы сатаабакка блиндажка ньимис гыммыта. Манна биир даҕаны сүтүк суоҕа, ол туһунан рота хамандыырыгар биллэрбитэ.

Дьэ онтон өлөр-тиллэр хапсыһыы күүрээнэ ааспытын кэннэ Бурхааты ыар санаа хам баттаабыта. Кини аан бастаан тирээн туран кэриэтэ дьону ытыалаата. Өстөөхтөрүн өстөөхтөр даҕаны, кинилэр эмиэ дьоннор буоллаҕа. Киһини өлөрдүм дии саныыр олус ыарахан буолар эбит. Кинилэр өстөөхтөр, биһигини өлөртүү кэлбиттэрэ диэн бэйэтин уоскутуна сатаабыта. Табаарыстарын уонна бэйэтин көмүскээн ытыалыырга тиийдэҕэ. Ол эрээри адьас сап-салыбырас буолан хаалбытын хайдах даҕаны тохтотор кыаҕа суоҕа. Өлөр өстөөхтөргүттэн көмүскэнэн кинилэри кыртаххына даҕаны, итинник буолар эбит. Өстөөхтөрү өһөрүүнү ытык иэһин курдук ылыныы киниэхэ хойут кэлбитэ. Оттон билигин кинини икки атахтаах тыынын аан бастаан быспыт ханнык баҕарар буойуну курдук олус ыар санаа хам баттаабыта. Итинник туруктан Бурхааты доҕотторун кытары кэпсэтии эрэ арыый аралдьыппыта…

Сэриигэ быһыы-майгы бэрт түргэнник уларыйар. Рота хамандыырыттан аны икки бааһырбыт өстөөҕү билиэн ыларга бирикээс кэлбитэ. Бурхаат саллааттар олохторун харыстыыр туһуттан хайдах эмэ гынан хамандыыр санаатын уларыппыт киһи дии олордоҕуна, Макс диэн байыас блиндажтан ойон тахсыбыта уонна сотору буолаат биир билиэннэйи соһон аҕалбыта. Ити нацист бэринэбин диэн бэлиэ биэрэ сыппыт, хамандыырдара ону дрон көмөтүнэн көрбүт эбит. Оттон атахтарын тосту ыттарбыт иккис киһи билиэн түбэһимээри Макс чугаһаан эрдэҕинэ бэйэтин гранатанан дэлби тэптэриммит. Ити түгэн бэрт өр Бурхаат төбөтүттэн тахсан биэрбэтэҕэ. Өстөөхтөргө даҕаны кытаанах санаалаахтар баар буолаллар эбит. Билиэннэй «укроп» доппуруос кэмигэр «Бредлиттэн» түспүт тоҕус киһиттэн сэттэтэ тута бүлүмүөтүнэн ытыалааһыҥҥа өлбүтүн уонна бааһырбытын кэпсээбитэ. Кини аҥаар атаҕын тосту ыттарбыт эбит.

Ити кэмҥэ номнуо күн ортото ааспыта. Күнүс үс-түөрт чаас саҕана Бурхаат бэйэтин блиндаһыгар тиийбитэ, ол кэмҥэ ротаттан икки киһи билиэннэйи ылан барар соруктаах тиийэн кэлбиттэрэ. Ол эрээри Бурхаат кинилэри билигин бааһырбыт өстөөҕү сүкпүтүнэн төттөрү бараргыт кутталлаах, онон тохтуу түһүҥ диэн тылыгар киллэрбитэ. Кырдьык, тула өттүлэригэр коптердар көтө сылдьаллара. Кэбээйи диэн ааттаммыт байыас оннук ордук эбит диэн сөбүлэспитэ. Инньэ гынан бары кыараҕас блиндажка симиллэн олорбуттара.

Иккис күн итинник түмүктэммитэ. Бөҕөргөтүнүүлээх пуун биһиги илиибитигэр хаалбыта.

Үһүс хонук

Олус итии, тыынар даҕаны салгын суох курдуга. Халлаан хараҥарыыта кинилэр позицияларыгар «дьэгэ-бааба» көтөн иһэр тыаһа иһиллибитэ. Кэбээйи, блиндажтан тахсар сылаас дьон баарын биллэрбэтин диэн, бааһырбыт саллаат үрүсээгиттэн булуллубут утуйар мөһөөччүгүнэн ааны саба туран сибигинэйэн, ол эрээри барыларыгар иһиллэрдии: «Уолаттаар, бары кимтэн, туохтан эрэ хайдах сатыыргытынан көрдөһүҥ. Тулуйуҥ», – диэбитэ. Бары кирийиэхтэринэн кирийэн олорбуттара, хас биирдиилэрэ истэригэр ити өлүү тэрилэ ааһа көтөрүгэр таҥараттан, үрдүк айыылартан көрдөспүтэ-ааттаспыта.

Дрон тыаһа чугаһаабыта, онтон тохтообута. Мотуорун тыаһыттан сылыктаатахха, адьас блиндаж үрдүгэр ыйанан турара. Тыҥааһын улааппыта, баара-суоҕа сөкүүндэ иһигэр суох буолуохтарын сөбө. Дэлби тэбииттэн тугуҥ да ордуо суоҕа, өлүккүн даҕаны булуохтара биллибэт. Барыларыгар тымныы көлөһүн ыгыллан тахсыбыта. Сиэмэх тэрил син балачча блиндаж үрдүгэр ыйанан турбута уонна буомбатын бырахпакка ааһа көппүтэ. Бука, сибилигин өлөбүт дии олорон быыһаммыт эрэ дьон кинилэр туруктарын өйдүөхтэрэ дии саныыбын. Бары өрө тыыммыттара, сибигинэһэн үөрүүлэрин биллэрбиттэрэ. Дрон оператора туох эмэ кыра даҕаны уорбалааһын баара буоллар, кыракый кнопканы баттаата даҕаны уонча биһиги байыаспыт тыына быстыа этэ. Кэбээйи утуйар мөһөөччүгүнэн ааны үчүгэйдик сабан дуу, эбэтэр ким хайдах сатыырынан ийэтиттэн, таҥараттан, үрдүкү айыылартан көрдөһөн-ааттаһан, эбэтэр ханнык эрэ көстүбэт күүстэр көмөлөһөннөр быыһаммыттара. Өлөр өлүү ааһа көппүтэ.

Сотору буолаат, анараа блиндаж диэки икки дэлби тэбии ньиргийбитэ, сонно тута рацияҕа ыһыы-хаһыы, ынчык, ол быыһыгар Сокол көмөлөһүҥ диэн хаһыытыыра иһиллибитэ. Бурхаат хас даҕаны байыаһы кытары таһырдьа ыстанан тахсан анараа блиндажка ыстаммыттара. Барыта буруо-тараа, быыл этэ. Күөрэ-лаҥкы барбыт, сиҥнэн хаалбыт блиндажтан ынчык, хаһыы-ыһыы иһиллэрэ. Сокол эрэ атаҕар тура сылдьара. Кини «Г» курдук көрүдүөргэ харабылга олорбут эбит, ол иһин эчэйбэтэх. Сыгынньах илиилэринэн, туох түбэһэринэн маһы-оту сүргэйэн доҕотторун оротолообуттара. Биир икки атаҕа тостубут байыас, төһө даҕаны хас хамсаннаҕын ахсын ынырыктаах ыарыыттан кыланаталаан ыллар, бэйэтэ сыыллан тахсыбыта.

Бурхаат буруо, быыл быыһынан өссө иһирдьэ киирэн Рус уонна Вован хамсаабакка сыталларын булбута. Туруортуу сатаабыта кыаллыбатаҕа. Иккиэн өлбүттэр этэ. Ханна эрэ Сипсап хаһыытыыра. Кинини Макс хостообута, ону иккиэн таһырдьа таһаарбыттара. Сипсап хайа эрэ албаһынан атаҕын жгутунан хам тардыммыт этэ, бука, онон тыыннаах хаалбыт быһыылааҕа. Ити кэнниттэн өссө биир тыыннаах киһини хостообуттара. Үс киһи өлбүт, үс киһи ыараханнык бааһырбыт этэ. Сокол эрэ бүтүн хаалбыта. Бааһырбыттары барыларын бэйэлэрин блиндажтарыгар киллэрбиттэрэ. Онон кыаныах айылаахтарга турар эрэ сир хаалбыта.

Сотору эмиэ «дьэгэ-бааба» мотуорун тыаһа иһиллибитэ. Эмиэ бары тыыммакка да турбуттара. Дрон адьас аттыларыгар дыыгынаабыта, ол эрээри дэлби тэбиилэр тэйиччи соҕус ньиргийбиттэрэ. Бары чэпчээбиттии өрө тыыммыттара. Бу да сырыыга өлөр өлүүттэн орпуттара. Түүн устата иккис төгүлүн.

Халлаан сырдыахча буолбута. Бурхаат хас киһи баарын аахпыта, саа тутааччы адьас аҕыйах хаалбыт этэ. Ол иһин халымырдык бааһырбыттары төттөрү ыытарга быһаарбыта. Кинилэр халлаан сырдыан иннинэ бэйэлэрин дьонноругар тиийдэхтэринэ эрэ быыһанар кыахтаахтара. Ол туһунан дьонугар эппитэ. Сорохтор барбаппыт диэбиттэрэ, тоҕо диэтэххэ, кинилэргэ көмөҕө ыытыллыбыт хас даҕаны бөлөх кыргыллыбытын билэллэрэ. Ол дьонтон сорохторо эрэ кыра уу уонна сэрии сэбэ аҕалбыттара уонна үгүстэрэ аара кыргыллыбыттарын кэпсээбиттэрэ.

Ол эрээри доҕоруҥ көрдөһөр даҕаны курдук эппит буоллун – бирикээс аата бирикээс. Бастакынан биир халымырдык бааһырбыт киһи сыыллан барбыта. Чуумпу этэ, ол иһин Бурхаат уон мүнүүтэнэн иккис киһини ыыппыта. Итинник сөп буола-буола бааһырбыттары биир-биир ыытыы номнуо олохсуйбут ньыма этэ. Өскөтүн өстөөх икки эбэтэр хас да байыаһы көрдөҕүнэ, тута дроннарынан атаакалыан сөбө. Соҕотох киһи син тыыннаах хаалара. Онтон үһүс, төрдүс киһи сыылбыттара. Ол эрээри сотору соҕус аптамаат ытыалыыр уонна дэлби тэбии тыаһа иһиллибитэ. Кэлин биллибитинэн, биир бааһырбыт буойун дроннартан көмүскэнэн аптамаатынан ытыалаабыт, ол эрээри онтукалара икки гранатаны быраҕаннар кинини уонна чугас сыыллан испит байыаһы өлөрбүттэр этэ. Атын бааһырбыттар роталарын позициятыгар сыыллан тиийбиттэрэ.

Блиндажка үс ыараханнык бааһырбыт киһи хаалбыта: радиоэлектрон сардаҥалардаах тэрили үлэлэтиэхтээх сааһырбыт киһи, Сипсап уонна биир Бурхаат билбэт саллаата.

Бааһырбыттары ыытан баран харабыл туруоруммуттара уонна кыратык сынньана түспүттэрэ. Бурхаат кылгастык уонна ыараханнык утуйа түһэн ылбыта, онтон туох эрэ куугунууруттан уһуктан кэлбитэ. Чугас ханна эрэ мотуор тыаһыыр курдуга. Ону иһиллии сатыы-сатыы, Псих диэн рота радиһын кытары сибээстэспитэ уонна дрон көтүтэн көрөрүгэр көрдөспүтэ. Ити кэмҥэ ытан ньиргитэллэрэ иһиллибитэ уонна баһаам улахан тыас дэлби ыстаммыта. Бары дөйүөрэн хаалбыттара, блиндаж титирэстии түспүтэ, үрдүттэн кумах саккыраабыта. Сонно туох барыта өрө эккирии түһэринии иккистээн, үһүстээн дэлби тэбиилэр ньиргиспиттэрэ. Снарядтар блиндажтан адьас чугас түһэн тоҕута ыстаммыттара, өссө сорохторо үрдүн сиирэ-халты түһэн туора ыстаныталаан эстибиттэрэ. Рациянан Псих кинилэр тастарыгар снарядтар эстэллэрин уонна биир тааҥка, «Бредли» иһэллэрин туһунан хаһыытаабыта.

Ити дьулаан сураҕы бары истибиттэрэ. Бурхаат дьонун сирэйин-хараҕын көрбүтэ да, куттанан куттара көппүтэ биллибэт этэ. Бэйэтэ оргууй оҥостубутунан барбыта – сынньанарыгар устубут куйаҕын кэппитэ, аптамаатын уонна пехотаны утары гранаталарын ылбыта. Атын туох даҕаны сэбэ суоҕа. Бары тахсыҥ диэн хаһыытаат, таһырдьа ыстаммыта. Тааҥка адьас чугас тыаһыыра. Кэннин хайыһан Кэбээйини уонна Якуту эрэ көрбүтэ. Онтон атын аттыгар ким даҕаны суоҕа. Үөхсэ түһээт, блиндажка төттөрү ойон киирбитэ биир ыараханнык бааһырбыт уонна Сипсап эрэ бааллара. Кини бары тахсыбыттарын, оттон кырдьаҕас байыас сыыллан барбытын туһунан эппитэ.

Бурхаат төбөтүгэр дьонум куттанан куоппуттар диэн бөрүкүтэ суох санаа көтөн түспүтэ уонна аба-сата, ынырык абааһы көрүү уорааныгар хам куустарбыта. Ол эрээри кини таҥнарбыттарыгар итэҕэйбэккэ дьонун бойобуой ааттарынан ыҥыра-ыҥыра, ол быыһыгар Психтэн көмө көрдөөн хаһыытыы-хаһыытыы блиндажтан төттөрү ойон тахсыбыта. Тааҥка хайыы-үйэ урусхалламмыт блиндажка адьас чугас кэлбит этэ уонна траншеяны үрдүнэн туора соҕус ытыалаан ньиргитэлээн эрэрэ. Ити кэмҥэ рацияҕа Сокол хаһыыта хардьыгынаабыта, кини «баарбыт, блиндаж кэтэҕэр охтубут мас кэннигэр сытабыт» диэбитэ. Бурхаат үөрэн мэктиэтигэр сүрэҕэ нүөлүйбэхтээбитэ – доҕотторо кинилэри өлөр өлүү айаҕар хаалларан барбатахтар эбит! Ол эмискэ күүс-күдэх биэрэргэ дылы гыммыта, бэл, тааҥка даҕаны оннук суостанан-суодалланан көстүбэтэҕэ.

Блиндаж кэтэҕэр сытааччылар ытыалыыллара иһиллибитэ. Аптамаатынан ытыалыыллара, ол аата «Бредлиттэн» өстөөх пехотата түспүт буоллаҕа. Тааҥка диэки гранаталары быраҕаттаабыттара, аптамаатынан тибиирдибиттэрэ. Ити кэмҥэ өстөөх дроннара элээрэн кэлбиттэрэ, ону кытары «укроптар» хорҕойбут ойуурдарыттан уоту аспыттара. Бурхаат утары ытыалаһарын, дроннартан куота көтө сатыырын, субу тараадыһан кэлбиттэрин күөрэтэн бирдиргэтэрин, бэйэлэрин артиллерияларыгар сыалларын ыйан биэрэрин быыһыгар дьонун аптамааттарын маҕаһыынын иитэн биэртэлээбитэ. Артиллерияҕа ыйан биэрии оччо үчүгэйэ суоҕа, онон снарядтар сыалларыттан ыраах түһэн дэлбэритэ ыстаммыттара. Ол да буоллар тааҥка уонна «Бредли» сотору төттөрү күлтэрэҥнэспиттэрэ. Пехотаны кытары бэрт элбэх дрон, чугас тыаҕа бүкпүт өстөөхтөр эрэ хаалбыттара. Роталарын хамандыыра дрон көмөтүнэн көрө олорон кинилэр кыргыһыыларыгар көмөлөһө сатаабыта. «Укроптар» траншея хайа өттүгэр кирийбиттэрин этэн биэртэлээбитэ. Кини ыйыытынан Бурхаат снаряд тоҕо тэппит оҥхойугар саспыт түөрт өстөөҕү гранатанан суох оҥорбута.

Якут ити күн уонтан тахса «камикадзе-чыычааҕы» тоҕута ытыалаабыта. Кини дрон кыратык салгыҥҥа ыйанан тохтуу түһэр кэмигэр түбэһиннэрэн ытыалыыр эбит. Саллааттар Польшаҕа оҥоһуллубутун иһин «полька» диэн ааттаабыт, адьас тыаһа суох кэлэн түһэр кыра калибрдаах миинэлэрэ кэлэн эститэлээбиттэрэ. Олор дэлби тэбэр күүстэрэ бэрт кыра да буоллар, таба түстэхтэринэ киһини бааһырдыахтарын, өлөрүөхтэрин даҕаны сөп. Ордук кутталлааҕа адьас тыаһа суох кэлэн түһэллэрэ.

Дроннарга таптарымаары биир сиргэ сыппакка траншея устун өрүү сыҕарыйа сырыттахха табыллара. Онуоха эбии аны аптамааттара харан хаалбыттара. Бастаан Сокол аптамаата харбыта, онтон Кэбээйи киэнэ туһата суох буолбута, хата, кини кэлин өстөөх блиндаһыттан булбут, оскуолак тырыта тэппит бүлүмүөттэрин хайа эрэ сатабылынан үлэлиир оҥорбута. Биир түгэҥҥэ кини, эргиллэ түһээт кэннин диэки ытыалаан субуруппута. Бурхаат онно бэйэбит дьоммут бааллар диэн хаһыытаан көрбүтэ даҕаны, киһитэ ытыалыырын тохтоппотоҕо. Кэлин билбитэ, кинилэри кэтэхтэринэн эргийэн эрэр үс бандеровеһы сууһарбыт этэ. Кэбээйи хараҕын кырыытынан өстөөхтөр траншеяны үрдүнэн ыстаммыттарын көрбүт эбит. Ол эрээри кини бүлүмүөтүнэн өр ытыалаабатаҕа. Атаҕын анныгар түһэн дэлби ыстаммыт дрон кинини ыараханнык бааһырдыбыта. Кэнники кини этигэр-сиинигэр барыта 28 баас-үүт баарын аахпыттара. Госпитальга бастаан граната 18 үлтүркэйин ылҕаабыттара, иккиһигэр уону ылбыттара.

Дроннар быыстала суох халаатаһан кэлэллэрэ, сороҕор траншея үрдүнэн алта-сэттэ сиэмэх тэрил элиэтиирэ. Ону тэҥэ өстөөх хорҕойбут ойуурун балаһатыттан АГС (станковай автоматическай гранатомет) ытыалыыра, оччоҕо тула өттүлэригэр гранаталар тобурах курдук түһэн тоҕута тэбэллэрэ.

Бастаан гранаталара бүппүтэ, блиндажтан булбуттара кытары ордубатаҕа. Ботуруоннара эмиэ аҕыйаабыта. Бурхаат дьонугар бүтэһик хаа ботуруону түҥэппитэ, онон бары быһаҕас маҕаһыыннаах хаалбыттара. Ол иһин Бурхаат дроннары ытыалаамаҥ, хас биирдии ботуруону харыстааҥ, өстөөх кимэн киирдэҕинэ эрэ ытыалаарыҥ диэн бирикээстээбитэ.

Кыргыһыы былаһын тухары Бурхаат рота хамандыырыттан сэрии сэбэ уонна эбии күүс ыытарыгар модьуйбута. Хамандыыра сырыы ахсын көмө барда диирэ. Кэлин биллибитинэн, ол бөлөхтөр бары кыргыллыбыттар, ордубуттара үрүө-тараа ыһыллыбыттар этэ.

Биир кэмҥэ Бурхаат рациянан кэпсэтэ олордоҕуна, кымньыынан сискэ мииннэрбит курдук буолбута, сонно умса баран түспүтэ. Бааһырдым дии санаабыта, ол да буоллар блиндажка бэйэтэ киирбитэ, куйаҕын устубута. Көхсүгэр биэс снаряд үлтүркэйэ хатаммыт этэ, ону таһынан атаҕын урукку бааһыттан хаан оҕуолуура. Балачча олорон арыый уоскуйан баран, чуут өлө сыспытын дьэ өйдөөбүтэ. Куйаҕын устан кэбиспит Сокол, харса суох ытыалаһа сылдьар Якут, Пек эмиэ хаһан баҕарар өлүөхтэрин сөбө, ол эрээри чугуйар туһунан санаан да көрбөттөрө. Кырыктаах кыргыһыы кэмигэр өлөр туһунан сананыллыбата, ону-маны саныыр кыах даҕаны суоҕа, тутуу былдьаһыах, өстөөхтөрү сууһарыах эрэ кэриҥнээҕиҥ. Кини туруулаһыахха, тулуйуохха эрэ диэн өйдөөҕө. Куттал кэнники киирэр диэн мээнэҕэ эппэттэр эбит этэ. Бурхаат ити салахай курдук сыстыбыт санааттан нэһиилэ босхоломмута. Суһаллык туох эрэ дьаһалы ыллаҕына эрэ сатанарын өйдөөбүтэ.

Кинилэр төрдүөйэҕин өстөөх өссө биир кимиитин хайдах даҕаны тохтоппотторун өйдүүллэрэ. Бары бааһырбыттара, сэриилэрин сэбэ бараммыта. Бурхаат көмө көрдүү барыахха диэбитэ. Ити соҕотох суол этэ. Бэйэлэрэ эрэ баран көмө аҕала сатаатахтарына табыллара. Онтон атын бары манна өлөллөрүгэр тиийэллэр. Оччоҕо бу үлүгэрдээх кыргыһыынан, улахан сүтүгүнэн ылбыт позицияларын былдьаталлар. Онон хайаан даҕаны көмө кэлиэх тустаах.

Ити кэмҥэ Бурхаат бөҕөргөтүллүбүт пууну ылыахтаах өстөөх сүрүн күүһэ өлбүт, эбэтэр бааһырбыт буолуохтаах дии саныыра, ол эрээри кэлин биллибитинэн «Бредли» өссө үс төгүл кэлэн десант түһэрбит этэ. Оттон кини ааҕарынан отуттан тахса бандеровец суох оҥоһуллубута.

Кини этиитин бары ылыммыттара, ол эрээри ким даҕаны көмө көрдүү барар баҕалааҕын биллэрбэтэҕэ. Хаана баран кубарыйан хаалбыт Сипсап Бурхаакка бэйэҥ эрэ бараргар тиийэҕин диэбитэ. Тыыннаах хаалар эрэл бэрт кыратын даҕаны иһин, Бурхаат саҥата суох хомуммутунан барбыта. Бэрэбээски адьас суоҕа, барыта бүппүтэ. Онон аһаҕас баастарын үрдүнэн бүтүннүү көлөһүн, кир-хох буолбут таҥаһын кэппитэ. Оргууй аҕай ханан барара ордугун саныы-саныы куйаҕын ыга тардыммыта, кааскатын көннөрүммүтэ, аптамаатын санныгар быраҕыммыта. Баҕар, кини бу бүтэһик хардыыларын оҥороро буолуо. Быһыы-майгы хайдаҕыттан көрөн дьаһанарга быһаарыммыта.

Хаалбыт дьоно кинини хаххалаан өстөөхтөр диэки аҕыйах ытыыны оҥорбуттара. Бурхаат траншеяттан тахсан сыһыы диэки сыыллыбыта, онтон ойон туран кыаҕа баарынан аһаҕас сиринэн сүүрбүтэ. Бу миинэлээх хонуу этэ, кини ону билэрэ. Биир даҕаны «чыычаах» кини үрдүгэр элиэтээбэтэҕэ, өлүү сэбин тамнаабатаҕа. Доҕотторун аҕыйах ытыыта өстөөхтөрү аралдьыппыта. Сүүрэн иһэн билэр-билбэт айыыларыттан, иччилэриттэн барыларыттан тыыннаах хааларыгар көмөлөһөллөрүгэр ааттаһа испитэ. Көрдөһүүтүн күүһүрдээри саха быһаҕын кыыныттан хостоон сыгынньахтыы тутан испитэ, бу биилээҕи оҥорбут уус күүс-көмө буоларыгар ыҥырбыта. Тимир ууһуттан көрдөһүүтэ уонна быһаҕы илиитигэр тутан иһэрэ санаатыгар киниэхэ күүстээх харысхал, дурда-хахха буолуохтааҕа. Оттон өлөр өлүү адьас аттыгар баара. Сыыһа-халты үктээтэ, кыратык тардылынна эбэтэр олус тиэтэйдэ, охтон түстэ, туора халыйда, эбэтэр иннин эрэ көрө истэ даҕаны күдэҥҥэ көтүөн сөптөөҕө…

Кини туох баар күүһүн түмэн сүүрэн иһэр курдук сананара. Ол эрээри хас да сиринэн бааһырбыт, үгүс хаана барбыт, кырыктаах кыргыһыыга сырата-сылбата быстыбыт, хас да күн утуйбатах киһиэхэ туох улахан күүс, сэниэ баар буолуой? Онуоха эбии атаҕын бааһыттан хаана чаккырыыра улааппыта, оттон көхсүн баастара хайдах буолан эрэллэрин билэ да сатаабат этэ. Сүүрэн иһэн атаҕын жгутунан ыга тардаары гыммыта сатамматаҕа. Хонууну биир гына кассетнай снаряд дэлби тэбэр тэриллэрэ ыһылла сыталлара. Ону үктээтэ даҕаны атаҕын уллуҥун тоҕо тэптэрэн кэбиһиэхтээх. Онон-манан тааҥканы утары миинэлэр иитиллэ сыталлара көстөрө. Эмискэ адьас аттыгар тыаһа суох «полька» түһэн эстибитэ. Кинини бултаһан эрэллэрин өйдөөн, Бурхаат, күүһэ баарынан маҕыйаат, ойуур диэки халыйбыта. Көхсүн бааһа ньиргийэрэ сүрдэммитэ.

Ойуур балаһата барыта тоҕута тэптэриллибит этэ. Ханан даҕаны чөл сир ордубатах быһыылааҕа. Сарсыардааҥҥы үөл-дьүөлгэ Бурхаат миинэ кылыылара чиккэччи тардыллан туралларын көрбүтэ, олору сэрэнэн атыллыы-атыллыы, иннин хоту баран испитэ. Наһаа бытааннык сыҕарыйара. Халлаан сыыйа сырдаан барбыта, Бурхааттаах роталара баар сиригэр ыыппыт икки бааһырбыт доҕотторо манна кэлэн өлөн сыталларын көрбүтэ… Сотору кини диэки кассетнай снарядтар иһиирэн кэлэн эститэлиир буолбуттара. Ол иһин төттөрү хонуу диэки халыйбыта уонна эмиэ сүүрэн барбыта. Сүүрэн даҕаны буолуо дуо, бааһырбыт атаҕын соһо тардан өрүтэ көтүөлээн сыҕарыйара.

Миинэлээх хонуунан ханнык эрэ тиэхиньикэ кэлэн ааспыт суолун көрөн ол олугун батыспыта. Ити суолу батыһан кэмниэ-кэнэҕэс дьонугар тиийэн кэлбитэ уонна сибээс блиндаһыгар сыһыллан киирбитэ. Ити алта сүүсчэкэ миэтэрэ сир оҥхойдоро, дулҕата, хас биирдии көһөҥө тааһа, быыһа суох иитиллибит миинэтэ кини өйүгэр сүппэттии хатанан хаалбыта.

Кэлбитэ, рота хамандыыра алтыс бөлөҕү көмөҕө ыытаары бэлэмнии сылдьар эбит. Кинилэри сонно тута Бурхаат кэлбит сиринэн ыыппыттара. Бу иннинэ барбыт биэс бөлөх аара ыһыллан хаалбыттар, биирдиилээн бааһырбыт эрэ дьон блиндажтарга төннөн кэлбиттэр. Бурхаат тыыннаах хаалбыт буойуттарыгар рота позициятыгар чугуйан биэрэллэригэр бирикээс биэрбиттэрэ.

Сокол Бурхаат барбытын кэннэ дрон кэлэн түһэн дэлби тэбиитигэр өлбүт этэ. Бурхаат онно бэйэтин буруйдана саныыр, кыргыһыы күүрээнигэр Сокол куйаҕын устан кэбиспитин көрбүтэ, өссө сэмэлээбитэ эрээри кэт диэн модьуйбатаҕа. Якут өлбүт доҕорун блиндажка соһон киллэрэн хараҕын саппыт этэ.

Оттон Якут тыыннаах хаалбыта. Дрон дэлби тэбиитигэр бааһырбыта уонна чугуйар туһунан бирикээс кэнниттэн эрэй бөҕөнөн дьонугар кэлбитэ.

Кэбээйи уонна Пек бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөн сыыллан испиттэрэ. Бүттэтэ суох бааһырбыт Пегы Кэбээйи соһоро. Пек бастаан гранатаны быраҕарыгар буулдьаҕа илиигэ таптаран траншеяҕа сууллан түспүтэ, онтон тута адьас аттыгар дрон кэлэн дэлби ыстанан оскуолактарынан саба типпитэ. Чугуйан иһэн биирдэ тыын ылаары тохтообуттарыгар кини айаҕынан хаана барбыта уонна өлөн хаалбыта. Пек кыргыһыы кэмигэр эмиэ куйаҕын устубут этэ, онон оскуолак тыҥатын дьөлө сүүрбүт, ол үрдүнэн ытыалаһа сыппыт эбит. Кэбээйи соҕотоҕун сыыллан тахсан тыыннаах хаалбыта.

Сипсабы быыһыы үс тус-туһунан бөлөх барбытыттан иккитэ бааһыран ыһыллан хаалбыттара. Үһүс бөлөх кинини син таһаарбыта. Кини тыыннаах, билигин Дьокуускайга олорор. Атаҕын быспыттара. Сотору-сотору Бурхаакка эрийэр, доҕотторун аһыйан ытамньыйан, айманан ылар…

***

Бу кыргыһыы кыттыылаахтара бары араас судаарыстыбаннай наҕарааданы ылбыттара. Бурхааты Россия Геройугар түһэрбиттэрэ.

Мин Бурхааты кытары аан бастаан Донецкай норуот өрөспүүбүлүкэтин Докучаевскай куоратын балыыһатын тиэргэнигэр көрсүбүтүм. Манна бааһырбыт саха байыастара эмтэнээччилэр. Бурхаат эйэҕэс сирэйэ, кылгастык ол эрээри олус болҕомтолоохтук көрөн ылара тута сөбүлэппитэ. Докучаевскай балыыһатыгар командировкаламмыт хирург бырааһы кытары тугу эрэ бэркэ итийэн-кутуйан ырытыһа тураллара. Миэхэ кинини ыйан баран, Бурхаат диэн ааттаабыттарыгар, мин тута кини туһунан иһитиннэриини аахпыппын өйдүү түспүтүм. Сонно ирэ-хоро кэпсэтэргэ уонна кини хорсун быһыытын туһунан суруйарга быһаарыммытым. Кини бастаан Бурхааппын диэн билсибитэ, онтон дьэ толору аатын-суолун эппитэ. Тоҕо диэтэххэ, байыаннай дьайыы бара турар сиригэр, үгэс быһыытынан, сэрииһиттэр бэйэлэрэ ылыммыт ааттарынан эрэ билсиһэллэр. Волонтердар уонна байыастар бары оннукка үөрэммиттэрэ ыраатта, онон араспаанньаҥ, аатыҥ-суолуҥ күлүккэ хаалар. Бэйэ-бэйэбитин билсиһэн кэпсэтэн-ипсэтэн барбыппыт, Бурхаат: «Миигин төрөппүттэрим родина уонна мир диэн тыллары кытары ситимнээн Родимир диэн ааттаабыттара», – диэбитэ.

Кини сааһа сүүрбэ алта эбит даҕаны, арыый аҕа курдук көстөр. Орто уҥуохтаах, киппэ көрүҥнээх, кэпсииригэр илиитинэн хамсанан көрдөрөр уонна нууччалыы кытаанах тыллары кыбыталыыр, сэрии будулҕаныгар оннук тыллара суох сатаммаккын ээ. Кинини көрөөт, санаабытын ситиһэр, ылыммытын ыпсарар уонна атыттартан эмиэ оннугу ирдиир киһи дии саныыгын. Биир тылынан эттэххэ – лидер.

Ити күн хойутуу биһиги бэрт өр ирэ-хоро кэпсэппиппит: оҕо сааһын, устудьуон сылларын, дьиэ кэргэнин, доҕотторун уонна, биллэн турар, сэрии туһунан.

Сэрии иэдээнин, ынырыктаах түгэннэрин этинэн-хаанынан билбит киһи ол туһунан кэпсиирэ олус ыарахан. Өйгөр-санааҕар доҕотторуҥ өлөллөрө, хаан-сиин, ынырыктаах ыарыы, уйулҕа муҥутуур күүрүүтэ бу баардыы хос киирэн кэлэрэ хайа аанньа буолуой… Мин Бурхаат кыргыһыы түгэннэрин барытын ымпыктаан-чымпыктаан кэпсииригэр сирэйэ-хараҕа тыйыһырарын, хаана-сиинэ алдьанарын илэ харахпынан көрбүтүм.

Кинини көрөн олорон тас көрүҥүттэн опернай ырыаһыт идэтигэр үөрэнэ сылдьыбыта буолуо диэбэккин. Киппэ быһыытыттан, сымсаҕай хамсаныыларыттан ордук спордунан дьарыктаммыт быһыылаах дии саныыгын. Кэлин кини музыканы эбэтэр спорду таларыгар бэрт өр мунаахсыйбытын билиммитэ. Ону таһынан соҕотох буоллаҕына ыллыырын олус сөбүлүүрүн быктарбыта… Кини бэрт элбэх ырыаны билэр, кута-сүрэ өрүү ырыа абылаҥар тардыһар.

Музыка эйгэтигэр эбэтин көмөтүнэн үктэммит, Анна Ивановна сиэнин музыка оскуолатыгар илдьэн биэрбит. Уол фортепиано кылааһыгар үөрэммит. Музыка оскуолатыгар дьарыктанар бүтэһик сылыгар дэриэбинэҕэ көһөн үөрэҕин ситэрбэккэ хаалбыт. Тохсус кылааһы бүтэрэн баран Марк Жирков аатынан Дьокуускайдааҕы музыка колледжыгар туттарсан киирбит, ырыаһыт идэтигэр үөрэммит.

Родимир музыка эйгэлээх ыал оҕото. Кинилэр Кузьминнар дьиэ кэргэн театрын тэрийбиттэр, үгүс күрэскэ кыттан, элбэх бириискэ тиксибиттэр, эһэлэриттэн ураты бары ити дьиэ кэргэн театр артыыстара эбиттэр. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Сыл бастыҥ ыала» күрэс кыайыылаахтара. Кинилэр аймахха Мандар Уустуун бииргэ үлэлиир тимир ууһа, дуобакка Россия спордун маастара эмиэ бааллар. Бурхаат тастыҥ быраата Егор Кузьмин балалаайкаҕа олус үчүгэйдик оонньуур, кини билигин Новосибирскайга консерваторияҕа үөрэнэ сылдьар. Олус көхтөөх, ураты талааннаах аймах.

Искусство, музыка уонна театр эйгэтин дьонун сэрииттэн адьас тэйиччи курдук саныыбыт. Оттон бу түгэҥҥэ адьас атын буолан тахсыбыта. Өлөр-тиллэр охсуһууга, кырыктаах кыргыһыы кэмигэр ураты хорсун быһыы эрэ үрүҥ тыын өллөйө буолар үлүгэригэр, ырыых-ыраах баар кыракый дэриэбинэ уола, ырыа куттаах, атахха бааһырбыт Бурхаат хамандыыры солбуйан тирэх пууну көмүскүүр байыастары салайбыта.

Биһиги, кыргыһыы итиитин-буһуутун билбэтэх дьон, ол иэдээннээх түгэннэри барытын ситэри өйдөөбөппүт чахчы. Ол эрээри мин Бурхаат ол үс күннээх кырыктаах хапсыһыы, өлбүт доҕотторун тиһэх мүнүүтэлэрин, бааһырбыт табаарыстарын туһунан кэпсииригэр хайдахтаах курдук долгуйарын, күүрэрин көрбүтүм. Кинилэр бары дьиҥнээх эр киһилии, булгуруйбат санааланан хабыр хапсыһыыга туруммуттар. Сарын-сарыҥҥыттан өйөһөн өстөөхтөрдүүн өһөрсөр доҕотторуҥ ураты хорсун быһыыларын, тулуурдарын сөҕүү-махтайыы, ис сүрэхтэн махтана санааһын, бука, бэйэҥ ол охсуһуу үөһүгэр сырыттаххына, хаста даҕаны бааһырдаххына эрэ сүрэххэр-быаргар симэлийбэттии иҥэрэ буолуо.

Бурхаат үксүн сэрииһит доҕотторун тустарынан кэпсээн тахсар, бэйэтин туһунан тугу даҕаны чорботон ахтыбат. Барыларын туһугар эппиэтинэһи сүгүү, тыыннаах хаалар туһугар кинилэри угуйан охсуһуу үөһүгэр бастакынан ыстаныы киһиэхэ барытыгар кыаллыбат. Оттон быһаарыылаах күннэргэ Бурхаат диэн саха уолун кутугар-сүрүгэр оннук ураты кыах уһуктубут эбит.

Александр Седалищев

Нууччалыыттан Данил Макеев тылбаастаата

Чолбон. – 2024. – Сэтинньи

Маҕан Баттах оҕонньор уонна Кырынаастыыр Мотуруона икки

                                                       (Номох)

Бороҕон улууһугар Хааттыһыт Саллаат диэн ки­һи олорбут эбит былыр. Кини  уола Олоҥхо­һут Уйбаан диэн, кийиитэ Сардаҥалаах Даары­йа, кыыһа Кырынаастыыр Мотуруона диэн. Аҕалара өлөн хаалар, ийэлэрэ урут өлбүт эбит.

Олоҥхоһут Уйбаан биирдэ куоракка киирэн хааттылаан эстэн хаалар. Арҕаа Хаҥалас Ха­чыкаат нэһилиэгэ Баһылай Маппыайап диэн сэттэ уон саастаах баай оҕонньору булан, кэмэ суох элбэх үбү, элбэх сүөһүнү, сылгыны иэс ылар, хаатты оонньоон кэбиһэр. Маны төлүүр өттө суох буолан хаалар. Оҕонньоро буоллаҕына, куруук иэһин иэстээн кириэтиир, үҥсээри куттуур. Муҥур уһугар тиийэн, бу киһи оҕонньорун кытары буурдук диэн кэпсэ­тэр: «Дьэ, Баһылай Маппыайап оҕонньор, эн иэскин мин хайа да күүспүнэн, хайдах да төлүүр кыаҕым суох буолла. Арай сүбэлэһэн кэпсэттэхпитинэ эрэ сөп буоссук». Оҕонньор: «Эн тугу дьэ этээри гынаҕын? Кэпсэтэн да кө­рүөх! Сөбүлүү иһиттэхпинэ, мин да онтон туо­раа­бат оҕонньорбун», – диир. «Оҕонньоор, дьэ, бэккэ хаайдыҥ. Кырдьыга да, ылбыт суолум. Онон мин дьиҥнээх санаабын этээри гынабын».  «Ол тугуй?» – диир оҕонньоро. «Эн билиҥҥи бириэмэҕэ эмээхсиниҥ суох эбит. Кэпсээҥҥинэн буол­лаҕына, оҕо-уруу да суох оҕонньоро эбик­кин. Итинэн олоҕуран мин тугу этээри гы­набын? Мин этиэхпин баҕарабын манныгы. Кырдьаҕас киһи хаһан даҕаны эдэр дьахтары ойох ылан, киһи буолбута үгүс. Эн даҕаны эдэр дьахтары ойох ылыаххын сөптөөх быһыылааххын. Баҕар, ки­һи буолуох, оҕо төрөтүөх оҕонньор буоллаххына, оҕо үөскээн, киһи буолан, ааккын ааттатыа этэ». Оҕонньор: «Ээх, син сөпкө да этэҕин! Дьэ, мин да баҕам оннук! Соҕотоҕун сылдьар киһи диэн, бу кырдьыбыт кэннэ, барым барыта са­там­мат – астыын-таҥастыын. Кырдьык, кэргэн­нээх буол­бут киһи сөп буолуо эбит, быһыыта. Мин итини да толкуйдуубун. Миэхэҕэ сөптөөх дьахтар ханна баарын эн сабаҕалыы саныыр буолаҥҥын, эн итиирдик этэҕин?» Олоҥхоһут Уйбаан: «Оҕонньор, дьэ, сүбэ табылыннаҕына, миэхэҕэ бэйэбэр баар ээ!» Оҕонньор: «Ээх, ол эйиэхэҕэ, дьэ, ол тугуҥ дьахтар баарый? Ону миэхэ, дьэ, хайдах биэрээри гынаҕын?» «Оҕонньоор, мин балтым кыыс баар, Мотуруо­на диэн ааттаах. Быйыл уон ордуга сэттэ саа­һын туолар. Ол гынан баран, сааһынан аҕыйах да буоллар, сытыы-хотуу, уҥуоҕунан дөлөкүүр, үлэни-хамнаһы кыайар дьахтар, барыны бары сатыыр даҕаны. Дьиэҕэ үчүгэй, дьоллоох буо­луоҕа, дии саныыбын». Оҕонньор этэр: «Ээх, дьэ, сөпкө соҕус этэҕин ээ. Сүрэҕим-быарым оттотунан иһилиннэ. Оттон оҕоҥ миигин сөбү­лээн кэлиэ дуо? Мин, кырдьаҕас киһи, хайа да күн сириксэнэ суох буолааччыкпын». Онно: «Оҕонньоор, ол кэлэрэ-кэлбэтэ диэн буолбат. Саҥастаах убайа, биһиги, тылбытыттан тахсыбат кыыс. Тылбытыттан таһаарыахпыт суоҕа, эн эрэ сөбүлүүр буолларгын». Оҕонньор этэр: «Дьэ, Уйбаан! Оттон, эн миэхэ, хайтах, туох сулуугун биэриэҥ этэ? Хайтах сүбэлэһэн кэпсэтэбит?» Уйбаан: «Оҕонньоор, оттон, эн миэхэ элбэх баҕайы иэстээх буолан хааллыҥ. Ити иэһи мин билигин төлүүрү кыайбаппын, мин дьадаҥы киһибин, ити иэскиттэн көҕүрэтиэҥ этэ. Уонна кэлэр дьылларга төлүөм этэ. Уонна, уруурҕаһа тахсаргар, бэйэҥ ааттаах оҕонньор буолла­ҕыҥ, бэйэҥ тугу саныыргынан кэһиилэниэҥ дии. “Баччата аҕал” диэн тугу да быһаарыылана олоруохпунуй», – диир. Оҕонньор этэр: «Дьэ, сөрү-сөпкө эттиҥ! Оттон күтүөттүү-кы­лын­­ныы буоллахпытына, кэргэмминээн та­был­лан олордохпутуна, «тобох иэс» диэн иэстэ­һиэх­тээҕэр, баарбытын быһаҕастаһар дьон буо­луохпут буоллаҕа дии. Оттон, ити «тугунан кэһиилэнэргин бэйэҥ билиэҥ» диириҥ сөп. Биир байтаһын биэни сиэтэн тахсыах санаалаахпын, биир байтаһын ынах аҥарын буһаран тахсыам буоллаҕа дии – «буһуу кэһии» диэн. Итиэннэ, оттон, бу эбэ уута баар буоллаҕына, көрөн таһаарыам буоллаҕа дии – арыгы аһы баҕас», – диир. «Чэ, сөп, – диир Уйбаан. – Чэ, болдьоһуох, уонча хонон баран тахсаар. Мин урут тахсам­­мын, эрдэ кэргэттэрбэр кэпсээн, дьоммун-сэргэ­бин ыҥыран, мин син ыал буоллаҕым дии, сээкэйи бэлэмнэниэм».

Ити кэнниттэн дьиэ дьиэлэригэр тарҕасты­лар. Олоҥхоһут тыаҕа дойдутугар тахсан, кэр­гэт­тэригэр тиийэн кэпсиир: «Арҕаа Хаҥалас, Хачыкаат нэһилиэгэ, Баһылай Маппыайап оҕон­ньор диэн, ааттаах баай оҕонньорго, балтыбын эргэ биэриэх буоллум», – инньэ диир. Кыыс истэн олорон ыйытар: «Ол төһө саастаах оҕонньоруй?» Убайа эппиэттиир: «Сэттэ уон сааһа үһү. Ол да буоллар эдэр, үчүгэй, көхсүн оҕонньор». Кыыс: «Ким билэр, алыс кырдьаҕаһа бэрт эбит буолбат дуо? Оччоҕо “кэргэним” диэн ааттыам дуу, “аҕам оҕонньор” диэн ааттыам дуу? Убайым, сыыспыккын ээ, быһыыта», – диир. Убайа: «Кукаам, “кырдьаҕас” диэн этэриҥ сөп гынан баран, хайа, оттон миэнэ иэһим-күүһүм да элбээн хаалла. Кыайан төлөөбөт, албынныыр кыахха киирэн хааллым. Кырдьаҕас оҕонньор, баҕар, эйигин илдьэн баран, сотору соҕус өлөн хааллаҕына, улахан баайга-токко хаалыаҕыҥ. Оччоҕо, баайдаах, үчүгэй дьахтар аатырдаххы­на, ханнык диэбит улахан, мааны баай дьон­нор кэлэннэр, баҕар, ойох ылыахтара. Оччоҕо кэнники өттүгэр олоҕуҥ тупсуо этэ буоллаҕа дии. Чэ, аккаастаама, ол-бу буолума, таҕыстаҕына бараар!» – диир. Саҥаһа хаба тардан ылан этэр: «Хотуой! Убайыҥ сөпкө этэр. Бэйэҥ да санаан көрдөххүнэ, хойукку олоҕуҥ үчүгэй буоссук. Онон, аккаастаама, таҕыстаҕына, аны аккаастыы сылдьаайаҕын! Хайаан да булгуччу бараҕын!»  – диир. Кыыс саҥата суох хаалла. Итинэн бүттэ.

Ити кэнниттэн Баһылай Маппыайап оҕон­ньор, уонча хонон баран, тахсан тиийэн кэллэ. Эппитин курдук, биир байтаһын биэни сиэтэн, биир байтаһын ынах аҥарын буһаран, икки биэдэрэ арыгыны тиэйэн тиийэн кэллэ. Кэлэрин кытта, сөбүлэһэн олорор дьон быһыытынан, үрдүгэр түһэн, аһаан-сиэн, уруу оҥорон, ньир­гитэн бардылар.

Урууларын түүн хоонньоспотулар. Сарсыҥҥы түүн хаҥас диэки орон оҥорон, уол-кыыс бы­һыытынан хоонньоһуннардылар. Били хоон­ньоһон туран сарсыныгар, сарсыарда аһылык­тарын аһаан-сиэн баран, кыыс саҥаһын хаҥас чулаан иһигэр ыҥыран киллэрдэ. Чуулаан оронугар саҥаһынаан олоро түстэ, ытыы-ытыы маннык диэн ыллыы олордо:

– Дьэ-буо…

Сардаҥалаах Даарыйа саҥаһым,

Мин этэр тылбын истэн олорууй!

Баһылай Маппыайап диэн оҕонньорго

Эргэ биэрбиккит, –

Бөөлүүн хоонньоһон сытан,

Этим-сииним бэркэ сиргэнэн,

Кэлэйии бөҕөнү кэлэйэн,

Хомойуу бөҕөнү хомойон,

Курутуйан турдум.

«Ол тугуй?» – диэтэххинэ,

Этин-сиинин сүүйэн

Харчаччы хатан эрэр оҕонньор эбит,

Сылаас эт, сымнаҕас хаан диэн

Суох буолбут киһитэ эбит.

Эрэһэлээх тииһэ

Эмэҕирэн бүппүт быһыылаах,

Айаҕын сыта ыараханын эриэхсит,

Сыыҥа-сыраана санньылыйдаҕын эриэхсит,

Уон тарбаҕын эппэр-хааммар тириэрдэн

Тутан көрдөҕүнэ,

Долоҕодоһун хатыытынан харбаабыт

курдук

Тутуталаан көрөр.

Ол курдук илиитэ-атаҕа

Хатырыктыйан хаппыт күтүр эбит.

Маннык оҕонньор эрдэннэхпинэ,

Сааһым тохору

Эрэйгэ барыыһыкпын быһыылаах.

Онон, бу оҕонньору

Аккаастаан ыыттахпына, хайтах буолуо?

Барыа суохпун быһыылаах, – диир.

 

Онуоха Сардаҥалаах Даарыйа маннык диэн ыллаан барда:

– Дьэ-буо…

Хотуой, Мотуруонаа!

Кырдьык, оннук буотта буолуо.

Эн аккаастаан кэбистэххинэ,

Олоҥхоһут Уйбаан  убайыҥ

Хааттыһыт Саллаат аҕатын

Муспут баайын

Хаатты оонньоон бүтэрэн турар

буолбат дуо?!

Баһылай Маппыайап оҕонньортон

Эн убайыҥ,

Куоракка киирэ сылдьан,

Иэс итэҕэттэрэн ылан,

Бэт элбэх үбү

Хаатты оонньообут сурахтааҕа.

Эн барбатаххына, ол үбүн

Ити оҕонньор иэстээтэҕинэ –

Туохпутун да биэрэрбит суох,

Арай, үҥсүү буоллаҕына,

Убайыҥ эттээх хаанынан эрэ

Эппиэттииригэр тиийэр,

Албыннаабытыгар

Хараҥа буруйданан,

Халыҥ айыыланан,

Суон соболоҥнонон,

Сүрдээх дьүүлгэ түбэһэн,

Ынырыктаах ыйааҕынан ыйыллан,

Хаҥыргастаах хандалыны кэтэн,

Хараҥа хаайыыга барыаҕа,

Чыҥыргастаах кыаһынан кыаһыланан,

Суон түрмэҕэ сытыаҕа.

Сааһын былаһын тухары

Баахта остуруок балаҕаннаныа,

Остуруок дойдуланыа.

Убайгын онно

Ыытыаххын баҕарбат буоллаххына,

Кэлэр күҥҥэ-дьылга

Араҕыстаххытына да сөп буолуо.

Кыыс, ону истэн баран: «Дьэ оттон буолла­ҕа»,  – диир. Ол кэнниттэн итиннэ үс хоноллор. Үс хонон баран, кыыһы таҥыннаран, оҕон­ньор дойдутугар барар буолан, ааттаах атын көлү­йэн, убайдаах саҥаһа кыыһы сиэтэн таһааран, оҕонньор сыарҕатыгар олордон биэрэллэр. Оҕонньор дойдутугар Бороҕон сириттэн, бу куоратынан кэлэн барар дойду эбит, өрүһү өрө айаннатан, Киллэминэн, Тулагынан, Марханан айаннатан, Дьокуускайга таас молопуолдьуйа таһыгар кэлбиттэр. Мотуруона ону көрөн баран ырыалаах истэ:

– Баһылай Маппыайап оҕонньоор!

Итилиирэ килиэ-халаа түннүктээх,

Иккилиирэ мэндиэмэннээх,

Үрүҥнүүрэ дьүһүннээх,

Үрдүктүүрэ бэйэлээх,

Үтүөкэн улахан,

Туохтуйалыыр дьиэбит буолар?

Ити иһигэр туохтаахайдар баалларый?

 

Баһылай Маппыайап оҕонньор:

– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа!

Ити турар дьиэ иһигэр

Итириктээх испиир арыгыны оҥорор,

Хайҕаллаах майыара арыгыны тупсарар,

Ханньаах диэн хайҕаллаах арыгыны

хааччыйар,

Арыгы оҥоһуллар

Таас монопуолдьуйа диэн ити буолар,

Мотуруонаа, – диир.

 

Онтон айаннатан, остуруок таһыгар кэлэллэр. Мотуруона ырыалаах эмиэ истэ:

– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,

Ити үлүгэр үрдүктээхэй бэйэлээх,

Уһуктаах мас олбуордаах,

Муннуктарын аайы

Үрдүк үлүгэр сарайга

Ыыстык саа тутуурдаах

Харамынай киһилээх быһыылаах,

Маннык улахан олбуор иһигэр

Туохпут баар буолар, оҕонньоор?

 

Баһылай Маппыайап оҕонньор:

– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,

Бу олбуор иһигэр

Халыҥ буруйдаахтар,

Суон соболоҥноохтор,

Хараҥа айыылаахтар,

Улуус ороспуойдара,

Нэһилиэк илээттэрэ,

Түөкүн-албын дьоннор

Ууруулаах суутунан буруйданан,

Ынырыктаах ыйаахха,

Сүрдээх дьүүлгэ түбэспиттэр

Хаайыллар хараҥа

Хаайыы диэн бу буолар,

Остуруок эбэ хотун бу буолар.

Ити муннукка үөһэ турааччылар

Байыаннай саллааттар диэн,

Хаһаактар, хородобуойдар диэн,

Тахсан күрүөхтэрэ диэн

Харабыллыы турар дьон буолаллар, – диир.

 

Онтон айаннатан кэлэн ити манастыыр та­ҥа­ратын дьиэтин көрө түһэр дьахтар. Эмиэ ырыа­лаах иһэр:

– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,

Ол көстөр

Уһун үрдүк элбэх кириэстэрдээх,

Таас олбуордаах,

Кыһыл таас

Ити үлүгэрдээх улахан

Ити дьиэбит буолар дуу,

Туохпут буолар дуу?

Ити иһигэр

Туохтар баар буолуохтарай, оҕонньоор? –

диэн ыйытар.

 

Баһылай Маппыайап оҕонньор:

– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,

Ити үрдүк улахан кириэстээх,

Манастыыр диэн, бу Дьокуускайга суох

Улахан үтүө таҥара дьиэтэ буолар.

Ити иһигэр

Духуомунай аймах диэн,

Аҕабыттар, аккыырайдар,

Папаахтар, лөчүөктэр диэн

Бары таҥара дьонноро мунньустан

Таҥараттан көрдөһөр дьиэлэрэ,

Ити буолар, Мотуруонаа, Мотуруонаа.

Итини ааһа баттаан Улахан уулуссанан мас оку­русунуойга тиийэллэр. Онтон Мотуруона Ба­һы­лай Маппыайап оҕонньортон ыйытан ыл­лыыр:

– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,

Ити үлүгэр үрдүк бэйэлээх,

Икки мэндиэмэннээх,

Аҕыс илии килэгир түннүктээх,

Ити үлүгэрдээх улахан

Туохпут дьиэтэ буолар?

Ити иһигэр

Туох дьон баар буолуохтарай? – диир.

Оҕонньор:

– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,

Аргыый соҕустук

Айдаара иһиэххин

Хайдах буолуой!

Ити иһигэр

Үрдүк үөрэхтээх үтүөлэрэ,

Бастыҥ дьон маанылара,

Ууруулаах суут улахаттара,

Айыылааҕы хаандаардыыр,

Буруйдааҕы буунталыыр

Улахан тойон,

Окурусунуой суут диэн

Олохтоох дьиэтэ буолар.

Бүтүн Саха сирин,

Дьокуускай куораты бүтүннүүтүн

Баһын билэр тойон

Итиннэ баар буолуоҕа.

Итинтэн аҕыйахтык айаннатаат, таас балаата диэҥҥэ тиийдилэр. Мотуруона эмиэ ырыалаах истэ:

– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,

Бу үлүгэрдээх

Кып-кыһыл дьүһүннээх,

Муннуктарын аайы

Үөһээ өттүгэр уһуктаах мастаах,

Дьарҕаалаах ойуулаах,

Сүүнэ төгүрүк

Сүүстээх түннүктэрдээх,

Килэгир таас өстүөкүлэлээх,

Түөрт муннуктаах быһыылаах

Туох үлүгэрдээх улахан дьиэтэ

Манна оҥоһуллубутай, оҕонньоор?

Ити иһигэр

Туохтарбыт баар буолуохтарай,

оҕонньоор?

 

Оҕонньор итиннэ ырыалаах истэ:

– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,

Ити иһигэр

Соҕурууттан-хотуттан кэлэн тутуллар

Судаарыстыба бас билэр

Халыҥ харчыта ууруллар.

Бары баар бастыҥ баайдар,

Бааҥҥа уурар хаччылаахтар

Итиннэ уурдараллар.

Киирмэлээх атыыһыттар

Судаарыстыбаны кытары

Кэпсээннээх хаччыны

Ылар-биэрэр сирдэрэ итиннэ буолар.

Таас балаата диэн

Аатырар дьиэлэрэ ити буолар.

Үрдүк үөрэхтээхтэрим үтүөлэрэ,

Мэйиилээхтэрим бэттэрэ,

Ахсаанньыттарым ааттахтара,

Суоччуттарым улахаттара

Ити дьиэ иһигэр бааллара буолуо,

Хотуой, Мотуруонаа!

Дьэ, айаннатан, тус соҕуруу диэки баран ис­тилэр. Баҕарах сиринэн, Табаҕа Дьаамынан, Ытык Хайаны аннынан, Хахсык сиринэн, Нөмү­гү си­ринэн, Төхтүр дьаамынан баран-айаннатан, Бокуруоскай алын өттүнэн ааһан иһэн, дьахтар ырыалаах истэ:

– Баһылай Маппыайап оҕонньоор,

Бу үлүгэрдээх үрдүк сиргэ олохтоох,

Хайа үрдүгэр туохпут дьиэлэрэй?

Уһун кириэстээх, үрдүк хара

Ханнык сир таҥаратын дьиэтэ диэн

Аатынан буолуохтааҕый, оҕонньор?

Бу нуучча олохсуйан олорор дойдута дуу,

Саха баар буолар дуу?

 

Баһылай Маппыайап оҕонньор:

– Хотуой, хотуой, Мотуруонаа,

Бу Арҕаа Хаҥалас,

Мин улууһум быраабата диэн

Манна буолар.

Улуус кулубалара,

Улуус суруксуттара

Манна буолаллар.

Бу дойду аата

Бокуруоскай диэн ааттаах

Дэриэбинэ буолар.

Арҕаа Хаҥалас таҥаратын дьиэтэ диэн

Ити буолар.

Атыннык ааттаатахха,

Бокуруоскай дьаама диэн

Эмиэ аатынан, хотуой!

Мантан, ханна да сылдьыбакка эрэ, Баһылай Маппыайап оҕонньор дьиэтигэр, Хачыкаат сиригэр тиийэллэр. Оҕонньор, дьахтар сүгүн­нэрэн аҕалбыт киһи быһыытынан, уруу бөҕөнү оҥорор. Ити кыһынын кыстыыллар. Сайыныгар, кымыс мунньан, ыһыах оҥороллор. Били ыһыах­тарын аһаан-сиэн баран, Кырынаастыыр Мотуруона, ойоҕо буолар дьахтар, оҕонньоругар этэр: «Доҕоор, Баһылай Маппыайап оҕонньоор, биһиги туран дьоммутугар-сэргэбитигэр хоһоон­но таһааран биэриэх эрэ», – диир. Оҕонньор сөбүлэһэр: «Бэт сөп», – диир.

Туран илиилэриттэн тутуһаллар. Тойонноох хотун туран хоһоон таһаарар буоттарын кэннэ, ким аккаастанар буолуой, баар дьон бары кэлэн, илиилэриттэн тутуһан, төгүрүччү туран кэбистилэр. Дьахтар оҕонньоруттан ыйытар: «Доҕоор, эн хоһоон таһаараҕын дуу, мин хоһоон таһаарабын дуу?» Онуоха оҕонньор этэр: «Хотуой, Мотуруонаа, оттон эн хоһоон таһааран көрдөҕүҥ дии, эдэр киһи». Онно дьахтар ыллаан барар:

– Маҕан баттах оҕонньуур!

Унаар түптэҥ олохсуйбута

Умулларыгар тиийбит быһыылаах.

 

Оҕонньор итиннэ өһүргэнэ саныыр уонна ыллыыр:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Унаар түптэм умуллуохтааҕар,

Күөдьүйбүккэ дылы буолбат дуо!

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Дириҥ далай түһэлгэҥ

Түҥнэстэрэ кэлбит быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Дириҥ далай түһэлгэм

Түҥнэстиэн кэриэтин,

Төлкөлөммүккэ дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Ачар-чэчир саламаҥ

Анньыллыбыта

Алдьаммыкка дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Ачар-чэчир саламам

Алдьаныахтааҕар,

Айхалламмыкка дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Улаан биэкэҥ

Уйгуларын мунньаахтаан

Утахтаммытыҥ

Уурайаары гыммыт быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Улаан биэкэм уйгулара

Уурайыахтааҕар,

Олохтоммукка дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Аас биэҥ астарын

Аһытаахтаан

Аһаабытыҥ бараммыкка дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Аас биэм астара

Бараныахтааҕар,

Мантан инньэ

Баһаам элбэх буолуо.

 

Мантан ыла тутуһан турар дьонноро хаа­ман биэрдилэр. Бэйэлэрэ иккиэйэҕин туран хаа­лаллар.

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Илин диэки

Эргэнэ хара тыаҥ

Иччилэрэ элбээбит быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Илин тыакам истэригэр

Иэйэхситим эргийбитэ буолуо.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Арҕаа тыакаҥ истэригэр

Абааһыҥ арайдаабыт быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Арҕаа тыакам истэригэр

Айыыһытым арайдаабыта буолуо.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Соҕуруу тыакаҥ истэрэ

Содуомнаммыт быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Соҕуруу тыакам истэригэр

Соһо-чуоҕур айыыһытым

Эргийбитэ буолуо.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

Маҕан баттах оҕонньоор!

Хоту тыакаҥ тоҕо баҕас

Кураҥхадыйбыт курдугуй?

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Хоту тыакам кураҥхадыйыан кэриэтин

Дьоллоох айыыһытым

Тоҕуоруйбута буолуо.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Көгөччөрдүүр кытытыҥ

Күрүөһүлээн күрээхтиир күнэ кэлбит

быһыылаах.

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Көгөччөрдүүр кытыппын маарыын

сарсыарда

Күрүөлээбитим эбээт, эбээт, хотуой.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Тураҕастыыр кытытыҥ

Туора хаамар күнэ кэлбит быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Тураҕастыыр биэбин маарыын

сарсыарда

Тутан торуппутум эбээт.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

–Маҕан баттах оҕонньоор!

Элэмэстэй кытытыҥ

Элийэр-халыйар

Күнэ буолбут быһыылаах, оҕонньоор!

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Элэмэстэй кытыппын

Элэмэстэр соноҕос атыырым

Эккирэтэрэ буолуоҕа.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Илин тыакаҥ бастарыгар

Эриэкэйдээбит быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Илин тыакам бастарыгар

Эриэкэйдиэн кэриэтэ

Киэркэйбиккэ дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Арҕаа тыакаҥ төбөтө

Алаҥхалаабыт быһыылаах.

 

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Арҕаа тыакам төбөтө

Алаҥхалыан кэриэтэ

Аалар солко сибэкким

Анньыллыбыкка дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Хоту тыакаҥ төбөтө

Тоҕо кууран-кубарыйан барда, оҕонньоор?

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Хоту тыакам төбөтө

Кубарсыйыан кэриэтэ

Мотуок солко мутукчам

Муҥутаабыкка дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Соҕуруу тыакаҥ төбөтө

Мутукчата тоҕо сууллан-тохтон түстэ?

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Соҕуруу тыакам мутукчата

Сууллан-тохтон түһүөҕүнээҕэр

Тупсубукка дылы буолбат дуо, хотуой.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Үрүт өттүҥ

Өкөйбүккэ дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Былыр эдэр эрдэхпинэ

Сүгэһэрдээх идэлээх этим,

Онон үрүт өттүм өкөйбүтэ буолуо.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Алын өттүҥ

Айгыраабыт быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Былыр, куччугуй эрдэхпинэ,

Ийэм, аҕам биһиккэ сытыарбыттара,

Ол биһик ыҥыырын мииммиппиттэн,

Онон атаҕым мадьайбыта буолуо, хотуой.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Чанчыкыйыҥ астарыга

Тоҕо салыссыйда?

Кэтэҕиҥ аһа

Киргиллэммит быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Чанчыгым салыссыйыахтааҕар,

Былыр арыынан-сүөгэйинэн

Оҕунуохтуур этим,

Онон ньалҕарыйбыкка дылы буолбат дуо!

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Көмөр-хара баттаҕыҥ

Күрэҥсийбиккэ дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Көмөр-хара баттаҕым

Күрэҥсийиэн кэриэтин

Күндүлэргэ дылы буолбат дуо, хотуой?

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Эрэһэлээх тиийтэригиҥ

Элэйбит быһыылаах буолбат дуо,

оҕонньоор!

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Эрэһэлээх тиистэрим

Элэйиэн кэриэтэ

Эбиллибиккэ дылы быһыылаах.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Көмүс тииһиҥ

Көтүллүбүккэ дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Көмүс тииһим

Көтүллүөн кэриэтин мааҥыан сарсыарда

Көмүрүө уҥуоҕу

Күрдүргэччи ыстыыр этим.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Сыттыкыйыҥ аннынааҕы

Сыппаабыкка дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Сыттыкыйым аннынааҕы

Сыппыан кэриэтэ

Сытыырхайбыкка дылы быһыылаах, хотуой.

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Суорҕаннарыҥ аннынааҕы

Сукуйбукка дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Суорҕаннарым аннынааҕы

Сукуйуоҕун кэриэтэ маарыын сарсыарда

Содуомнаахха дылы буолбат этэ дуо, хотуой?

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Тэллэхэйиҥ аннынааҕы

Нэмэттэйбиккэ дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Тэллэхэйим аннынааҕы

Нэмэттийиэн кэриэтэ

Бөөлүүн тииһигирбиккэ дылы

Буолбат этэ дуо, хотуой?

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Ыстааныгыҥ иһинээҕи

Ыраастаммыкка дылы быһыылаах

буолбат дуо?

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Ыстааныгым иһинээҕи

Ыраастаныан кэриэтэ

Ыадайбыкка дылы буолбат дуо?

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Баккыларыҥ иһинээҕи

Бараммыкка дылы быһыылаах.

 

Маҕан баттах оҕонньор:

– Хотуой, Кырынаастыыр Мотуруонаа!

Баккыларым иһинээҕи

Бараныаҕын кэриэтэ

Маарыын сарсыарда

Барҕарбыкка дылы буолбат этэ дуо, хотуой!

 

Кырынаастыыр Мотуруона:

– Маҕан баттах оҕонньоор!

Элэмэс кытытыҥ

Элийэн-халыйан барар күнэ кэллэ –

Эккирэтэн

Эттээх хааҥҥын

Эрэйдии сылдьар буолаайаҕын!

Көгөччөр кытытыҥ

Күрүөһүлээн күрүүр күнэ

Көстөн тиийэн кэллэ –

Күөйүөм дии санаан

Күүскүн-уоххун бараайаҕын!

Маҕан биэҥ

Барар күнэ буолла –

Баһан ылыам диэҥҥин

Батыһар буолаайаҕын!

 

Ити кэнниттэн дьахтар дойдутун диэки баран хаалар.

 

Бу ырыаны Чыамайыкы нэһилиэгэр Боһуу Баһылай диэн киһиттэн уон аҕыс-сэттэ саас­таах сылдьан истибитим. Онтон кэнники Чыамайыкыга, биһиги да дойдуга куруук ыл­лыыр этилэр. Эттим Н. Степанов. (Н.И. Сте­панов тылыттан кулун тутар 18 күнүгэр 1954 сыллаахха И.В. Пухов Дьокуускай куоракка устубут  — Архив ФИЦ ЯНЦ СО РАН, рукописный фонд ИГИиПМНС, ф. 5, оп. 6, ед. хр. 178. – л. 85-105).

Ноорой

Чолбон. – 2022. – № 7

 

Бүөтүр Тобуруокап «Төкөлүк уонна Тэкэлик» | Журнал «Чолбон»

Ааҕар Саха сирин суруйааччыларын сойууһун Эдэр литератордарын сүбэтин кыттыылааҕа, прозаик Сардаана Корякина

«ЧОЛБОН ӨЙ КҮРЭҺЭ» II оонньуу балаһыанньата

Россияҕа ДЬИЭ КЭРГЭН, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ОҔО СААС сылларыгар аналлаах уонна саха литературата төрүттэммитэ 125 сылын көрсө

«ЧОЛБОН ӨЙ КҮРЭҺЭ» II оонньуу балаһыанньата

  1. СҮРҮН ТОРУМА

1.1. Бу Россияҕа Дьиэ кэргэн уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо саас сылларыгар аналлаах уонна саха суругунан уус-уран литературата төрүттэмитэ 125 сылын көрсө «Чолбон өй күрэһэ» II оонньуутун (мантан аллараа күрэс) «Сахабэчээт» СӨ САТ «Чолбон» сурунаалын эрэдээксийэтэ партнердарын кытары тэрийэр;

1.2. Күрэс дьон-сэргэ уус-уран литератураҕа уонна суруйааччылар олохторугар билиитигэр-көрүүтүгэр сигэнэр;

1.3. Күрэс үс түһүмэҕинэн ыытыллыаҕа:1-гы – сүүмэрдиир түһүмэх (улуустар кииннэригэр онлайн киэбинэн ахсынньы 2-12 күннэригэр ыытыллар), 2-с – өрөспүүбүлүкэтээҕи (кыайыылаах хамаандалар Дьокуускайга киирэн оонньууллар) – 3-с түмүмэх «САХА» НКИК быһа эфиригэр (Дьокуускай куоракка ыытыллар).

  1. КҮРЭС СЫАЛА-СОРУГА

2.1. Дьиэ кэргэн болҕомтотун саха уус-уран литературатыгар тардыы;

2.2. Сахалыы уус-уран литератураны ааҕыыны көҕүлээһин;

2.3. Сахалыы ааҕар, литератураны таптыыр дьону булан түмүү, иитии уонна өйөөһүн.

 

  1. КҮРЭС КЫТТЫЫЛААХТАРА

3.1. Күрэскэ «Чолбон» сурунаалга 2025 сылга сурутуулаах дьиэ кэргэн хамаандата кыттар;

3.2. Хас биирдии хамаанда 3(үс киһиттэн) (дьиэ кэргэн уонна аймах-билэ дьон) туруохтаах.

3.3. Күрэс түмүгэр элбэх очкону хомуйбут хамаанда кыайар;

3.5. Биир оонньуу түөрт түһүмэхтэн турар («Суругунан уус-уран литератураны төрүттээччилэр», «Аҕа дойду Улуу сэриитин кэминээҕи литература», «Репрессияламмыт суруйааччылар», «Билиҥҥи кэм литературата»).

  1. НАҔАРААДАЛААҺЫН

4.1. Күрэс түмүгүнэн очколарынан 1-гы уонна 2-с миэстэлээх хамаандалар быһаарыллаллар;

4.2. Улууска кыайбыт үс хамаанда сыаналаах бириистэринэн бэлиэтэнэллэр уонна бастаабыттар өрөспүүбүлүкэтээҕи түһүмэххэ кыттарга туоһу суругу ылаллар;

4.3. Өрөспүүбүлүкэтээҕи түһүмэх Дьокуускай куоракка ыытыллыаҕа уонна финал «САХА» НКИК быһа эфиригэр көрдөрүллүөҕэ. Бу түһүмэххэ кыайбыт хамаанда Өлүөнэ очуостарыгар сынньанар путевканан наҕараадаланыаҕа.

Тираспольга – Николай Якутскайга

1987 сыллаахха Чурапчыга райпо ревизиялыыр хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сырыттахпына, Москватааҕы кооперация институтугар балтараа ыйдаах кууруска ыыппыттара. Дьокуускайга туман буолан, сөмөлүөт көппөккө, икки күн хойутаан тиийбитим. Москваҕа хаһан да буолбатах тымныы турара. Оттон миэхэ, -58 кыраадыстан тиийбит киһиэхэ, 35 кыраадыс тымныы, нууччалыы эттэххэ, благодать этэ.

Оччолорго дойдубун кытта переговорнайга тиийэн төлөпүөнүнэн «восьмерканан» кэпсэтэрим. Ону Владивостоктан сылдьар Тамара сымыйаргаан: «Саха сирэ оннук сайдыылаах дуо? Биһиэхэ оннук суох», – диэбитигэр, чахчы сайдыылаах эбиппит диэн киэн тутта санаабытым. Кууруһум бүтүөн иннинэ райпобуттан Нюрбина Егоровна Анемподистова переговорга ыҥыран, Молдавияҕа Тирасполь куоракка олорор саха норуотун суруйааччыта Николай Якутскайы көрсөн кэл диэн сорудах биэрбитэ. Ол сыл Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 70 сыла этэ, онон оройуон тэрилтэлэрэ 15 сойуустуу өрөспүүбүлүкэни үллэстэн, кинилэр олохторун, сайдыыларын көрдөрүөхтээхтэрэ. Райпо кэлэктиибигэр Молдавия түбэспит этэ.

Биир бэйэм Николай Якутскай суруйууларын кытта оҕо сылдьан билсибитим. 4–5-с кылааска үөрэнэр сылларбар быһыылааҕа, аҕалаах ийэм Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэ», «Төлкө», «Тайҕаҕа» кинигэлэрин киэһэ кыраһыын лаампатын уотугар миэхэ доргуччу аахтараллара. Сороҕор сүрэҕэлдьээн эдьиийбэр Клараҕа көлбөрүйэн көрдөхпүнэ, аҕам: «Кини түргэн баҕайытык ааҕар, эйиэнэ чуолкай», – диир буолара. Билигин ону санаатахпына, ийэбит остуолга олорон иистэнэрэ, аҕабыт оһоххо сыстан, хараҕын симэн холкутуйан олороро, быраатым Миисэ мин аттыбар сыста остуолга бүк түһэрэ харахпар көстөн кэлэр. Ол кэмнэртэн саҕаламмыт буолуон сөп, кинигэни таттаран ааҕыым. Онон Николай Якутскайы көрсө барарбыттан олус үөрбүтүм.

Үөрэҕим бүтэрин кытта Кишиневка көтөр буолбутум. Олунньу 15 күнүгэр Москваттан көппүтүм эрээри, сөмөлүөппүт тиийиэхтээх чааһыгар тиийбэккэ, уһуннук да уһуннук көтөн баран, «Одессаҕа түстүбүт» диэн соһуппуттара. Ити кэмҥэ ол дойду сиик тумана биһиги тымныыбыт туманын курдук хойуу буолар эбит.  Хас эмэ чаас олорон баран салгыы Кишиневка көппүппүт. Биһиги сөмөлүөттэн түһэрбитигэр мин иннибэр обургу оҕону көтөҕө сылдьар, хас да суумкалаах цыган көрүҥнээх дьахтар иһэрэ. Аһынаммын суумкаларын ылан көмөлөспүтүм. Вокзал иһигэр тобус-толору киһи, олоруохтааҕар турар да миэстэ суоҕа. Онон-манан кэрийэн, түннүк холуодатыгар нэһиилэ миэстэ булан олордубутум. Ол дьахтарым Москваҕа оҕотун атаҕар эпэрээссийэ оҥоттороору илдьэн баран, аккаастатан төннөн иһээхтиир эбит. Махтанан түүн Кишиневка дьиэтигэр илдьэ барбыта. Сарсыарда автовокзалтан Тираспольга атаарбыта. Оччолорго киһи киһиттэн куттаммат, атын омук диэн арахсыбат, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр үтүө үгэс баара.

Тираспольга тиийээт да, ылбыт аадырыспынан Николай Якутскайга, куорат киинигэр тоҕус этээстээх дьиэҕэ, быһа тиийдим. Ааны бэйэтэ аста, миигин көрөн соһуйуон да иннинэ мин: «Ир суолгун ирдээн, тоҥ суолгун тордоон Чурапчыттан кэллим», – диэбиппэр үөрэн сэгэс гына түстэ. Ол дойду сиэринэн бирээнньиктээх чэй иһэртэ уонна миэхэ гостиница көрдүү бардыбыт. 79 саастаах диэтэххэ, уҥуоҕа көнөтө, тута сылдьар торуоскатыгар кыһаллыбакка, киэҥ-киэҥник хардыылаан, хаамара эрчимнээҕэ сөхтөрбүтэ. Мин кэнниттэн нэһиилэ сүүрэ-хаама былаан саппай уопсан испитим. Киин болуоссакка Сэбиэттэр дьиэлэрин таһыгар турар «Дружба» гостиницаҕа тиийбиппит, партия мунньаҕа буоларынан миэстэ суох диэтилэр. Иккис улахан «Аист» гостиницаҕа Николай Гаврилович кыһыл киниискэтин көрдөрөн, миэстэ булан биэрдилэр. Кэлин кумааҕыларбыттан көрдөххө мин ол күн маҕаһыыннары кэрийэн Молдавия туһунан кинигэлэри, грампластинка, сувенир, тесьма, рушник атыылаһан баһыылка оҥорон ыыппыт эбиппин. Барыта 134,86 солкуобайы ороскуоттаабыппын.

Иккис күммэр Николай Гавриловичка дьиэтигэр тиийэн, истиэнэни эргийэ кинигэ ыскааптаах утуйар хоһугар атах тэпсэн олорон, бэрт элбэҕи кэпсэттибит, кинигэлэрин ырыттыбыт. Райпо үлэһиттэригэр, ыччаттарыгар анаан хас да кинигэтин суруйан-бичийэн бэлэхтээбитэ. Мин, чиэһинэй муҥутаан, онтон биири да илдьэ хаалбатахпын. Арай бэйэм атыыласпыт «Тирасполь» диэн кинигэбэр «Мария Михайловнаҕа. Ыраах Молдавия Тирасполь куоратыгар олорор кырдьаҕаска, дойдум солунун биллэрбиккэр, ахтар төрөөбүт тылбынан кэпсэппиккэр, ис сүрэхпиттэн махтанар бэлиэм буоллун. Ытыктабылы кытта НикЯКутскай 18.II.87 с. Тирасполь к.» диэн суруйан биэрбитэ үтүө өйдөбүл буола сылдьар.

«Николай Гаврилович, мин эйигиттэн интервью ылар эбиппин», диэбиппэр олус үөрдэ, ону көрөн оннук санаа киирбититтэн бэйэм да үөрдүм. Сарсын ырыынак таһыгар баар звукозапись студиятыгар икки чааска көрсүөхпүт диэн болдьостубут. Ырыынак мин гостиницабыттан чугас диэн буолла. Кырдьык оннук эбит. Сарсыҥҥы күнүгэр ырыынак иннигэр «Звукозапись» диэн суруктаах кыракый киоска баарыгар кэллим. Ыйыталастым да, интервьюну эҥин уһулбаттар эбит, көннөрү кассетаттан кассетаҕа ырыаны усталлар. Хайыахпыный, болдьоспут сирбитигэр турдаҕым дии. Арай кырдьаҕаһым кэлбэт да кэлбэт. Кэтэһэр кэммэр ырыынак иһигэр киирэн тахсабын, ырааппаппын. Икки чаас кэтэһэн баран «атын ырыынак баар дуо?» диэн ыйыттым, «баар» диэтилэр. Ыйдаран, ыраах баҕайы автобуһунан айаннаан, онно тиийдим, ол эрээри ханнык да студияны булбатым. Гостиницабар төннөн кэлэн Николай Гавриловичка эрийдим. Кыыһа Лена Николаевна ылла уонна: «Ханна сылдьаҕын, аҕам тоҥон аҕай кэлбит», – диэн мөхтө. Быһаарсыбыппыт, иккиэн биир ырыынак уҥуо-маҥаа өттүгэр турбуппут – кини киин ааныгар, мин кэтэҕэр. Уоскуйан баран күлүстүбүт эрэ. Сарсыныгар студия көрдөөммүт хас да сиргэ сырыттыбыт. Ол сылдьан «Дом быта» киирбиппитигэр Николай Гаврилович хаартыскаҕа түһүөххэ диэбитин кыбыстан батынан кэбистим. Ону билиҥҥэ диэри кэмсинэбин. Николай Якутскай хаартыскаларын биэрэн, хос устуу оҥоттордубут. Онтон радиоузелга тиийэн биэс ыйытыылаах интервью ыллым, онно да баһаам кэпсэтии буолла. Үлэһиттэр Саха сириттэн сылдьарбын истэн сэҥээрдилэр, аны биһиэхэ интервьюта биэр диэн буолла. Эмиэ кыбыстан аккаастанан көрдүм да, хаайаннар син саҥардым. Блокноппар суруйбуппун көрдөххө, «В нашем районе связи с 70-летием Октября проводятся дни союзных республик. Нам выпала честь представить Молдавскую союзную республику» диэн саҕалаабыппын. Хайа дойдута, ханнык оройуона биллибэт, арай бэйэлэрэ быһаарбыттара буолуо. Онтон ыйытыыларга хоруйдаатым. Сороҕор түҥ-таҥ саҥарбыппын, мух-мах баран ылбыппын таҥарбытыгар көннөрүөхпүт диэн уоскуттулар. Ол интервью Тирасполь куорат араадьыйатыгар иһиллибитин Николай Гаврилович Лена Николаевналыын истибиттэрин төлөпүөнүнэн эппитэ, бэркэ саҥарбыккын диэн алы гыммыта да, биир бэйэм билигин да саныы-саныы кыбыстабын.

Гостиницаҕа икки миэстэлээх хоско орто саастаах молдаванка дьахтар баара. Барыны бары кэпсэтэрбит. Ол кэмҥэ сииктээх, туманнаах күннэр тураллара. Ол иһин бу барахсан сөмөлүөт көппөт, миигин эрэйдэниэ диэн дьиэтигэр поеһынан барар билиэтин ыла таарыйа үтүө санаатыттан миэхэ Москваҕа диэри поезка билиэт ылбыт этэ. Ол күн баран сөмөлүөтүм билиэтин төннөрөн, киэһэ поеһынан Москваҕа айаннаабытым. Оннук иллээх-эйэлээх кэм этэ.

Барар күммэр Николай Гаврилович гостиницабар атаара кэлбитэ. Хоспор олоро түһэн баран, кинини атаара кирилиэскэ тахсыбыппыт. Мин илиибин биэрэн бакаалаһар тылбын этэрбин кытта, эргиллэ түһээт, дьулуруччу хааман бара турбута. Мин соһуйан, тугу да эппэтэ диэн хомойон туран хаалбытым. Кэлин өйдөөбүтүм, долгуйбутун, уйадыйбытын биллэримээри оннук гыммыт эбит.

Дойдубар кэһии, кэпсээн бөҕөлөөх киһи кэлбитим. Николай Якутскай хаартыскаларын, кинигэлэрин быыстапкалаан, тесьмалаах таҥас бөҕө тиктэрэн, ДЭС-кэ үлэлии сылдьар молдаваннары ыалдьыттатан, мин суруйааччыны көрсүбүппүн кэпсээн, интервьюбун иһитиннэрэн, улахан кэнсиэр көрдөрөн, сэргэх тэрээһини ыыппыппыт. Ол туһунан Николай Гавриловичка төлөпүөнүнэн кэпсээбиппэр олус үөрбүтэ уонна сурукта суруйар буолаар диэн көрдөспүтэ.

Биирдэ, сылын чуолкайын өйдөөбөппүн, Чурапчы сельпотугар кылаабынай буҕаалтырынан үлэлии олордохпуна, Алексей Спиридонович Бродников миигин сураһан кабинеппар киирдэ. «Эн дуо, Парфенова диэн?» – бэрт суостаахтык ыйытан кэпсэтиини саҕалаата. – Николай Якутскайга тоҕо сурук суруйбаккын, эрэннэрэн баран?» – диэн мөхтө. Онтон аны Сэмэн Тумат кэллэ. Кини сымнаҕас соҕустук: «Улуу киһини хомоппуккун», – диэн хомуруйда, интервьюбун диискэҕэ уһултарарбар сүбэлээтэ. Сурук диэҥҥэ сүрэҕэ суох буолан, бары ытыктыыр сүдү киһибитин хомоппуппун өйдөөн, көрсүһүүбүт иккис сылыгар 1989 сыллаахха сурук суруйбуппун, ону даҕаны Иркутскай куоракка кууруска үөрэххэ сылдьан. Ол туһунан билигин Николай Гаврилович суругар ааҕабын.

Сэтинньи ый 2 күнэ, 1989 с.

Тирасполь куорат.

 ЫТЫКТАБЫЛЛААХ МАРИЯ МИХАЙЛОВНА!

Умнубут-тэмнибит кэннэ санатар уонна суруйар киһи буоллуҥ ээ! Мин букатын көһүппэккэ олороммун, Иркутскайтан ыыппыт суруккун туттум. Ытыктыыргар, өр кэм устата суруйар баҕалаах сылдьыбыккар баһыыба уонна махтал. Үчүгэйдик саныыр киһитин – киһи умнубат.

Маннык сылаастык, сымнаҕастык саҕалаан баран, икки сирэй тухары сонунун, айар былааннарын суруйбут эбит.

Якутскайга миигиттэн үс сыл аҕа саастаах убайым оҕонньор олорор. Кинини кытта сибээспин быспакка суруйсабын. Суруйааччылартан миэхэ мэлдьи суруйар Моисей Ефимов, дэҥ-хаадьа суруйаллар Николай Габышев уонна Семен Руфов. Итилэри таһынан, өрдөөҕүттэн атаһым, геолог-инженер идэлээх, билигин аҥаарын баралыыска оҕустарбыт – инвалид буолан олорор Петр Иванович Сергеев миэхэ мэлдьи суруйаахтыыр. Онон, төрөөбүт дойдубун кытта син сибээстээхпин. Аны, умуннара-умуннара да буоллар эһиги суруйуҥ!

Эһиил, өскөтө, эһиги оройуоҥҥутугар «Кыайыы ыһыаҕын» тэрийэр, онно миигин ыҥырар буоллаххытына – тахса сылдьыа этим.

Ити баҕа санаатын партия райкомун 2-с сэкирэтээригэр Агафия Семеновна Птицынаҕа тиэрдибитим да, хомойуох иһин сэҥээрбэтэхтэрэ.

Тирасполь куораттан 4 көстөөх сиргэ «Садовай учаастак» атыыластым. Салгыҥҥа сылдьар уонна балыктыыр баҕа санаам батарабына. Онно улахан күөл баар, балык толору сирэ. …Бэрт үчүгэйдик олоруҥ. Өскөтө Чурапчыга хаһан эмэ сылдьар күннээх буоллахпына – ыалдьыттыы киирэ сылдьыам!

Кууһабын, ууруубун Николай Якутский

Бу 1990 сыллаахха муус устар 23 күнүгэр суруйбут эбит.

Мин киниэхэ «Кыым», «Эдэр коммунист» хаһыаттары ыытарым. Биир суругар «Эһиги оройуоҥҥут хаһыатыгар Саргы Петрова кыысчаан миэхэ анаан хоһоон суруйбутун ыыппыккар – ыраахтан да буоллар, иэдэскин убуруубун!» диэн суруйбут эбит. Бырааһынньыктарга аккырыыкка ыытара. Суруктар быыстарыгар мин хам-хаадьаа төлөпүөннүүрүм. Оннук кэпсэтии киһи өйүгэр сөҥөн хаалбата биллэр. Оттон кини суругу сөбүлүүрэ. Норуот сөпкө этэр эбит: суруллубут – суоруллубат. Бу мин иннибэр кини бэчээттиир массыыҥканан иккилии страницалаах суруктара сыталлар. Наһаа да элбэҕи суруйбут, үлэлээбит эбит. Ол үлэтэ хомойуох иһин бэчээккэ барыта тахсыбатах быһыылаах. Онтон эмиэ мин буруйбунан, эппиэтинэһэ суохпуттан сибээспит быһыннаҕа.

Мин сылдьар кэммэр Николай Гаврилович Тирасполь куорат олохтооҕо буолбута 21 сыл буолбут этэ. Кэргэнэ Софья Евсеевна өлбүтүн кэннэ кыыһа Лена дьиэ кэргэнин кытта олороро. Лена Николаевна Ермакова «Днестровская правда» хаһыат эрэдээксийэтигэр отдел сэбиэдиссэйэ, ССРС суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ этэ. Ермаковтар уоллара Александр Ленинградтааҕы киинэ инженердэрин бэлэмниир институт 5-с кууруһун устудьуона, кыыстара Татьяна 7-с кылаас үөрэнээччитэ этилэрэ. Уола МВД полковнига, байыаннай институт доцена Вилюй Николаевич Золотарев Москва куоракка олороро. Золотаревтар уоллара Андрей Вилюевич үрдүк үөрэхтээх, милииссийэ старшай лейтенана этэ. Таня диэн кыыстааҕа. Кыыстара Оксана Вилюевна Хрусталева (Золотарева) Зеленоград куоратыгар оскуола учуутала этэ. Ира диэн кыыстааҕа. Ол кэмҥэ Николай Гаврилович 2 оҕолоох, 4 сиэннээх, 2 хос сиэннээх эбит. Кыыһын Ленаны сахалыы билэр, СГУ-ну бүтэрбитэ диэн кэпсээбитэ. Ленаны биирдэ эрэ көрөн аһарбытым. Сахалыы хааннаах, орто уҥуохтаах этэ, нууччалыы кэпсэппитэ. Николай Гаврилович кыыһа, сиэннэрэ, хос уонна хос-хос сиэннэрэ билигин ырааттахтара. Этэҥҥэ эрэ олордуннар диэн сахалыы сиэринэн сэмэйдик алгыыбын.

Мин бу ахтыыбын хойутаан да буоллар суруйан, Николай Якутскай киһи быһыытынан судургу, төрөөбүт дойдутугар тардыһар уонна таптыырын биллэрэр киһи этэ диэн кэпсиэхпин баҕарабын. Саха норуотун тапталлаах суруйааччытын, оҕо эрдэхтэн аахпыт кинигэлэрбит ааптардарын Николай Якутскайы илэ көрбүппүттэн, сэргэстэһэ хаампыппыттан, билигин суруктарын тутан олорорбуттан дьоллоохпун.

Мария Парфенова,
СӨ бочуоттаах бэтэрээнэ,
Чурапчы улууһун Хатылы нэһилиэгин ытык киһитэ

Чолбон. – 2023. – №11

 

Болот моһуогуруулара

(Кэпсээннэр)

«Ньыламан маҕаттар»

Болот, үтүө айылааҕа буоллар, оскуолаҕа киирэр сааһа ситэн эрэр кэмэ буолуо эбит, ол эрээри кинини ким эмэ үөрэххэ тэрийэр сибикитэ биллибэт этэ. Чугаһынан оскуола да суоҕа. Ханна эмэ, биир эмэ сиргэ аһыллар да эбит буоллаҕына, онно кини курдук дьадаҥы ыал оҕото кыайан түбэспэт этэ. Онон Болокко оскуоланы, кыһамньылаах учууталлары уонна уон араас өйдөөх кинигэлэри бука барыларын соҕотох биир киһи – кини ийэтэ солбуйара. Ийэ үөрэҕэ ардыгар олус соһумарынан дьулатара, оттон сороҕор олус сымнаан абырыыра.

Дьэ онон биир бэртээхэй күн арай Арапыана, ханнык эрэ мааны ыалдьыт таарыйбытыгар күндүлээри, дьааһыгын хастан хачыгырайбыта, саамай түгэххэ тэрэппиискэҕэ суулаан илдьэ сылдьар аҕыйах куһуок саахара мэлийэн хаалбыт этэ. Арапыана төбөтө үллэн хаалыар диэри суулаах саахарын көрдүү сатаан-сатаан баран, булбакка, сиргэ сиик да буолан симэлийбитин, халлааҥҥа күдэн да буолан көппүтүн билбэтэҕэ. Онон мааны ыалдьыты саахара суох чэйдэтэн, ийэ муҥнаах кыбыстыы бөҕөтүгэр түбэстэ.

Ыалдьыты атааран баран, Арапыана уһата-кэҥэтэ барбакка, силиэстийэҕэ туруммута.

– Нохоо, саахары эн моһуоктаабытыҥ дуо? – диэтэ ийэтэ, Болоту аҥаар илиититтэн күүскэ харбаан ылан баран.

– Суох, ол ханнык саахары? – диэн Болот соһуйда, адьаһын тугу да билбэтэх, сымыйанан балыллан эрэр киһи курдук дьиэс-куос буолбахтаата. Ол да буоллар кини тоҕо эрэ ийэтиттэн харахтарын кистии туттубута. Оннук киһи ханнык баҕарар доппуруоска улаханнык эриллэрин, уорбаланарын кини өссө даҕаны билэ илик быһыылааҕа. Кини оннугар, хата, ийэтэ, ону үчүгэйдик билэр буолан, уолу иилэ хабан ылбыта.

– Эн биир-биэс диэмэ, булгуччу эн ылбыккын!.. Эрэйдээх баара, онтукаҥ ити хараххар да баар. Ыл, бэттэх көр, көҥдөйдүү көстө сылдьаллар.

Болот ити тылтан букатын өмүттэн, бөтө бэрдэрэн хаалла. Аата, кини туһугар, хайа эмэ дьэҥкир таас иһит курдук, көҥдөйдүү көстөн хааллахтара!.. Онуоха эбии Арапыана оһох чанчыгар сытар эргэ сиппиир талаҕын сыыйа тардан ылбытыгар, Болот, төрүт да үөрүйэх баҕайы киһи, этэ салаһа түстэ.

– Чэ, этэ тарт! – диэт, ийэтэ сытыы чыпчаххайынан салгыҥҥа быһа биэрэн «куус» гыннарда.

Ол тыас доппуруоһу ньачаас быһаарбыта. Уолчаан, кэдэс гынан баран, саҥа аллайбыта:

– Ийэкээ, тохтоо, этиэм-этиэм.

– Эһээ, оннук эбит дуо? Чэ, этэ тарт, хайаабыккыный?

– Хайаабатаҕым даҕаны…

– Эмиэ мэлдьэһэн эрэр!.. – Итини кытта тэҥҥэ сытыы чыпчаххай хат өрө күөрэйдэ.

– Бааллар-бааллар, сыталлар.

– Сыталлар даа? Ол ханна?

– Оттон онно, ол онно, – дии-дии уол дьиэ иннигэр күлүгүрэн турар өтөх диэки кирдээх сөмүйэтинэн чөчөҥнөттө.

– Хайдах, ол өтөххө дуо? – соһуйда ийэтэ. – Чэ, барыах, сымыйалыаҥ да сэрэн! – диэн баран уолчааны саҕатыттан харбаан ылан иннигэр укта уонна, ыһыктыбакка эрэ, эргэ өтөх диэки дьулурутта. (Уолчаан атаҕынан быһыйын ийэ үчүгэйдик билэрэ.)

– Манна кистээбитиҥ дуо? – диэн ыйытта Арапыана уолчаанын саҕатыттан бобо туппутунан өтөххө киллэрэн туран.

– Манна, – диэтэ Болот симиттэн.

– Чэ, була тарт!

– Ыыт ээ оччоҕо, – уол кыҥкыйдаста.

Ийэ өс киирбэх Болоту төлө тутан кэбиспитэ, киһитэ, түөрт атах буолаат, бастыҥ орон анныгар сылыпыс гынан хаалла. Ийэтэ хата соһуйда.

– Нохоо, ханна куоттуҥ, сэрэн, син биир ситиэм!

Уола онуоха тугу да хоруйдаабата, орон анныгар чочумча буолан, тугу эрэ хаһыспахтаан баран, буор-сыыс буолан хаалбыт обургу соҕус куһуок саахары ийэтигэр, иһиллэр соҕустук өрө тыынан баран, уунна.

Маны эрэ күүппэккэ турбут ийэ улаханнык соһуйда, ол да буоллар өссө да сөп буолбатахтык ыйытта:

– Хайа, оттон сорҕото?

Болот итиннэ хоруйдаһар солото суоҕа, ортоку орон аннын диэки саҥата суох ат буолан, быарынан сыылаҥхайдыы турда уонна онно тиийэн эмиэ хаһыспахтаата, эмиэ өрө тыынна, онтон эмиэ биир куһуок, мааҥҥытааҕар өссө буор-сыыс буолбут саахары уунна. Итинтэн ийэтигэр саҥарыах да бокуой биэрбэккэ, атах орон аннын диэки сулбу ааста.

– Ылыҥ, көрөн кэбиһиҥ! Манна букатын, били Чаачахаан курдук, көҥдөй хороон хаһынан кэбиспит сирэ эбит буолбат дуо? – диэн саҥа аллайда ийэтэ.

Утаакы буолбата, Болот тиийбит сириттэн өссө биир эмиэ бэркэ буор-сыыс буолбут куһуогу уунна.

Ити кэнниттэн уочарат хаҥас, кэтэҕэриин, биллэрик ороннор анныларынан ааһыталаата. Туох барыта бүтэрин быһыытынан, Болот ууруммут саппааһа кэнникинэн баранан барбыта. Саамай бэстилиэнэй куһуок хостонуутугар Болот, киһи эрэ буоллар, улаханнык уйадыйбыта.

– Саахардарым, бу ньыламан маҕаттар, маҕаҥҥытыгар уонна минньигэскитигэр ымсыырдаҥҥыт, бу айылаах оҥордоххут, ыый-ыый-ыыйбыан, ыыйыкабыан, туох эһигини ситиһиэ баарай? – дии-дии, оронун анныттан тахсыбакка сытан, ытаан сыҥсыйбыта.

Буруйдаах уолчааны үчүгэй аҕайдык кэһэтэн биэриэх буолан сытыы чыпчаххайын бэлэм тутан турбут ийэ барахсан, ону истэн, бэйэтэ уйадыйбыта.

– Сээн, оҕокком сыыһа, ама да биһиэхэ куһуок саахар баҕалааҕын иһин, саҥардаҕа баҕас сүрүккэтэ… Болот, кэл, таҕыс, дьиэбитигэр барыах, – диэн баран, ийэтэ хараҕын соттуммахтаан ылбыта.

Кинилэр оргууй дьиэлэригэр төннөн истилэр. Ийэтэ «ыйытыыта суох ылар да, хаһаанар да» сатамматын, оннук киһини үчүгэй аҕайдык иэнин хастаан, үөрэтэн биэриллиэхтээҕин, киһи үчүгэй, көнө суобастаах буолуох тустааҕын уолчааҥҥа өйдөтөр.

– Суобас диэни билбэт, ымсыы дьон арай баайдар бааллар, эн кинилэр курдук буолуоххун баҕараҕын дуо?

Суох, Болот кинилэр курдук буолуон ончу баҕарбат эбит.

– Былырыын Дьэкиим кинээс сымыйа, кур иэһигэр баар эрэ биир ыанньык ынахпын туттаран ылбыта. Ол үчүгэй этэ дуо?

Суох… үчүгэйэ суоҕа. Ынахтарын аһыйан, кини ийэтинээн ытыы хаалбыттара. Онон кини ийэтигэр улаханнык көмөлөспүт, күчүмэҕэй күнүгэр өйөбүл буолбут курдук санаммыта. Ону Болот бэркэ өйдүүр. Ону ааһан, хойут, улааттаҕына, кинээһи кэһэтэ түһэн биэрэр санаалаах. Ол санаата, хата, билигин хат көбөн кэллэ.

Ити кэнниттэн кинилэр балачча саҥата суох испэхтээтилэр. Болот тугу эрэ толкуйдуур, онтон, эргиллэ түһэн баран, ыйытар:

– Ийээ, саахарым харахпар тоҕо өтө көстө сылдьыбыта буолуой?

– Оботуҥ олус иҥмитэ буолуо.

– Оттон билигин көстөллөр дуу?

– Суох, булан биэрбитиҥ кэннэ, тоҕо мээнэ көстө сылдьыахтарай?

«Туй-сиэ, бу өйдөрүн!» – диэн саахардартан салла санаата Болот уонна, эмиэ тугу эрэ толкуйдаан баран, ийэтигэр хат эргилиннэ:

– Ийээ, оччоҕо Дьэкиим кинээс обото эмиэ хараҕар көстөрө буолуо дуу?

– Көстүмүнэ, хайыа этэй?

– Оо! – диэн унаарытан кэбистэ Болот уонна, тугу да саҥарбакка, ийэтин кытта сэргэстэһэ хаамсан истэ. «Дьэкиим кинээс хараҕар төһөлөөх эрэ элбэх оботтоох соллоҥ бииһин ууһа: ынах буута, таба тыла, сылгы тараһата, эһэ тыҥыраҕа уонна бөрө тииһэ элэҥнээн ааһан иһэллэрэ буолла?» – дии санаата Болот.

 

Маҥхааһай күтэрэ

Кыһын Болот дьонугар ыал кэлэн дьукаахтаста. Дьукаахтара Күтэр Уйбаан нэһилиэк маҥхааһайыгар харабыллыыр этэ. Биирдэ саас, быстарыы саҕана, нэһилиэк дьоно, уурумньу бурдуктарын түҥэттээри, маҥхааһайдарын аспыттара, соччо дуоннаах ас-үөл орпотох, хата, ол оннугар иитиллибит сохсо, чааркаан араас ампаар иһигэр туолан хаалбыт этэ.

Күтэр Уйбаан буоллаҕына бурдугу ыйытыыта суох бараабыт моҕотойдору, күтэрдэри үҥсэн айаҕа хараара турда:

– Уһун кыһыны быһа бултаһа сатаан кэбистим, бэйэҕит көрүҥ, – диэн баран, Күтэр сохсолорун диэки ыйан кэбистэ. – Онно кыайтарбатахтарын иһин, өссө ол куобаҕым айаларын эһэн киллэрэн, эбии тардыталаабытым, олор ол муннук аайы аҥаабыллаан сыталлар… Бэйи, хата сэрэниҥ, барымаҥ, бэйэҕитин былдьатыаххыт! – диэн күө-дьаа буолла харабыл.

Онтон дьулайан дьон кэннилэринэн тэйдилэр…

– Кырдьык, дьэ улаханнык эрэйдэммит киһи эбит, арааһа, эрэйин туспа сыаналаатахха табыллыыһы, – диэн ким эрэ дьон ортотуттан саҥарда.

Ону истэн эр ылбыт харабыл эбии аймана түстэ:

– Бэйэм да инньэ дии саныыбын. Онуоха эбии, айаларым манна киирэн хааланнар, быйыл кыһын куобах этин дуостал амсайбатым!

– Бу хаарыан киһи буорайдаҕын!

– Онто суох Уйбаан мээнэҕэ саҥара, үҥсэргии сылдьыбат идэлээх, кырдьыгын этэн эрдэҕэ буолуо.

– Аньыы даҕаны, эһиэхэ сымыйалыы сырыттамый!.. Чиччик кыыллары эккирэтэрбэр утуйар уум уу буолбата, аһыыр аһым ас буолбата. Доруобуйа төһө-хачча көҕүс түспүтүн этиллибэт даҕаны. Чэ, онон, быһата, уопсастыбам, дьонум-сэргэм, тугу эмэ санаатаххытына табыллар киһигит буоллум.

Күтэр Уйбаан, аһыннараары, быар куустан баран, сиргэ тиийэ үҥэн-сүктэн тоҥхойон сытта. Дьон даҕаны кини тылыттан улаханнык долгуйда. Күтэри аһыммыт омуннарыгар сорохтор харахтарыттан уу таҕыста.

Итини истэн, Болот дьукааҕар көмөлөһөргө сананна.

– Биһиги дьукаахпыт кырдьыга, – диэтэ кини дьон кэнниттэн кэлэн.

– Бай, бу хантан кэлбит уолчааный? – ыадаҕар истээх, бөдөҥ-садаҥ киһи соһуйбут омунугар уостара оппойон хааллылар.

– Ити дуо? Ити барбах киһи ахсаана итэҕэһин ситэрэ кэлэ сылдьар киһи. Аата Болот диэн, били Арапыана уола.

– Ээ, кырдьык.

– Нохоо, эн кырдьык Болот диэн буоллаххына, кырдьыккынан эт эрэ: маҥхааһай бурдугун күтэр таһан сиэбитин эн хаһан уонна хайдах бадахтаахтык көрөр этигиний?

– Оттон… оттон кууллаах бурдук бөҕөтүн маҥхааһайтан сүгэ-сүгэ, көтөҕө-көтөҕө мадьалыт да мадьалыт буолара.

– Бай да доҕоор, Болоот, ол күтэрбит оччо улахан буолар этэ дуо?

– Улахан буолумуна…

– «Улахан буолумуна». Ол аата төһөнүй – эн саҕа?

– Миигиннээҕэр быдан улахан, саманнык! – маҥхааһайы кураанахтаабыт күтэр улаханын көрдөрөөрү, уолчаан икки илиитин өрө уунар.

– Һы! Ол аата төһө буоларый, чэ, мин саҕа?

– Арыый намыһах уонна иһэ кыра.

Уол, кырдьыгын көрдөрөөрү, иһин хапсыччы туттар. Дьон антах хайыһаллар, биллэ-биллибэтинэн мичээрдээн ылаллар. Хаһатын таарыттарбыт суон киһи эмиэ кулук-халык туттан аһара сатыыр.

– Бэйи-бэйи, эн киһи тылын өйдөөн истэн баран саҥарар буол. Дьэ онон, нохоо, быһатын эттэххэ, ол оботтоох күтэр кимиэхэ маарынныан сөбүй?

– Туох, күтэр дуо?.. Оттон күтэр… күтэр биһиги Уйбааммытыгар маарынныыр, үүт-үкчү…

– Ээ, иттэни уур, умса уур – үүт-үкчү диэ!

– Үкчү…

– Доҕоттоор, оттон маҥхааһайбытын кураа-нахтаабыт күтэрбит бэйэтинэн бу турар эбит буолбат дуо? – дэстилэр дьон.

Ол курдук маҥхааһай күтэрэ көстөн кэлбитэ.

 

Маҥнайгы билсиһии

Ити кэнниттэн күн-дьыл сыыйа-сыппайа баран, ааһан истэ. Уолчаан биллэрдик улаатта. Уончатын ситтэҕэ буолуо. Ол тухары оскуола кини аттынан, муҥ саатар, чугаһынан эҥин аһыллан көрбөтө. Аһыллыбыта да буоллар, Болот курдук дьадаҥы киһи онно түбэһэрэ бэрт саарбах этэ. Онон Болот оскуола туһунан түүлүгэр-битигэр да оҕустарбакка улаатан истэ. Хата, ол оннугар кини элбэх эрэйгэ киирэн эрилиннэ, муҥҥа түбэһэн мускулунна.

Бу сырыыга кини моһуогуруута «куораттан улахан тойон тахсан иһэр үһү» диэн суһал сурах тарҕаммытыттан саҕаламмыта.

Нэһилиэк кинээһэ Уордаах Дьэкиим, ол би-риэмэҕэ атаҕын арамачыыһа бэргээн, улаханнык сарбыллан сытара. Сураҕы ылаат, кини сонно тута үтүөрэ охсубута уонна иһэр тойону ородобуой дьиэҕэ тоһуйа барар буолбута.

Ол кинээс бэйэлээх айгыстан иһэр сураҕа бэйэтэ биир суол туспа түбүгү-эрэйи, сүүрүүнү-көтүүнү үөскэппитэ. «Манан кэлэн аастаҕына, бука, таарыйыа, онон эрдэттэн сэрэнэн-сэрбэнэн олоруҥ», – диэн буолта.

Ол сурах дьонтон дьоҥҥо бэриллэн, толоону-сыһыыны уҥуордаан, улам улаатан, үҥкүрүйэн-күөлэһийэн кэлэн, кэнники Болот дьонун аахха тиийбитэ.

– Дьэ, сэгээр, булгуччу сэрэн, кинээһи моһуоктаан алдьархайы тардаайаҕын! – диэбитэ Болот ийэтэ.

Болот ийэтин тылыгар сөбүлэһэн, төбөтүн бэрт улгумнук төҥкөх гыннаран кэбистэ. Ол да буоллар кини дьиксиргэммиттик ыйыппыта:

– Ийээ, оттон кинээс биир эмэ ынахпытын эмиэ үүрэн илдьэ барыа суоҕа дуу?

– Ханна баппатах элбэх ынахпытыттан сырыы аайы былдьаттаҥый! – диэн ийэтэ кыыһыран кэбистэ.

– Оннугун иһин, кини суохтан да илдьэ барыа диэн дьулайабын ээ, – диэтэ Болот.

– «Дьулайардаах» ээ өссө, хайа эмэ улахан киһи курдук тыллаһан түһэн бу уол! – ийэтэ уолун тылыттан сонньуйан ылла.

Ити итинэн ааста.

Болот оһох хаҥас чанчыгар бэркэ ууһун киллэринэн, талах ынах оҥосто олорбута. Аттыгар сайыҥҥы уу чуумпу улугурбут аатыгар сахсырҕалар, куолуларынан, туох да быһаарыыта суох сааҕынаһаллар, онно бырдах саҥата биирдээн-иккилээн кыттан, тыһы кыл быстыаҕынан сыыйан ааһара. Уһана олорор уолчаан аттыгар итинтэн атын астык туох да тыынар тыыннаах бииһин ууһа баара биллибэт этэ. Ийэтэ хотоҥҥо киирэн тугу эрэ түбүйэ сылдьара. Аҕата… аҕата өлбүт киһи иинин хаһа тахсыбыта. Кинилэр ырааҕынан уруулара, быстар дьадаҥы киһи, Имииһит Тиэхээн эрэйдээх өлөн хаалан, түбүк үрдүгэр түбүгү оҥордо. Бокуонньугу бэйэтин сууйан-сотон, таҥыннаран бэлэмнээн баран, туора ороҥҥо быыс тардан, атааннаах, арҕастаах аан ийэ дойду түбүгүттэн арахсан, быстыбат уһун сынньалаҥҥа барбыт бэлиэтин – быар кууһуннаран баран, сытыараллар.

Болот ынаҕын бүтэрэ охсоору ырычаахтаһа олордоҕуна, тас аан халҕана бэрт оргууй, боччумнаах баҕайытык тэлэллэн кэлбитигэр, кини өрүү да сэҥээрбэккэ хаалла. Бэйэтэ да бу үйэҕэ аан аһыллара-сабыллара кэмнээх буолуо дуо? Ол аайы быһа сээбэҥнээн, хантаҥнаан-чолоҥноон хааллахха, киһи сатаан тугу да бүтэриэ-оһоруо суох буолбат дуо? Ол иһин Болот мэнээк аан тыаһын ахсарбакка үлэлии олордо. Онуоха эбии кини үлэтин киэнин саамай нарыныгар, мындырыгар – ынаҕын ойуутун быһыыга киирбитэ. Бэйэтэ да олус сиэдэрэй, мааны сүөһү түбэһэн эрэйдээтэ.

Ынах ойуута иэдэппэтэҕэ буоллар, аан тыаһыырын кытта төбөтүн өндөтө түстэр, Болот кэнники моһуогурууларыттан бэрт элбэхтэрит-тэн, баҕар, быыһаныа эбитэ буолуо. Ону баара кини, өлөр-өһөр быаҕа, ити бириэмэҕэ туох баар болҕомтотун ынах ойуутугар туһаайбыта. Өскөтүн кини арыый иллэҥэ буоллар, төбөтүн өндөтө түстэр, оччоҕо кини хара хаарыс сонноох, уолугар төгүрүк үрүҥ көмүс мэтээллээх, халлаан кустугунуу арылхай куһаат курдаах киһи аҥаар илиитигэр сыыйыллаҕас уһун, хап-хара кыл дэйбиирдээх ыадахаччыйан киирэн кэлбитин көрүө этэ, оттон нөҥүө илиитигэр икки салаалаах өрүү кымньыытын көрдөр, Болот төрүт да уһун кэпсэтиитэ-айдаана суох, эрдэ-сылла сууламмыт буолуо этэ. Болот, солото суох киһи, ол үлүгэри-алдьархайы көрүмүнэ халаахтаабыта.

Киирбит киһи биллэрик орон үрдүнээҕи өһүө диэки көрөн, таҥараҕа үҥпүтэ буолан, түөһүн соттумахтаан ылла, ол таҥараны аанньа ахтыбатаҕыттан буолбатах, киирэн турар ыалын ахсарбатаҕыттан уонна олус тиэтэйэн иһэр буолан.

Болот ону эмиэ көрбөккө хаалла. Солото суох буолар, көр, оннук!

– Дьиэлээхтэр, кэпсээҥҥит! – диэтэ сөҥ куоластаах киһи саҥата сыыйа баттаан. Онуоха хоруй иһиллибэтэ. – Хайа, иччитэх дьиэҕэ киирэн турабын дуу, тугуй?! – номнуо кыйахаммыттык ботугураата ыалдьыт.

Дьэ ити бириэмэҕэ үлэтин бүтэрэн, ханнык эрэ саҥа баарын хоту төбөтүн өндөппүт Болот соһуйуу бөҕөтүн соһуйда. Соһуйбут омунугар тылыттан матан хаалла.

Ыалдьыт буоллаҕына «дьиэлээх киһини» дьэ хараҕар таба ылла уонна, хара маҥнайгыттан суоһурҕаммытынан, күөмэйин соноппутунан барда:

– Нохоо, тоҕо кэпсэппэккэ, ууну омурпут курдук буолан олороҕун? Дьоҕойон, эн кулгааххар куба саахтаан кэбиспит дуу?

Ол эмиэ хантан кэлбит куба Болот кулгааҕын моһуоктуо буоллаҕай. Хайа уонна, кырдьыгы баран эттэххэ, Болот хас ааһар халлаан көтөрүн аайы кулгааҕын буортулата оонньуон, кини оннук сыппах да, хоргус да киһи буолбатах. Барбах, эмискэтэ бэрдиттэн, өмүттэн хаалбычча, сарбыллан олорор. Тойон буоллаҕына киниэхэ өй-төй биэриэх киһи буолбатах.

– Нохоо, саҥарыаххын диибин буолбат дуо?.. Саҥарбат буоллаххына, ону эн эрдэтинэ эт.

Болот итинтэн эбии симитиннэ, ойуулаах ынаҕын бобо туппахтыы-туппахтыы, куоттар-бын диэбит курдук, ол-бу диэки көрөн кылахач-чыппахтаата.

Киирбит киһи, төһө да бардамсыйдар, ону сэрэйдэ быһыылаах, ол иһин уолчааны намыратардыы саҥаран ылла:

– Бэйи эрэ, эн маннааҕы ыал оҕото этиҥ дуо?

– Ээх, – дьэ нэһииччэ саҥа таһаарда Болот.

– Сылаа-бог!.. Көр, биирдэ сыҥааххын хоҥнорордоох эбиккин ээ. Мин өссө, букатын ньомуой уол олорор диэммин, арыый кымньыыбынан таарыйталаан ыла сыстым эбээт!…

Кымньыыттан үтүөнү көрө илик киһи Болот ити тылтан этэ саласпахтаан ылла.

– Дьонуҥ ханна барбыттарай диибин дии?

– Үлэлии барбыттара!..

– Үчүгэй аҕай сүрэхтэрэ-бэлэстэрэ киирбит. Оттон кинээстэрэ иһэр үһү диэн истибэтэхтэрэ дуу?

– Истэн.

– «Истэн» даа? Уонна оттон тоҕо кэтэспэтилэр?

Болот эрэйдээх дьэ ити тылга кэлэн бүдүрүй-дэ. Тоҕо оннугун кини бэйэтэ да ситэ өйдөөмүнэ хаалла. Быһата, кини «кэтэспэтилэр» диэн тылы тоҕо эрэ «тэскилээтилэр» диэх курдук истэн хаалла. Маннык киһиттэн тэскилээбит, куоппут ордук буолсу дии санаабыт бэйэкэтэ дуу, биитэр атын ханнык санаа киирэн кини өйүн бутуйбута дуу? Ону кини быһаарса туруох түгэнэ суох этэ.

– Оттон тэскилээбиттэрэ! – диэн «чап» гыннарбытын кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

Дьэ ити кэнниттэн соһуйааччы-өмүрээччи аны наар киирбит киһи буолла.

– Туох даа, нохоо? – дии түстэ кини.

– Тэскилээбиттэрэ.

– Бай, ол туох кинилэри үргүттэ?

– Суох, туох да үргүппэтэ.

– Оттон оччоҕо туохтан тэскилээтилэр, хоҥ мэйии?

– Куттананнар.

– Нуо, ол туохтан куттаннылар, кинилэри уу ылла дуу, уот сиэтэ дуу?

– Суох, уу да ылбата, уот да сиэбэтэ…

– Оттон оччоҕо кинилэр туох буоллулар?

– Тэскилээтилэр.

– Туй-сиэ, доҕоттоор, бу туох мас акаары-ный?! Мин тоҕо тэскилээтилэр диибин эбээт?

– Кинээстэн.

– Нуо! Ол кинээс кинилэри хайдах куттаабыт?

– Билбэтим. Ийэм, ынаҕын иннигэр үүрэн баран, куттанан, тэскилээбитэ.

Киирбит киһи төһө да ыган-түрдэрэн кыракый уолтан итинтэн ордугу тугу да ситиһиэ суоҕун биллэ быһыылаах уонна тиэтэйэн да иһэрэ бэрт этэ.

– Оттон бэйи, орой мэник, аахсыахпыт, ону искэр саныы сырыт! – диэн киирбит киһи сааммытын уолчаан соччо улахаҥҥа уурбата быһыылаах.

Киһи өссө ол-бу диэки көрбөхтөөтө, өрүү кымньыытынан оонньоомохтоото уонна уолга хат эргилиннэ:

– Нохоо, ити олорбут сиргэр хам сыстан хаалбатах буоллаххына, тахсан суолу ыйан кулу – ородобуой дьиэҕэ ханан быһалыыр сир баарый?

– Билбэтим. Ити быыс иһигэр сытар киһиттэн ыйыт, – диэн баран, уолчаан атах орон диэки ыйан кэбистэ.

– Бай, ол эмиэ киммит кэлэн, ыалдьыт-хоноһо сырытта диэн дьаахханан көрбөккө, быыс тардына-тардына даххаһыйда? – диэн «утуйа сытар» киһини мөҕө былаастаан, киирбит киһи улуутуйбуттук туттан, быыс диэки хааман түөһүллэҥнээтэ.

Болот ол бириэмэҕэ оһох хаҥас чанчыгын былдьаспыта.

Тойон буоллаҕына быыс иһигэр «даххаһыйа» сытар киһини үчүгэй аҕайдык уһугуннаран, дьарыйа түһэн биэрээри, быыһы күүскэ аһа тарпыта баара, доҕоор – букатын атын, куһаҕан киһи быар куустан чиккэллэн сытар эбит этэ…

– Һук, бу үлүгэри! – дии түстэ били суоһурҕаммыт тойон саҥата уонна маа бэйэлээх аат аҕай харата алтахтыыр, ааҕан хардыылыыр бэйэтэ кутталыгар атын үлүгэрдик тибигирэйэн хаалла.

– Һаай эмэтээ, көр итинник буолар эбит дуо? – диэн Болот уоһун иһигэр ботугураата.

– Ити кими кытта кэпсэттиҥ? – диэн ийэтэ ыйыппытыгар, Болот биир билбэт киһитэ киирэн тахсыбытын кэпсээтэ.

Онуоха ийэтэ туох-ханнык иннинэ киирбит киһи дьүһүнүн, таҥаһа-саба төһө көйгөтүн-маанытын, былыргы дьахтар куолутунан, сиһилии, уолу мөҕө-мөҕө, ыйыталаста. Киһи куолаһа сөҥүн, иһэ улаханын, ордук төгүрүк көмүс мэтээлин, хара хаарыс сонун, хара дэйбиирин уонна өрүү кымньыытын истэн баран, ким киирэн ааспытын сэрэйдэ. Оччолорго бүтүн нэһилиэк үрдүнэн тымтыктанан да туран көрдөөбүтүҥ иһин, кинээстэн атын, мэтээллээх киһини көрбөт буоларыҥ.

– Кинээс киирэн тахсыбыт буоллаҕа, – диэн куттаммыттык сибигинэйдэ Болот ийэтэ. – Хата, кини киһи хайаан кыһарыйбакка, мөхпөккө-эппэккэ сүгүн-саҕын тахсан барбыт бэйэтэй?

Уолчаан итиниэхэ тугу да хоруйдаабата. Уола саҥарбатаҕар, кинээс, кырдьык, суоһурҕаммакка тахсан барбыт буоллаҕа диэн ийэ уоскуйа санаата. Оттон улаххаан-улахан өһүн-сааһын ситистим оҥосто санаабыт быыкаайык киһи, Болот, кыайбыт-хоппут курдук туттан, тула көрөн чаҕылыҥныы турбута.

 

Кини бэйэлээх

Ити кэнниттэн Болот бэйэтин тэҥнээхтэригэр «бэл кинээһи куттаабыт киһи» диэн сураҕырбыта.

Онтон сотору буолан баран атын аймалҕан ааҥнаабыта: били куораттан тахсан иһэр диэн өртөн сураҕырбыт, кэтэһиннэрбит ыспыраанньык тойон бэйэтинэн бу айгыстан тиийэн кэлбитэ. Киниэхэ холуйдахха, Уордаах Дьэкиим букатын оҕо оонньуута буолан хаалбыта. Сураҕын иһиттэххэ, били Кэбээйигэ баар Ньидьили диэн ааттаах күөлүнэн кыһын тымныыга айанныы сатаан баран, тоҥон уонна айан уһунуттан салҕан, дьаамсык муҥнааҕы хаста эмэ таһыйан туораабыт тойон кини эбит.

– Оо дьэ, кырдьык оннук буоллаҕына, оччоҕо олорбуппут сыччах! – дэспиттэрэ дьон, тойон сураҕыттан куттанан. Тойон, дьэ кырдьык да, муода киһи түбэһэн биэрдэ. Били эһэни кэпсииллэригэр дылы, моонньо сатаан өҕүллүбэккэ, ханан тосхойбутунан иннин диэки бара турар идэлээх эбит. Эн кинини, бэйэҕэр өһө суох буоллаххына, эргилиннэрэ сорунуо да суох тустаах үһүгүн.

Тойон ити идэтэ төһө аһыытын-ньулуунун аан маҥнай Болот аҕата эрэйдээх амсайарга тиийбитэ. Сорох туустаах тумустаахтар этэллэринэн, Болот аҕата суостаах тойоҥҥо дьаамсыгынан анаммытын иһин бэйэтин уолчааныгар, Болокко, махтаныахтаах эбит. Уолчаан кинээһи хайдах ыалдьыттаан таһаарбытын биһиги билэбит. Уол ол «үтүөтүн-маанытын» кинээс умнубатах. Дьэ ол махталыгар уол аҕатын дьаамсыгынан анаан, «дуоһунаска өрө ытыарбыт». Болот аҕата ол «өрө ытыарыллан» төһө абыраммыта, үөрбүтэ-көппүтэ биллибэт. Оттон тойоҥҥо дьаамсык буолан айаннаспыта маннык.

Кини тойонун тэлиэгэҕэ олордон баран, аргыый айаннаан аалларан испит. Куйааһа, бырдаҕа, уута-хаара диибин диэн, киһи эрэ даҕаны киҥэ-наара алдьаныах айана буолбут. Бэйэтэ да, өлүөх быатыгар, оччолорго тэлиэгэттэн атын ханнык да массыына, самолет эҥин сураҕа да иһиллибэт үйэтэ этэ. Ол бытаан тэлиэгэҕэ да олорсон хаалар улахан баҕалаах эбитэ үһү. Дьэ онон Болот аҕата, хайаахтыай, тойону бытаан тэлиэгэҕэ олордон, аа-дьуо айаннаан Муҥ күөл аттыгар кэлбитэ (ааттыын да кинилэргэ түбэстэҕэ бэрдин!). Бу күөл, аатын хоту, ааттаах бадарааннаах сир этэ. Онон Болот аҕата күөл атаҕын тумнан, тыа диэки эргилиннэрэн эрдэҕинэ, тойон соҕотохто бардьыгыныы түспүтэ. Кини, бытаан айантан салҕан, адьас быһатын туһаайарга санаан испитэ, онтон дьаамсыга тэлиэгэтин өҕүлүннэрэн, ханна эрэ тумнаары, айаны бостуой бытаардаары гыммытын көрөн, тулуйбатаҕа:

– Эй-эй, эй ханна, ханна? – диэт, тойон Болот аҕатын сонун саҕатыгар түһэн илгиэлиибин диэн, эргэ таҥас муҥнааҕы көтүрү тардан кэбиспитэ. Болот аҕатын бастакы ночоото ол этэ. Онтон аны аттара, тойон тиэтэйэрин истибэккэ, бадарааҥҥа киирэн, тэлиэгэлиин батыллан хаалбыттара. Болот аҕата иккиһин ол айдааҥҥа обургутук буруйданна. Ол кэнниттэн аттара обоччоҕо чаас аҥаарыттан ордук мөхсөн, күөлэһийэн, нэһииччэ орҕостон, кураанах сири булбуттарыгар, тойон дьаамсыгын онно «үөрэтэ» түһэн биэртэ – аны киһини мээнэ бадарааҥҥа киллэрэн тэбистэрбэт буол диэн. Тиһэҕэр, айаҥҥа туран баран, бырдаҕын, куйааһын, суол салгымтыатын иһин таһыйбыт. Быһата, били кутургуйа талбытынан тахсар, тойон таптаабытынан дьүүллүүр диэн өс хоһоонун этиитэ онно кэлбит.

Ол курдук көрүлээн, кинилэр Мэхээстээх диэн, суол ортотугар олорор сэниэ соҕус ыалга этэҥҥэ тиийэн кэлэн тохтоотулар.

Сурах буолан баран, сытыа баара дуо, кинилэр айаннаан иһэр аймааһыннара Мэхээстээххэ кэлиэхтэрин инниттэн иһиллэ охсубута. Ол иһин, «хоолдьуга өҕүллүбэт» тойону көрөөрү, балачча элбэх киһи мустубута, ол ортотугар Болот кытта баара. «Эһэ курдук кылгас, суон моойдоох күтүр буоллаҕа дуу» дии санаабыттара, оттон сорохтор «өҕүллүбэт буоллаҕына, ол аата, төрүт да моойо суох киһи буолуо» дэспиттэрэ. Кинилэр онтон, тойон син биир киһи курдугун көрөн баран, хомойо санаабыттара. Кини арыычча атына диэн, сиһэ олус көнөтө бэрт этэ, моойдуун, кэтэхтиин барыта биир күдьүс буолан, киил мас биитэр иэҕиилээх хайыһар курдук чинэччи тарда сылдьар эбит. Болот ону тоҕо эрэ сөбүлүү көрбөтө.

«Мин аҕам кэтэххэ сырбаппыта буоллар, холоон да буолуо эбит», – дии санаата Болот, кэлбит тойону көрөн баран.

Тойон ыалга кэлэн хаамарыттан саҕалаан тугу оҥороро барыта Болот тириитин таһынан буолан истэ. Бэл, остуолга олорордуун толоостук көһүннэ. Ким да диэки көрбөккө, көҥөммүт курдук, умса туттан олорон ыал аһын саамай күндүтүн, үчүгэйин кыанар күтүр буолан биэрдэ. Тото-хана аһаан, сырҕаан туран баран, аны биир-икки күөс быстыҥа «өлөн ылар үһү» диэн ыалы куттаата. Онтуката көннөрү утуйа, сынньана түһэн ыларын эппит эбит.

Ону истээт, дьиэлээхтэр тойоҥҥо анаан таһырдьа, ампаар ойоҕоһугар, күлүккэ орон оҥоро охсон биэрдилэр.

– Бары үөһэ-аллара туруҥ, хамсаамаҥ, тыынымаҥ, – диэн буойуу, бакаат бөҕөтө буолла.

Оҥоһуллубут сымнаҕас ороҥҥо тойон тахсан даххаһыйан сытынан кэбистэ.

Болот ампаар муннугар аргыый, атаҕын тумсунан хааман сыбдыйан кэлэн, утуйа сытар тойону өҥөс гынан көрбүтэ, кини бэйэлээх иттэннэри түһэн баран, утуйан тыылла сытара, бытыга уруккутунан сэбирийэн, баттаҕа уон араастаан арбайан көстөрө. «Аата, даххаһыйан түһэн!» диэн абара санаан баран, уолчаан төттөрү эргиллэн, тусаһа аттынааҕы ойуур диэки суһал соҕустук хаама турбута.

Ити бириэмэҕэ Болоту таһыттан көрбүт киһи, көрсүө да уолчаан, буойууну истэн, тыаһа-ууһа суох хааман сыбдыйан эрдэҕин диэн хайгыы саныан сөп курдуга.

Оттон, дьиҥэр, Болот былаана атын этэ. Ол иһин кини ойуурга тахсан, уһун синньигэс ураҕас быһынан, ампаар диэки хат үөмэр былаастаан төннөн испитэ. Болоту хайҕаабыт киһи ону көрдөр, бука, обургутук мунаарыа эбитэ буолуо, биитэр бу ураҕаһынан сахсырҕаны арааһы үүрэн, тойон сынньалаҥын харыстыы иһэр диэн эбии хайгыа эбитэ дуу?

Уолчаан туох-ханнык былааннааҕын бил-бэккэ, көннөрү кэнниттэн батыһан испиппит буоллар, биһиги манныгы көрүө эбиппит. Кини ураҕаһын, көстүбэтин диэн, аргыый соһон, мааҕыҥҥы сиригэр кэлэн тохтоото, тыаһы-ууһу иһиллэстэ. Тойон бэрт кытаанахтык утуйбут, муннун тыаһа араастаан соноон-синньээн, атын үлүгэрдик баччыгынаан ылбахтыыр. Дириҥник утуйбут. Хайыай, утуйумуна, хайа аара уһун айан суолугар сылайан, кини аҕатын илгиэлээн, эттээн, эт киһи илистэн кэлэн сыттаҕа дии!.. Сыттын, биһиги киниэхэ кыһаммаппыт. Оттон кини бу арбаллыбыт баттаҕын ыллахха, биһиги ону аргыый боруобалаан көрүөхпүт. Бэйи, кини да кыратык билэ, амсайа түстүн атаҕастанар диэн төһө аһыы-ньулуун буоларын!.. Инньэ дии саныыр Болот уонна кини ураҕаһын уһуга утуйа сытар киһи бэртээхэй куударатын аргыый ибигирэтэн барбыта…

Тойон буоллаҕына түһүү сытта. Кини дьиэтигэр эбит. Эбиэт кэнниттэн сымнаҕас дьыбааныгар иттэнэ түһэн кэбистэ. Арай аттыгар толору эттээх-сииннээх, мөтөгөр түөстээх эстэрээпэ кыыс баар буолбут, тойону баттаҕыттан имэрийэр, күлэн мичилийэр. Илиитэ сымнаҕас да сымнаҕас. Кыыс толлорун да, кыбыстарын да умнан кэбиспит быһыылаах. Тойон киниэхэ кыыһырбат, төттөрүтүн, хата эбии сы-лаанньыйан, хараҕын быһа симириктээн ылар. Авдотия Юрьевна, баҕар, билэн кыыһырдын, кини оннооҕор буолуохтан кыыһырааччы… Көр, аны кыыһа баттаҕын эрийбэхтээн эрэр, соруйан ыарытыннара, хоччоххойдук туттубута буола сатыыр. «Ээх, оттон оччоҕо синэ биир!» – диэн саҥардыы хоруйдаһан иһэн, эмискэ сырдык-хараҥа икки ардыгар киирэн ылла. «Һуук, айакка, абытай!» – диэн сарылаабытынан, баттахтарын кытта өрө тустубутунан тойон олоро түстэ. Тарбах диэн кэлиэ дуо, баттаҕар сөрүөстүбүт ураҕас төбөтүн мүччү-хаччы харбаан хаалла.

Тойон хаһыытын истэн, өлө куттаммыт дьиэлээх дьон сырсан кэлбиттэрэ, киһилэрин сирэйэ сөрүөччү тардан хаалан баран олорор этэ, баттаҕын таптаммахтаан ылара, онтон атын туох да саҥа-иҥэ суоҕа. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс: «Тутуҥ түөкүнү, тута охсуҥ!» – диэн хаһыытаабытыгар, дьон «түөкүнү» тута мээлэ атах-балай сырса сатаабыттара да, тугу да булбатахтара. Арай ампаар кэннигэр синньигэс, сабыс-саҥа сулламмыт ураҕас сыппыта да, ону ким да айдааҥҥа өйдөөн көрбөтөҕө уонна ол ураҕас төбөтүгэр үкчү ыспыраанньык баттаҕын курдук аҕыйах кугас түү эриллэн хаалбытын эмиэ ким да болҕойботоҕо.

«Түөкүн» ол курдук көстүбэтэҕэ. Тойон кэнники өй-төй ылан баран, бэйэтэ да кыбыстан, оччо айдааны тарпакка, баран хаалта. Хата ол оннугар антах тиийэн, кинээһи сэттэтин ылбыт этэ. Ол кэнниттэн Уордаах Дьэкиим Болокко таала ордук кырыыламмыта диэн буолар…

 

Тайах мас

Сыралҕаннаах сылаас сайын кэнниттэн, куолутунан, көрдөөх-нардаах күһүн көтөн-мөҕөн кэлбитэ. Үтүө айылааҕа буоллар, билигин оскуола аһыллан, Болот бэһис-алтыс кылааска үөрэнэн, өрөгөйдөөн эрэр буолуох эбит. Ол оннугар, былыргы хараҥа үйэҕэ төрөөбүт буолан, Болот үөрэх үтүө быйаҥыттан буукуба аҥаарын да саҕаны үллэстибэккэ, Уордаах Дьэкиимҥэ тутуллан барда. Кинээс кинини бэйэтэ «үөрэтиэх» буолбут.

Тиийбиттэрэ, Дьэкиим дьиэтигэр суох эбит. Сылайбыт, сырата быстыбыт уонна олус диэн аччыктаабыт уолчааны хара дьиэҕэ, хамначчыттар олорор сирдэригэр, көтүтэн түһэрдилэр. Куһаҕан, илдьиркэй таҥастаах хатыҥыр дьахтар киниэхэ куһуога суох сылбаххай чэй кутан биэрдэ.

Уолчаан, утаппыт киһи быһыытынан, ол чэйи үрэ-үрэ иһэн бурулаппахтыы олордо. Хамначчыт дьон тутуллан кэлбит Болоту одууласпахтаан ылаллар.

– Минньигэс да чэйдээх ыалга кэлбит эбиппин! – диэн баран, Болот, өссө иһээри, чааскытын дьахтар диэки аста.

– Ылыҥ истиҥ, киһигит, хата, үгэх иччитин саҕа буолан баран, үгэлээх олорор!

– Бэйи, уолчааннара хата борбуйун көтөҕөрө буолбут, ол иһин сүгүн сылдьыбат эбит! – диэн хамначчыттар Болоту хайгыыр саҥалара онтон-мантан бытарыйан иһилиннэ.

– Тукаам, эн мыыныма, барыбыт да аһаан олорор аспыт туома бэйэтэ да ситинтэн оччо ордуга суох, – диэн баран, Огдооччуйа (дьиэлээх дьахтар аата итинник эбит) ытыс хаптаҕайын саҕа хатан хаалбыт икки чаччаа сыыһын аҕалан, уол иннигэр ууран биэрдэ. Болот ону тэһитиэх киһи буолуо дуо, сонно тута ыстаан хачыгырата охсон кэбистэ.

Ити кэнниттэн Болот ыйыталаһан истибитэ, кинээс олус ыгым, буруйдуур киһитин тайах маһынан да мииннэрбитинэн барарын кэрэйбэт үһү. Хата, утуйа сытар киһини, аньыырҕаан, тыыппат үгэстээх эбит. Ону истэн баран Болот: «Аата муодата, арай эһэни оннук дииллэр», – диэн эбии дьулайа санаата.

Кинээс киириитигэр, Огдооччуйа сүбэтинэн, Болот утуйбута буолан хаалла. Кини бэйэлээх киирбитин уол суостаах тайах мас сиргэ эрчимнээхтик тирэммэхтиир тыаһыттан сэрэйэн билбитэ. Саҥаран-иҥэрэн, уотунан умайан, ордоотоон киирбитэ буруйдана кэлэ сытар киһи истиэҕэр, кырдьык, дьулаана сүрдээх этэ, хайдах эрэ арҕахтаах эһэ, субу ыстанан тураары, ардьыгынаан эрэрин өйдөтөрө. «Дьиҥнээх эһэ эбит!» – дии санаата уолчаан. Болот кэлбитин истэн баран, «эһэтэ» тугу эрэ убахтаан, тутан эрэр курдук буолбахтаата. Онтон тайах тыаһа субу лиһигирээбитинэн тиийэн кэлбитигэр, уол иһигэр: «Күн сирэ, бырастыы!» – дии санаата уонна оронугар чиҥии-чиҥии сытта.

– Бу сытар дуо ол ороспуой? – диэн «эһэ» субу үрдүгэр кэлэн саҥарда.

– Утуйа сытар, – диэтэ Огдооччуйа аргыый, симик куолаһа.

– Аньыы, ол эмиэ тугай? – диэн хомойдо кинээс саҥата.

– Ыраахтан сатыы хааман олус илистибит быһыылаах, – диэн намырата сатаата Огдооччуйа.

– Илистибит буола-буола, туох аанньа киһиэхэ дылы. Бэйи, утуйан оҥторон эрдин, илистибитин үчүгэй аҕайдык таһааран бэриллиэ. Оттон эн аһыммыта-араастаабыта буолан кубааскайданан көр эрэ, бэйэҕин кэһэтиэм…

Ити сааныыны истээт, дьахтар саҥата суох бараахтаата. Тайах мас тыаһа буоллаҕына ыраах ханна эрэ талыргыы турда.

Бу киэһэ бэрт өргө диэри Болот «уһуктубата». Онуоха эбии кинээс бэйэтэ даҕаны бүгүҥҥү түбүгүттэн илистэн (ыаллартан кур иэһин хомуйа-рыгар сырата бараммыт!) эрдэ өттүгэстээтэ.

Тойон утуйбутун билэн баран, Огдооччуйа кистээн хааһы сыыһа буһаран, иһит түгэҕэр кутан чалыгыратан аҕалан, Болоту аһатта. Уол Огдооччуйаҕа олус диэн махтанна. Сарсыҥҥы күн киниэхэ хайаан даҕаны уйан-хатан биллэр күнэ буолуохтаах, онно бэлэмнэнэн, арыый өл ылан хаалбыт ордук.

– Эн бастакы уоҕун-кылынын хайдах эмэ тулуйарыҥ буоллар… Көрөөт, тайах маһынан мииннэрэн кыайыа, – диир Огдооччуйа.

– Онтуката төһө модьута буолла? – диэн уолчаан ыйытар.

– Сыан, ыйытаахтыыгын ээ, кыраабыл уга диэн баар дуо! Онтукайынан сырбаттаҕына, тугу хоргутуоҥуй, тайаҕы да охторуон сөп. Оҥотторбута саҥардыы буолла. Урукку, эргэ тайаҕын саах күрдьээччи уол көхсүгэр тоһуппута, били Дьөгүөссэ муҥнаахха, билэриҥ буолуо… Уолу букатын иэдэтиэҕин, хата, өлбөт быаҕа, тайаҕа тостон ый-күн буолбута…

– Тыый, оччо күүскэ саайбыт бэйэтэ дуу?! – диэн Болот улаханнык чаҕыйда.

– Күүскэ буолумуна, харыстыа диэхтээтэҕиҥ дуу! – диэтэ дьахтар тохтуу түһэн баран. – Ол эрээри бэйэтэ да кэбирии сылдьар, өссө ким эрэ биллибэт гына кэччийэн дуу, кэрбээн дуу кэбиспит тайаҕа түбэһэн, тостон, уол эрэйдээҕи тыыннаах ордорбута дииллэр, баҕар, оннук киһи буолар оҥоруулаах барахсан эбитэ буолуо.

– Кырдьык оннук эбит… Оттон тойон бэйэтэ тайаҕа кэбирээбитин билбэтэх бэйэтэ дуу?

– Тоҕойуом, биһиги тойоммут көрөрүнэн мөлтөх, сорох ардына букатын даҕаны сабыллан хаалааччы уонна өс киирбэх буолан абырыыр үгэстээх, баччаҕа тиийиэххэ.

– Ок-сиэ, эдьиэй, билиҥҥи тайаҕын эмиэ ол курдук кэбирэтэн биэрбит киһи, – диэн баран, уол өрө тыынна.

– Сыан, оҕом барахсан тылын!.. Биллэҕинэ, киһини кыайыа буоллаҕа дии.

– Эдьиэй, оттон миигин букатын өлөрүө турдаҕа дии бүтүн тайах маһынан.

– Ой, өлөрүө, өлөрүө! – диэн өмүрэн ылла дьахтар. – Арай, онон барбах, холобурун кэриэтэ, сүбэлии таарыйа эттэххэ…

– Оннук-оннук, сүбэлии таарыйа, холобурун эрэ, эдьиэй, уоннааҕытын, баҕар, бэйэм да удумаҕалыам этэ.

– Оттон оннук буоллаҕына сэрэнэн, бэрт сытыы быһаҕы булан, тайах маһы биллэр-биллибэт гына кэччийэн, үөһүн аһара… эчи даа, айыы даҕаны тугу-тугу тыллаһан бардым! – диэн баран, хамначчыт дьахтар куттаммыттыы ол-бу диэки көрөттөөн ылла.

– Сөп-сөп, үөһүн аһара буолумуна, эдьиэй…

– Сыан, оҕом сыыһа, сөп буолаахтаан. Мин ити, барбах, холобурун эрэ этэбин.

– Эдьиэй, өйдүүбүн, мин да холобурун эрэ ыйытабын… Эн куттаныма, мин киһини уган биэрбэт үгэстээхпин.

– Оҕом, сөпкө этээхтиигин, аньыы даҕаны киһини уган биэрэр диэн баара дуо?

– Эдьиэй, эрэн, ол кэриэтэ миигин сүнньүбүн да үүттээтиннэр.

– Аньыы даҕаны!.. Аата, саҥардаҕыҥ сүрүккэтин! Тоҕойуом, сүбэлиирим кэриэтэ сүбэлээтэхпинэ, тайах мас ол кэччиллибит сирин биллибэт гына күлүнэн үчүгэй аҕайдык… Чэ, тоҕойуом, быһата маннык…

Инньэ диэн баран, Огдооччуйа төбөтүн уолчаан төбөтүгэр холбоон олорон, тугу эрэ өр сибигинэйбитэ…

…Саах күрдьээччи уолу, быыкаа арыы дуома сүппүтүн иһин буруйдаан, тайах маһынан сууттаабыт. Мас охсууну уйбакка төһө да тосту барбытын иһин, уолу улаханнык эмсэҕэлэппит, төрөппүттэрэ оҕустаах сыарҕанан кэлэн тиэйэн барбыттар. Ол кэнниттэн кинээс саҥа, өссө суон, чиргэл тайах маһы оҥорторон, хамначчыттарын систэригэр, көхсүлэригэр дөрүн-дөрүн ыаллаталаан ылыталыыр буолбута. Кырдьыгын кистээбэккэ эттэххэ, Огдооччуйаны даҕаны ол мас тумнубатах. Онон дьиэ иһинээҕилэр бука барылара даҕаны дьулайар, толлор мастара буолбут.

Болот итини барытын бэркэ чуумпуран уонна, кырдьыга, куйахата күүрэн олорон иһиллэстэ, абарда, сөхтө-дьулайда даҕаны.

– Мин эйигин урут, сураххыттан истэн, окко-маска ымньаммат мэник уолчаан буоллаҕа дии саныырым, онтукам сыыһа эбит, тылыҥ-өһүҥ олохтоох, киһи тахсыах киһитин кыайыах бэйэлэрэ буоллаҕа, – диэн баран, Огдооччуйа уолу кырыллыбатаҕа ырааппыт, тарааҕы билбэтэх адаархай баттаҕыттан сүр сымнаҕастык имэрийбэхтээн ылла.

Болот онтон улаханнык уйадыйда. Туора киһи итиччэ аһыныа дии санаабат этэ.

Уолчаан кыламаннарыгар эмискэ кылапач-чыһа түспүт харахтарын уутун, биллэримээри, мүлүр-халыр соттон кэбистэ.

Кинилэр ол курдук иккиэйэҕин умуллан эрэр көмүлүөк оһох иннигэр олорбохтоотулар. Онно көрдөххө, Огдооччуйа төрүт да ньимийэ сылдьар уостарын эбии быһа ытыран, уһун синньигэс хара-бараан сирэйэ тугу эрэ толкуйдаабыттыы, дьэбин уоһуйбут этэ. Болот харахтара умуллан эрэр оһох уотугар чаҕылыҥныы умайаллара.

 

Кинээс дьүүлэ

Болот тугу эрэ түһүү сыттаҕына, киһи күүскэ соҕус ибигирэтэн уһугуннарда. Кини маҥнай ханна баарын, тугу гына бу билбэт сиригэр кэлэн, өрбөҕү сыттанан утуйа сытарын кыайан өйдөөбөтө.

– Чэ, тур, туруоҥ үһү, ыҥыттараллар, – дии-дии, Огдооччуйа уһугуннара турар эбит.

Болот ханна баарын уонна манна тоҕо баар буолтун дьэ өйдөөтө уонна, саҥардыы өндөйөн туран эрдэҕинэ, үрүҥ дьиэ аана эмискэ тэлэллэн хаалла. Болот ол хоту эргиллэ биэртэ – доҕоор, тайаҕын туппутунан били баҕайы орҕостон тахсан иһэр эбит ээ. Болот кинини көрөөт биллэ. Кыыһырбыт омунугар кытаран, үллэн хаалбыт, мунна буугунас, айаҕынан сатаан саҥа тахсыбат буолбут.

– Ма-ма-ҕай-каан аллаах, от-ттон т-т-түбэһэр күннээх э-эбиккин ээ! – диэтэ да, кэлэн, бабыгырыы түһээт, тайаҕынан, били сэрэйбит курдук, уолу төбөтүн сиигинэн мииннэрдэ.

Бөлүүн төһө эмэ үлэлэһэ, кистээн кэччийэ сатаабытын, ыксаан, тамты умнан кэбиспит Болот муҥнаах, «өллүм» дии санаата уонна аргыый кыҥнас гынан аһаран биэрбитэ, тайах мас кини даллаҕар кулгааҕын сиирэ-халты солоон, санныгар кэлэн сырбатта уонна икки аҥыы «харк» гынан хаалла. Болот «өллүм» диэн хаһыытаабытынан сонно турбут сиригэр сууллан түстэ.

Тайах маһа тосту ыстаммыта кэбирэҕиттэн бэркиһээбит уонна уол часкыйбытыттан өмүт-түбүт Дьэкиим, киһи эрэ буоллар, чуумпуран, «киһини өлөрдүм дуу, тугуй» диэн, аллара төҥкөйөн көрдө. Болот сирэйэ бүтүннүүтэ хаан-сиин буолан хаалбыт, өлбүт курдук, тыыммакка да, чыпчылыйан да көрбөккө тыылыы тэбэн сытар эбит. «Бу баҕайы өлбүт ээ, быһыыта», – диэн куттана санаата тойон уонна, тайах маһын аҥаарын ыһыктан кэбиһээт, үрүҥ дьиэтин былдьаста.

Өллүм диэн толкуйдаан сыппыт Болот аргыый хамсаан, көбүөхтээн кэлбитигэр, муннукка саһан турбут Огдооччуйа сүүрэн кэлэн уолу өҥөйөн көрдө.

– Хайа, хайдаххыный? – диэн аргыый аҕай уолтан ыйытта.

– Өллүм быһыылаах, аан дойду, күн сырдыга, быралыйар бырастыы! – диэтэ Болот.

– Туоххун ордук кыайда?.. Били кэччийэн көрбүтүҥ эмп буолбатах буоллаҕа дуу?

– Өстүбэһи, оннуктаах этибит дуу?! – уол өлбүтүн-тыыннааҕын билинээри, хараҕын чыпчылыҥнатта. Бу өйдөөтөҕүнэ, тайах мас тосту ыстанан эрэр этэ. Оччоҕо кини өлбөтөх эбит. Кулгааҕа эрэ аһыйар, көр, хаан буолбут уонна санна дьаралыйар.

– Халымыр соҕус быһыылаах дуу, хайдаҕый? – диир Болот.

Огдооччуйа, уол бааһын көрөн, куобах тириитин уокка кэриэрдэ охсор уонна кулгааҕар саба биэрэр, ону таһынан саал былаатынан үллэччи эрийэн кэбиһэр.

– Чэ, билигин хамсаабакка сыт, төһө кыайаргынан ынчыктаа. Тойон, дьиҥэр, улахан куттас уонна уора аастаҕына, тута сымныыр үгэстээх, аны тыытыа суоҕа, – диэтэ дьахтар.

Кини сүбэтин ылынан, Болот туох да тулуйбат улахан ынчыгын түһэрдэ. Туораттан истибит киһи уолчаан муҥнаах өлөн эрэр диэн сөп эбит.

Ити кэнниттэн Огдооччуйа, тойоҥҥо киирэн, Болот «чэчэгэйэ дэҥнэнэн» арыый өлө сыспы-тын, «төбөтө бүтүннүү үллэ иһэн хаалбытын» улаханнык куттаммыт киһи быһыытынан бөтүөхтүү-бөтүөхтүү кэпсээтэ. Тиһэҕэр, уолга мииннээн сиҥэ сыыһа иһэрдэргэ, күһүҥҥү идэһэ ынах толунньаҥын буһаран тиниктэтэргэ көҥүллэтэн таҕыста. Дьэ ол курдук нэдиэлэ кэриҥэ Болот ыалдьар үлэлэннэ.

Огдооччуйа эппитин курдук, Дьэкиим, уора тахсан, «уолу өлөрдөҕүм, эппиэккэ тардыллар киһи буоллаҕым» диэн улаханнык куттаммыта. Төһө-хачча бэрик биэрэн ордуохтааҕын дуу, суоҕун дуу ааҕына сатаабыта. Онуоха баара, уолчаан олус бөҕө киһи буолан биэрэн, тыыннаах хаалан, кинини ордук-хоһу түбүктэн өрүһүйдэ. Кэнники, Болот тиллибитин кэннэ, уолу бэйэтэ «үөрэтиэх» буолан, дьиэтигэр төнүннэрбэккэ, хамначчыт, ынах сааҕа күрдьээччи уол оҥоһунна.

– Сыһыйа түстүн, өлбүт киһинэн суол ыйдарбат буоллун, – дии санаабыта кинээс иһигэр.

 

Ас мээрэйэ

Дьэ онон Болот Дьэкиим кинээскэ саах күрдьээччи уол буолан хаалла. Киниэхэ Дьэкиим икки киһи курдук көстөр. Бииринэн кини – кинээс. Ол өттүнэн Болот кинини уруккуттан билэр. Кинээс батталын-атаҕастабылын тайах маһыгар тиийэ амсайда. Иккиһинэн, Дьэкиим – баай. Ити өттүнэн Болот кинини эмиэ билэр курдук саныыра, ол ситэтэ суох эбит. Дьэкиим батталлаах баайдартан саамай кэччэгэйдэрэ уонна ымсыылара эбит. Онон Болот дьиҥнээх «түүлээх ытыска» түбэстэ. Аһын-үөлүн барытын хатыы, күлүүскэ тута сылдьарын ааһан, барытын кэмнии, мээрэйдии сылдьар тойон эбит.

Дьахталлар сарсыарда эрдэ туран ынахтарын ыан, үүтү чабычахха кутан чалымнаталларын кытта, Дьэкиим аттыларыгар субу бэкис гыммы-та баар буолар эбит. Ол кэлэн туос иһиккэ уон араас кэрдиистээх, кэрчиктээх мээрэй маһы түһэрэн, кэмнээбитинэн барар. Мантан кыра эмэ да көҕүрүө, энчириэ суохтаах, онтон атын буоллаҕына, били тайах мас даҕаны үлэлээн бардаҕына көҥүлэ эбит. Хата, ол оннугар кини хамначчыттара төһө аччыктыылларын, ааһалларын-туоралларын – хата, ол туһунан кини төбөтө ыалдьыбат эбит.

Күһүнү уонна кыһыны арыый аһаран иһэн, сааһыгар кэлэн хамначчыттар, урукку куолуларынан, ааһан-туоран бардылар. Болоту, букатын иэдэйиэх киһини, Огдооччуйа кистии-саба тутан, тар сыыһа, үөрэ эҥин бэрсэн абырыыр.

Дьэкиим хаһаас аһа барыта мээрэйдээх. Кини обургу өтөр-өтөр ампаарыгар тахсан тарын-хайаҕын арааһын мээрэйдээн киирэр. Оччолорго хамначчыт дьахтарга улахан суостаах кэм үөскүүр. Кыра эмэ итэҕэстийбит, энчи тутуллубут буоллаҕына, ампаар иһигэр уон ыт охсуһан эрэриттэн итэҕэһэ суох маргыар түһэр. Оччоҕо Дьэкиим эһэтэ киирдэҕэ диэн буолар. Биирдэ били кистии-саба симэлийэр тар улаханнык итэҕэстийэн хаалбыт этэ.

– Тарбыт көҕүрээн хаалбыт, аныгы мээрэйгэ тойон кыайара буолуо, – диэн дьахтар Болокко сибигинэйдэ.

Дьэкиим аһы хайдах мээрэйдиирин Болот көрөр этэ. Мээрэй маһа сөп түбэстин да ааһа турааччы. Кырдьыга да, хайа ампаар муҥунан аһы түөрсэ, эргитиһэ туруой?

– Оттон аллараа өттүгэр мууста-хаарда тибэн, көтөҕөн биэр да сөп буолуо, – диэтэ уол. Хамначчыт дьахтар Болоттуун иккиэ тахсан көҕүрээбит тары, хайаҕы «өрө көтөҕөн» биэртэлээтилэр.

Киэһэлик Дьэкиим мээрэй мастарын Болокко сүктэрэн, хамначчыт дьахтары иннигэр үүрэн, ампаар диэки тайаҕар тирэнэн, кыыкырдыы турбута. Хамначчыт дьахтар, төрүт да аанньа аһаабат эрэйдээх, сирэйэ кубарыйан хаалтын, күлүүһү аһыытыгар тарбахтара титирэстээн мөх-сөн ылбыттарын Болот көрөн ааспыта. Онтон Болот бэйэтэ эмиэ этин сааһа аһыллымахтаан ылбыта.

Дьэкиим тайаҕын туппутунан ыараан-дьиппиэрэн киирэн, ампаар хаба ортотугар олорунан кэбистэ. Билигин кини аата эрэ киһи, оттон дьиҥэр эһэтэ киирэн олорор. Ханна эрэ ыраах, көхсүн иһигэр ол «эһэ» уһуктан эрэрэ чахчы. Ону одуулаһар, иһиллиир бокуой суох. Болот мээрэйдээн, кэмнээн киирэн барда.

– Үһүс кэрдиис… сэттэ кэрдиис кэрдиис аҥаара, оруобуна, бэһис кэрдиис! – уол саҥата чаҕылла түһэр.

Дьэкиим тугу да хардарбат. Саҥата суох көхсө эрэ буугунуур. Кинилэр ол курдук били «көтөҕүллүбүт» астарга тиийэн кээлтэрэ.

– Оруобуна аҕыс кэрдиис кэрдиис аҥаара! – диэн баран, кырдьык, бэйэҥ көрөн астын диэбиттии, Болот мээрэй маһын чороччу анньан баран, турунан кэбиспитэ.

Ас барыта оннунан турар, көҕүрээбэтэх буолла. Эһэтэ киирэн иһэн арыый ааһан барбыт Дьэкиим тайаҕын тыаһа аан диэки лоһугуруу турбута. Алдьархай ааһа барбыта. Улахан сүгэһэри санныттан түһэрбиттии, дьон өрө тыыммыттара. Онтон аан боруогун атыллыахча буолан иһэн, Дьэкиим кэнниттэн батыһан иһэр дьахтарга эргиллибитэ.

– Арба, били күһүн кэһиигэ кэлбит түөрт чоҥку ханнаный? – диэн бэрт хатыылаахтык ыйытта тойон.

Ити букатын умнан кэбиспит сүтүгүн Дьэкиим өйдөөн, сөргүтэн таһаарбытыгар, «барыта этэҥҥэ ааста» диэн чэпчии саныы испит дьахтар мух-мах бараахтаата. Хайыы-үйэҕэ мэлийэн хаалбыт чоҥкулары кини хантан хат эргитэн, «түүлээх ытыска» төннөрүө этэй?

– Чоҥку ханна барда диибин! – дии-дии, кинээс бардьыгынаан, ыган-түрдэрэн киирэн барда.

– Бэйэм сатаан билбэтим! – дии-дии, Огдооччуйа умса туттан, харахтарын кистии, тоҥ сиргэ тимиччи көрө сатаата.

– Билбэт буолумуна, кубулҕат! – диир көбүө былаастаах хаһыы субу дьахтар кулгааҕын үрдүгэр бардьыгынаата, бэйэтэ буоллаҕына салгына тиийбэттии тыын быһаҕаһынан тыыммахтаата.

Ыксабыл буолла. Били саҥа оҥоһуллубут тайах мас чараас таҥастаах дьахтар эрэйдээх көхсүгэр, төбөтүгэр түһээри субу өрө күөрэйдэ.

Маны барытын көрөн турар Болот хамначчыт дьахтары олус диэн аһына санаата уонна, туох да үксү толкуйдуу барбакка, буруйу бэйэтигэр ылынарга сананна. Киһини быыһыыр омунугар кини икки ардыларыгар ыстанан киирдэ.

– Мин… мин билэбин! – диэтэ уол быһа-бааччы.

– Мин даа?! – диэн баран, уол кэлбитэ эмискэтиттэн уонна билиммитэ кэбэҕэһиттэн сөхпүт курдук, тойон өрө көтөхпүт тайах маһын тоҥ сиргэ «лик» гына ыга баттаата.

– Мин ылбытым.

– Эн? Эмиэ эн?

Эмискэ быыһаммыт хамначчыт дьахтар арыый кэннилэрин диэки тэйэн биэрдэ, сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар куолута. Икки эр дьон, кинээстээх Болот, утарыта турсан хаал-лылар. Кинээс, тылыттан матан хаалан баран, өрө бабыгырыы түстэ уонна уолу уолугуттан бобо харбаан ылан, субу аан холуодатыгар үлтү сабыах курдук өрө көтөҕөн таһаарда. Болот ирим-дьирим буолбут харахтарыгар Уордаах Дьэкиим сирэйэ хас эмэ буолан көһүннэ, онтуката сөрүү тардан хаалбыт, биирэ бииртэн ынырыкка дылы.

– Сиэбитиҥ дуо, сиэхсит, этэ тарт! – диэн баран, ампаар истиэнэтигэр уолу ыга аста.

– Суох, сиэбэтэҕим, – нэһииччэ ыган саҥарда Болот.

– Оччоҕо хайаабыккыный, хара баранаак?

– Үөһээ, ампаар үрдүгэр бырахпытым.

– Ампаар үрдүгэр?.. Чэ, оччоҕо онтукайгын сибилигин булан, түһэрэ тарт! – диэн баран уолу саҕатыттан кытаахтаата уонна ампаар үрдүгэр тахсар соҕотох биир кирилиэс баарыгар аҕалан, өрө үтэн кэбистэ, бэйэтэ кирилиэс анныгар, ханан да куоппат гына, бүөлүү олорунан кэбистэ. – Хара ыт баара, булуоҥ суоҕа да, бэйэҕиттэн бэйэҥ хоргутаар.

Болот, быстыа дуо, кирилиэс устун өрө ыттыбытынан барда. Кини дьэ түбэстэ быһыы-лаах, атын ханан да куотар сирэ суох, онон, хай-дах быыһаныан кыайан булбакка, үөһэ тахсан мээлэ сыа хаары тэбиэлии оонньуу сырытта. Чоҥку ампаар үрдүгэр буолбатаҕын, ол оннугар минньигэс бэйэлээх силии оһоҕоско киирэн буспута быданнаабытын кини бэрт үчүгэйдик билэрэ.

Чоҥкуну буолбатах, хайдах быыһанар суолу сыа хаар анныттан хаһан таһаарыах киһи курдук, үлэлэһэ сатыы сырытта Болот.

Тойоно буоллаҕына аллара, кирилиэс төрдүн былдьаан баран, сүгүн олорбот, дөрүн-дөрүн хаһыытаан ыйытар уонна саанар: чоҥкуну булбатаҕына, уол бэйэтин чоҥкутун охсон ыкка быраҕыах, бэйэтин буоллаҕына иһинээҕэр таһын сымнаҕас оҥоруох, тугун да ордорбокко үлтү тэпсэн кэбиһиэх буолар, ол да кэннэ иллэҥ баҕайы киһи арааһы оҥоруох буолара, саанара-куттуура кэмнээх буолуо дуо?

– Хаар тибэн кэбиспит, көрдүү сатыыбын, – диир Болот үөһэттэн.

– Була тарт, мин манна уһун күнү быһа кэтээн олоруом үһү дуо? – диир кинээс аллараттан.

Ол сылдьан арай Болот атаҕа, кырдьык, хаар анныгар туохха эрэ кэлэн иҥнэ түстэ. Хаһан таһаарбыта, эргэ сыарҕа ылахтара буоллулар. Балары куһаҕан харахтаах киһи ыраахтан чоҥку диэн сөп эбит. Болот, туох да үгүс толкуйа суох, хас да ылаҕы ылан, ыраах, оҕуруот нөҥүө, кыыраталаата.

– Аһыйбыт чоҥкуларыҥ бу бааллар, мэ, ылаттаа, бэлэскэр туора бырах, ыстаабакка ыйыһын, обоккун-соллоҥҥун дьуххарт! – дии-дии, Болот хаһыытаан бытарытта.

– Доҕоттоор, кырдьык даҕаны, бу баранаак, маҕайкаан аллаах баара, үөһэ таһааран хаһаана сытыарбыт эбит дуу, тугуй? – диэн кигинэйбэхтээтэ «эһэ» уонна орҕостон туран, «чоҥкуларын» өрүһүйэ, оҕуруот аанын диэки ыадахаччыйа турда. Хаһан кини оҕуруот аанын эргийэн талахтарга тиийиэр диэри Болот, кирилиэһи таҥнары сурулаан түһэн, дьиэни былдьаста.

Дьэкиим уолу өр көрдөөн булбута. Уол ханан эрэ эргийэн кэлэн оронугар утуйан хаалбыт этэ. Дьэкиим туох да саҥата суох үрүҥ дьиэтин диэки сүөдэҥнии турбута.

 

Балык сыаната

Сааскы уһун күн аччык киһиэхэ ордук уһуур. Онуоха баара Огдооччуйа моһуогуран хаалла. Биир уочараттаах мээрэйдээһин саҕана туох эрэ дуона суох итэҕэстийэн, ыксабыл бөҕө буолла. Ол көрдөбүлүгэр сылдьан дьахтар, туохтан эрэ иҥнэн, атаҕын бүлгүрүтэн сытар. Кубулҕат баара, «соруйан ыалдьыбыта буолаҕын, тиллэ охсубаккын» диэн Дьэкиим кинини мөхпүтэ ыраатта. Дьахтар кинитээҕэр тиллиэн баҕарар этэ, ону ыарыыта ыһыктыбат, кэнники диэкинэн, хата, эбии ыбылы ылан барда. Огдооччуйа тоҕо эрэ, түөһүн харбана-харбана, быһа сөтөллөн хахсыйан тахсар. Быһыыта, тыҥата бэргээтэ. Болот ону көрөн аһата, мииннии түспүт киһи дии саныыр да, күүс-кыах суох.

Дьэ ити бириэмэҕэ хантан эрэ ыраахтан кэһии кэлбитэ – сүүнэкэн улахан тууччах. Хамначчыт-тар көрөн, бэркиһээн, быһа чыпчырыналлар. Ол эрээри бу айылаах эмис, үтүө балыктан кинилэргэ кутуруга да тиксибэтэ чахчы, биир эмэ мааны, ол аата, бэйэтин курдук баай хоноһоҕо сиэтиэ биитэр бэйэтэ соҕотоҕун кыаныа. Дьэкиим оннук киһи.

«Ок-сиэ, мантан баҕас Огдооччуйаҕа мииннээбит киһи, төһө эрэ абыранаахтыыр этэ», – дии саныыр Болот. Үкчү ол кини санаатын таайбыт курдук, хамначчыттартан ким эрэ киниэхэ кулгааҕар сибис гынна: «Иһит эрэ, Болот, киэһэ, эттэнэр бириэмэтигэр, ити балыктан биир обургу соҕус үөрэҕэһи сулбу элитэн ылан, ыалдьа сытар эдьиийгэр мииннээ, таарыччы бэйэҥ да кыратык амсайыа этиҥ».

– Биллэҕинэ, киһи баһын быһа охсуо, – Болот дьулайар.

– Биллэр эрэ, охсоро чахчы…

– Оттон эн хайдах эмэ биллэрбэккэ кыһан.

Биир балык үөрэҕэһин иннигэр санныга бачча саллайа сылдьар төбөттөн матан хаалар ыар сыана буолсу. Ол да буоллар ыарыһахха миинниир олус да бэрт буолуо этэ. Огдооччуйа киниэхэ дэлэлээх кыһалла, дэлэлээх быыһыы-өрүһүйэ сатаата этэ дуо! Оттон кини, Болот, Огдооччуйа кыһалҕалаах күнүгэр тугу туһалаата? Биир кырбас балык этинэн миинниирэ баҕалаах, куттаннаҕа, дьулайдаҕа аатыран. Дьэ ол кэннэ Болот эр киһи аатырар. Холоон эбит. Оччону көрсүбэтэҕэр дылы!..

Болот, инньэ дии санаан баран, бэйэтиттэн бэйэтэ улаханнык кэлэннэ уонна өлөн эрэри өрүһүйэр, хаалан эрэри харыһыйар санаа бары кутталын, мунчаарыытын ханна эрэ күлүккэ үтэйдэ. «Аата, оҕолоор, ол кэриэтэ оттон биир уол оҕо ханна өлбөтөҕөй, биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай» диэн, саха киһитэ мүччүргэннээх күнүгэр туттар өһүн хоһоонун өйдөөн ылла, ол кэннэ кини өйдөөтө атаҕастаммыты араҥаччылыыр айыы бухатыырдара, бэл, абааһы ааттаахтарын, көстүбэт күүстээхтэрин кытта күөн көрсөллөрүн. Болот оннук олоҥхолору, уһун түүнү утуйбакка, сыҥаах баттанан мылаллан олорон иһиллиирин таптыыр да бэйэтэ буоллаҕа, ол бухатыырдарга хайа эмэ өттүлэригэр маарыннаатарбын диэн ымсыырар да этэ. Ол бэйэтэ балык биир үөрэҕэһиттэн иҥнэн хааллаҕа, били Чаачахаан-Чаачахаан этэрбэһин быата сөллөн, иҥнэн түспүтүгэр дылы. Аата, Дьэкиим кинээс киниэхэ Алаа Моҕус дуу, Уот Уһутаакы дуу буоллаҕа! Кини уохтаах-кылыннаах үһү. Уордайан да көрөөхтөөтүн, оннооҕор таһырдьа тыал хаһыырар…

Инньэ диэн бэйэтин бэйэтэ бөҕөргөтүнэ санаабыта Болот. Кини урут итиччэ улахан дириҥ өйгө хаһан да киирэн көрө илигэ. Дьэ ити биирдэ киирэн таҕыста. Көр, кыһалҕа киһини ити курдук үөрэтэр…

Киэһэ, хараҥаран, дьиэ муннуктарыттан дириҥ күлүктэр сыылбыттара. Ардыгар маннык күлүктэр киһи өйүттэн сүппэт суолу-ииһи хаалларан көтөөччүлэр.

Тигинэччи оттуллубут көмүлүөк оһох иннигэр эт эттиир мас ууруллубут, ол үрдүгэр били кэһии тууччах туора түһэн кэбиспит. Хартыынаны ситэрэр туһугар Дьэкиим кинээс икки илиитин ньыппарынан, субу бүгүҥҥү түбэлтэҕэ ананан буруустаммыт кэтит биилээх тэрээк сүгэтин ылан, балыгы үөһэттэн таҥнары көрөн, олох маска саба аччайан олорор. Ити аата кими да итэҕэйбэккэ, балыгы бэйэтэ эттииргэ оҥоһуннаҕа диэн буолар. Ол иннинэ кини бэйэлээх хамначчыттарын диэки кытаанах үлүгэрдик кынчарыйбахтаан ылла:

– Үөһээ-аллараа туруҥ, киэр буолуҥ, мэһэйдээмэҥ! – диэн мөҕөр, кыйдыыр былаастаан үрүт-үрдүгэр бардьыгынаамахтаата. Оһох тула үмүөрүспүт хамначчыттар, ону истээт, тэскилээн, кэннилэрин диэки тэйэн биэрдилэр. Арай Болот эрэ чугасаһан, тойоҥҥо илии-атах буолан, сүр кыһамньылаахтык көмөлөһө сырытта.

Хамначчыттарын киэр үүртэлээбит кинээс, уоскуйан, аа-дьуо балыгын эттээбитинэн барда. Бастаан утаа кини сыыһа охсон, олуктаан балыгы буортулаабатарбын диэн, бэркэ сэрэнэн, муннунан да, айаҕынан да тыыммакка олорон, балыгы кутурук өттүттэн саҕалаан, кылгас-кылгастык кэрчиктээн испитэ, онтон кэнникинэн эр ылан, илиитэ-атаҕа баран, сүгэ биитэ кылбаҥнаабытынан, бөһүөнэх, эмис, ап-араҕас тууччахха ымсыырбыт, иҥсэтийбит курдук, батырҕаччы кииртэлээн, сүтэ-сүтэ күөрэйтэлээн барда. Ол аайы тойон эбии имэҥирэн, этэ-сиинэ кычыгыланан, уҥуоҕа-иҥиэҕэ кыйыттан, үлэлии-хамсыы олордо. Быһа охсо-охсо, аттынааҕы нэлэгэр иһиккэ симэр. Хараҕа наар иннигэр, балыкка. Онтон атыны кини аан дойдуга барытын умунна да быһыылааҕа. Омунугар, өтөр-өтөр уоһун чорбоҥноппохтуур, тугу эрэ муннун анныгар ботугураан ылар.

Болокко кыһалҕалаах түгэн тирээтэ. Кини хайыыр? Билигин маны куоттардаҕына, аны иккиһин маннык тоҕоостоох кэм киниэхэ эргийэрэ саарбах. Хайа, онуоха эбии Дьэкиим бүтэрэ чугаһаата. Онон, хараҕы быһа симэн баран, киирбитинэн барыахха дуу? Биитэр тохтуур дуу? Дьэкиим биллэр эрэ, төбөҕүттэн матарыҥ чахчы. Ити айылаах сытыы сүгэ ас гыныа үһү дуо сип-синньигэс, бэйэтэ да ааһан-туоран эбии синньээбит моой туоматын. Дьэкиим соруйан да өлөрөрдүү санамматаҕын иһин, ыгымар, уоҕар кыайыа. Оннук киһи. Болот ити мунаахсыйа түһүүтэ, суруйдахха уһун курдугун иһин, дьиҥэр, чыпчылыйыах түгэнэ киирэн ааспыта. Киниэхэ өр толкуйдуур бокуой суоҕа. Хайаабыт да иһин, ыарыһаҕы миинниир бэрт буолуо этэ…

Инньэ дии санаан баран, Болот сиргэ хаптас гына түстэ уонна тойон кэннинэн балык үөрэҕэстэрэ кыстана сытар сирдэрин диэки аргыый үөмпүтүнэн барда. Дьэкиим, бары сэрэҕин-сэргэҕин умнан, үлүһүйбүттүү үлэлэһэ олордо.

Болот тыаһа суох үөмэн ньылбыйан истэ. Харыс, сүөм, бөрсүөк сири ылан, букатын Дьэкиим кэннигэр кэллэ, өссө кыратык сыҕарыйдар, балыктаах иһиккэ илиитэ тиийиэ эбит. Кини, онно тиийиэхчэ-тиийбэккэ, тохтоон, тыыммакка иһийэн сытта. Мүччүргэннээх күн-дьыл дьэ үүннэ. Ону сэрэйэн, элбэх харах бары муннуктартан кини тарбахтарын төбөтүн уонна Дьэкиим сүгэтин биитин хардары-таары кэтэһэн кыламнастылар. Ол эрээри тугу да билбэтэх курдук, атын сири көрбүтэ буолаллар. Барыта иһийэн хаалбыт курдуга. Бэл, тигинэччи оттуллубут оһохтуун сөҥөн ыллылар. Ол улугурбут уу чуумпу тойону бэйэтин кытта абылаабыт курдуга.

Дьэ ити бириэмэҕэ алдьархай букатын күүппэтэх атын өттүлэриттэн адаҕыйан таҕыста. Муҥар, онно буруйдаах Болот бэйэтин өлөр атаһа буолан хаалла: иннэни ыйыстыбыт курдук, иинэ-хата, иинэрин ааһан, эриллэ сытыйбыт, көтөх, өкчөгөр ыттаахтара, ол сордоох, иччитин батыһан, балыкка кытта үөмсэн, бу ситэн тиийэн кэллэ. Болот ыты имнэнэн буойа, кынчарыйа, сутуругун көрдөрө сатаата, – суох, ыта эбии, ньылаҥныы-ньылаҥныы, кини диэки үөмэр.

«Бэйи, атас, биир өлүүгэ өлө сылдьан көҥөөмө, оһоҕос обургу олуйарын бэйэҥ да билэр буолуохтааххын, хата, туохха эмэҕэ тииһиннэрэ түс», – диир курдуга ыт умса туттан иһэр дьүһүнэ.

Болот хайыан булбата. Бу курдук буоллаҕына, кини ытынаан иккиэн бииргэ тиийииһилэр, ыта өссө уруттууһу. Оччоҕо Дьэкиим билэн, алдьархайы тардар!.. Инньэ дии санаан, уолчаан, төннүөн дуу, хайыан дуу билбэккэ, саараан сытта. Ол мүччүргэннээх бириэмэҕэ хамначчыттартан ким эрэ хаҥас муннуктан ыты ыҥыран өрүһүйдэ. Ыт саҥа хоту сүүрэн сэрбэкэччийэн истэҕинэ, Дьэкиим суордуу түһэн баран, тэрээк сүгэтинэн арыый сыыһа охсон хаалла. Онно аралдьыйан кини, ол-бу диэки эргиллэ-араастыы барбакка, эт эттииригэр хат умса-төннө түстэ.

Ону туһанан Болот, биирдэ-иккитэ арыый сыҕарыс гынан, балыкка илиитэ тиийэр сиригэр кэлбитэ. Кини аргыый, сэрэх бөҕөнөн биир кыр-баһы харбаан ылаат, кэннинэн төттөрү үөмтэ. Ол төттөрү үөмэн, куттала суох сиргэ тиийэн баран, тиритэн уу чоккурас, илии-илиилэрэ титирэс буолбуттарын билбитэ.

Болот көлөһүнүн соттон, нэһииччэ аҕай уоскуйан эрдэҕинэ, кинээс бүтэн, кинини ыҥырбыта. Ол ыҥыран, кинини көмөлөһүннэрэн, хас кырбас тахсыбытын аахпыттара, балык үөрэҕэстэрин хат самсыы тутталаан көрбүттэрэ да, сүтүк тахсыбытын иккиэн билбэтэхтэрэ.

Болот, төһө да тыынын атыылаан туран мииннии-оттуу сатаатар, Огдооччуйаны кыайан өрүһүйбэтэҕэ. Кини өссө да өр ыалдьан, иинэн-хатан баран, кэнники өлөн хаалта. Болот дьахтары олус аһыйбыта уонна кини өлүүтүгэр Дьэкиим кинээһи буруйдуу санаабыта, кини эрэ да буолбатах, дьон бары…

 

Болот дьүүлэ

Күн-дьыл көтөн-сүүрэн, аастар-ааһан истэ. Болот Уордаах Дьэкиимҥэ дьиэ кулута буолан бэрт өр олордо. Ол тухары кини хас төгүл өлө-өлө тиллибитин, быста-быста салҕаммытын бэйэтэ да билбэт. Олортон биһиги ити биирин эмэтин эрэ таарыйдахпыт буолуо.

Болот ол кытаанахтарга, эрэйгэ-кыһалҕаҕа бэриммэккэ, эбии буһан-хатан, сирэлийэ үүнэн истэ. Арай ол сылдьан кини кинээһи кытта тото-хана кэпсэтэр тоҕоостоох бириэмэҕэ түбэспитэ…

Дьэкиим, хараҕынан төрүт да улахан мөлтөх киһи, саас букатын иэдэйэн ылар үгэстээх. Кини күөх салгын ачыкылаах, ону хараҕым диэн ааттыыр. Биирдэ олустаабыт, кэргэттэрин үөһэ-аллара түһэртээбит кэмигэр бу ачыкы сүтэн хаалла. Дьэкиим киэһэни быһа көрдүү сатаан баран, кыайан булбата.

«Чөчүөккэ уларыстаҕа, олус эмискэ сүттэ» диэн быһаарынна кини уонна, төннөрөр ини дии санаан, утуйан хаалла. Сарсыарда, кырдьык, кини эрэммитин курдук, ачыкы төннүбүтэ, ол эрээри Дьэкиим онтун туһамматаҕа. Куолутунан, кини, үүтүн-аһын (ынах элбэхтик төрөөн эрэр кэмэ этэ) кэмнии, мээрэйдии охсоору, сарсыарда эрдэ туран, таҥнан хачыгыраһа сылдьан, тугу эрэ хампы үктээбитэ. Кини, туох эрэ улахан туһалаах алдьанна быһыылаах диэбиттии, бүтэйдии соһуйан, «һуук!» диэн баран, турбут сиригэр үрүт-үрдүгэр тэпсэҥэлээн, өрө бэдьэҥэлээн ылбыта. Онтон кэнники өй ылан, төҥкөйөн, били айылаах абырыыр ачыкытын икки иитин эрэ өрө ыйаан, салгыҥҥа салыбыратан таһаарбыта.

Дьэкиим, аһыы бөҕөтүн аһыйан, бара сатаан, Болоту уорбалыах киһи уола бэҕэһээ киэһэ бэркэ кыһанан кинини кытта сүтүгү бииргэ көрдөһө сатаабыта. Оттон бу сарсыарда: «Бука, эн сиргэ быраҕан алдьаттардаҕыҥ буолуо?» – диэн үтэн-анньан ыйытан көрбүтүгэр, уола ытыы-ытыы мэлдьэстэ. Дьэкиим бачча тухары Болот ытаабытын көрө илигэ, онон итэҕэйбитэ. Итэҕэйбэтэҕэ да буоллар, кини онон ачыкытын син биир төнүннэрбэт этэ.

Аҕыйах хонон баран кинээс хараҕа салгыннаан, букатын сабыллан хаалбыта. Ыаммыт үүтүн, арыытын, сүөгэйин илиитин иминэн кэриэтэ кэмниир. Ампаарыгар сиэттэрэн тахсар буолла. Киҥэ-наара эбии холунна. Бары кыһыытын-абатын хамначчыттарыгар түһэрэрин ааһан, хараҕа көрбөтүгэр балыттаран, туох иннигэр барыарбытын барытын – олох мастары, оһох чанчыктары, дьиэ тулааһыныгар тиийэ – тайах маһынан сабыыр буолта. Бэл диэтэр, олооччутугар тиийэ охсуһар буолта үһү диэн баар.

Биир күн Дьэкиим, иэһин иэстии, чугастааҕы ыалларын түүрэйдэтэлээн, итиигэ-буһууга киллэртээн баран, дьиэтигэр төннөн испитэ. Ол иһэн эмискэ көрбөт буолан хаалбыта. Киниэхэ ол үгэһэ. Ол курдук сабыллан хаалан баран, кэнники син хат кылатан кэлэр үгэстээх. Дьэ ол курдук алдьархайга киирэн, көрбөт буолан хаалан, дьиэтин таһыгар тэлиэс-былаас хаама сылдьарын Болот көрбүтэ.

Ону көрөн баран, Болот күлүгэр имнэммитэ. Кини соруйан иһиллэр гына кинээс аттыгар эрчимнээх соҕустук хааман тыбыгырайан кэлбитэ. Киһи тыаһа кэлбитин истэн, кинээс үөрбүтэ.

– Ким сылдьарый? – диэн Дьэкиим ыйыппыта.

– Ким буолуой, мин, Дьэбдьиэбин! – диэн кинилэртэн балтараа көстөөх сиргэ олорор эмиэ биир биллэр соҕус баай ыал өй аҥаардаах кыыстарын куолаһынан саҥарда Болот.

– Тыый, ол эйигин манна туох үүрэн аҕалла, хотуой?

– Туох үүрүөй, бэйэм сири-дойдуну көрө сырыттаҕым дии.

– Оо, муҥнаах, ону көрөн тугу эмэ туһанар киһиэхэ дылы.

– Туһаныллыа даҕаны. Манна ханна эрэ ааттаах ымсыы, кэччэгэй Дьэкиим кинээс диэн «түүлээх ытыс» олорор дииллэр. Кинини да көрөн барыллыа этэ, – диэн астыга, оттомо суох убайыктанна өй аҥаардаах кыыс куолаһа.

– Бу өй аҥаардаах тылын истиҥ эрэ! Хотуой, ол ким инньэ диирий?

– Киһи барыта. Бэл, аччык ыттыын үрдэхтэринэ: «Ар-ар, Дьэкиим кинээс «түүлээх ытыс» баар!» – дэһэллэр үһү.

Ити тылтан кинээс улаханнык өһүргэннэ.

– Арай ол кинээһиҥ эйигин туттаран ылан, ибили таһыттардын, оччоҕо эн туох диэ этигиний? – диэн бардьыгынаата Дьэкиим, саанар былаастаан.

– Ол иннинэ мин бэйэтин иэнин хастыам! – диэн чап гыннарда «кыыс» туох да иҥнигэһэ суохтук.

Итини истэн, кинээс кыайан тулуйбата, тайаҕынан салгыны далбаатыы-далбаатыы, иннин диэки, кыыс саҥата кэлэр сирин диэки харбыаласта.

– Мин эйиэхэ сип-сибилигин кинээс иэнин хайдах хастыыры көрдөрүөм. Бостуой хамсыы, куота сорунума. Маҕайкаан аллаахтар хастара хаһынан туой кинээстээн сиэбиттээхтэр баҕастаахтар! – диэн кинээс кинээһи көмүскүүргэ күүскэ турунна.

– Мин эйигиттэн куотан бэрт! – диир кыыс саҥата субу чугас иннигэр.

– Куотан да син биир ханна да ыраатыаҥ суоҕа, кинээс илиитэ уһун! – дии-дии саҥа хоту салгыны быһыта дайбаамахтаата, ол сылдьан суол кытыытынааҕы хомурахха батары түһэн, атаҕын кыайан хостообокко, көлөттөн хаалла. Аҕылаабыта, уордайбыта-кыыһырбыта көрүөххэ сүрдээх этэ.

«Аата, абата, бэйэтин үчүгэй аҕайдык үөрэтэн биэрбит киһи баар ини!» – дии санаата Болот уонна тойон түһэн иһэн мүччү тутан кэбиспит тайах маһын сулбу тардан ылан тойону сискэ мииннэрбэхтээтэ.

– Таһыйан үөрэтэр үчүгэйэ бу баар, тайах маһынан түһэртиир минньигэһэ бу баар, ыл амсай, аһыытын-ньулуунун бил! – дии-дии, Болот балачча куһуйбахтаан биэрдэ.

Инньэ диэн баран «кыыс» элэс гынан хаалбыта. Кинээһи кэмниэ-кэнэҕэс Болот торбосторун уулата сылдьан, ойбон аттыттан булан, дьиэтигэр илдьэн өрүһүйбүтэ.

Ити кэнниттэн балачча ыарытыйа түһэн турбут, хат харахтаммыт кинээс бары моһуогу-руутун Болокко түһэрэ санаан, дьэ үчүгэй аҕай-дык иэстэһиэх санаалааҕа, онтуката уолчаана мэлийэн хаалбыта. Кини сирдээн да тимирбитэ, халлааннаан да көппүтэ биллибэтэҕэ. Төрөппүттэриттэн ыйыталаһа сатаан көрбүттэрэ да – туһалаабатаҕа.

Ийэтэ Арапыана: «Оҕобун Дьэкиим кинээс сиэн баран кубулунар», – диэн ытыыр-соҥуур сурахтааҕа. Ол эрээри, оччолорго дьадаҥы киһи хараҕын уутугар улахан сыананы биэрбэт буолан, ол онон хаалбыта. Онтон кэнники, өр буолан баран, уолчаан бэрдэ ханнык эрэ ааттаах булчукка сыстан, дьэллигирэн хаалбыт диэн сурах иһиллибитэ да, ол кырдьыга-сымыйата биллибэккэ хаалбыта.

Биһиги бэйэбит өттүбүтүттэн эмиэ Болот кэнники дьылҕатын туһунан ирдэһэн көрүөхпүт. Туох эмэ суол-иис көстүөх буоллаҕына, ол туһунан биһиги күндү ааҕааччыларбытыгар иһитиннэрэргэ тиэтэйиэ этибит.

Николай Заболоцкай-Чысхаан

Чолбон. – 2024. – №1.

Алампа Соппуруонап

(Бастакы ахтыы)

Саас чугаһаан иһэр. Аны умнуган-төннүгэн буолан, үйэм туруору сыыры таҥнары сүүрэн мэҥитэн иһиэ дии санаатым. Онон адьас кыра да буоллар сурукка, төһө кыайарбынан, хааллара сатыырга сананным. Баҕар, ол кимиэхэ эмэ наада буолуо.

Алампа Соппуруонап киһи быһыытынан ураты сымнаҕас, көссүө, ыгымсыйбат, кыыһырбат, саҥа таһааран күлбэт, сирэйэ киһи көрүөн үчүгэй гына сырдыы түһэн мичээрдиир уонна хаҥас илиитин ытыһынан бастаан сүүс өттүн, онтон иэдэһинэн аллараа өттүн соттон, сэҥийэтинэн аллараа түһэрэн кэбиһээччи.

Манна таарыччы кэпсээтэххэ, Алампа бииргэ төрөөбүт убайа Василий Иванович диэн учуутал баара. Дьэ улуу киһи диэбит киһилэрэ. Кинини мин кыра кылааска үөрэнэ сылдьан көрөр этим. Ыас хара баттахтаах, төбөтө кыратык салҕалыыр, модороон дьүһүннээх дьигиһийбит киһи курдук өйдүүбүн. Биирдэ, тоҕотун, хайдаҕын билбэтим буолан баран, дьиэтигэр сылдьан турардаахпын.

Миигин бэркэ үөрэ-көтө көрсөн кэпсэппитэ. Эмиэ Алампа курдук ытыһынан сотору-сотору сирэйин соттумахтыы түһэн ылара. Саҥа таһааран күлбэтэҕэ, күлэр да диэбэт этилэр, дьон.

Оччолорго сэттис кылааска оҕолоох, ойохтоох эдэр дьон үөрэнэллэрэ. Мин кинилэр бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтэллэрин болҕойон иһиллиир этим. Онно Василий Иванович туһунан кэпсэтэллэрэ. Кини таптыыр ойоҕо өлбүтүн, онтукатын аһыйан арай да өлө сыспытын. Онтон ыла арыгы иһэр буолбутун туһунан бэрт иэйиилээхтик, аһынан кэпсииллэрэ. Ойоҕун киһиттэн уратытык таптыыра үһү.

Ардыгар учууталлара ыалдьан үлэтигэр тахсыбатаҕа хас да хоммутун, онно үөрэтэр оҕолоро хардарыта ыарыылыылларын, өссө элбэх буолан тиийэннэр тугу эрэ истэллэрин кэпсэтэллэрэ. Оннооҕор икки улахан, күүстээх уолаттар (Петр Егорович Кулаковскай, Василий Севастьянов, Прокопий Егорович Табынанов, арааһа, Константин Потапов эмиэ баара) уочаратынан учууталларын икки хонноҕун анныттан ылан, өйөөн кылаастарыгар киллэрэр буолар этилэр. Ону: «Василий Иванович кылааска кириэ эрэ кэрэх. Астык киирии буолар. Элбэҕи эбэн тахсар», – диэн бэккэ дуоһуйан кэпсэтэллэрэ.

Атын улахан дьон улаханнык саҥарбакка эрэ: «Улуу киһи», – дэһэллэрэ.

Мин Софроновтар аҕаларын Баанньа оҕонньору иккитэ көрбүтүм. Биирдэ эһэбэр Быргый Уйбааҥҥа тугу эрэ сүбэлэтэ диэн ааттаан кэлэн эһэбиниин күн аҥара кэпсэппиттэрэ. Оччолорго мин олох кыра оҕобун, онон быстах-остох эрэ өттүлэрэ өйбөр олорон хаалбыт. Ыалдьыта тахсан барбытыгар эһэм: «Ити Баанньа оҕолорун үөрэттэрэн, барыларын сүһүөхтэригэр туруортаан, билигин ытык ыалынан ааҕыллар. Өйдөөх, киһи үтүөтэ киһи», – диэн син уһуннук саҥарбытыттан ордон хаалбыт.

Баанньаны улаатан баран, ыалга киирэн кэпсии-ипсии дабдыгырайа олорорун көрөн аһарбытым. Обургу өндөс, кырдьан буолуо ээ, умса нөрүйбүт оҕонньор этэ. Икки кулгааҕа, Баһылайын курдук, улахан баҕайы даллайбыт оҕонньор этэ. Улахан уола Баһылай адьаһын аҕатын куопуйата этэ.

Сөптөөх халыйыы барда. Алампа уҥуоҕунан орто, хоп-дьип курдук бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх, ол да курдук тутта-хапта сылдьар буолара. Хап-хара баттаҕын наар бэрээдэктээхтик тараана сылдьара. Таҥаһа-саба көннөрү. Этигэр сөрү-сөптүк олоро сылдьар харааран көстөр көҕөччөр көстүүмнээҕэ (ону өтүүктээн эрэрин төрүт көрбөтөҕүм. Бэйэтэ сылдьан эрэн кумаламматах, ыраас буолара). Мэлдьи араарбат хара шарфиктааҕа.

Түргэн-түргэнник, ол гынан баран наһаа харбыаласпакка туттан-хаптан хаамара, сылдьара. Дьону кытта кэпсэттэҕинэ, бастаан соһуйбут курдук көрө түһэрэ уонна ол киһитин сириччи көрөн туран наҕыллык кэпсэтэрэ.

Тас өттүттэн көрдөххө, Алампа ураты ыар санааҕа ыллара сылдьар курдук этэ. Онтукатын атын дьоҥҥо төрүт биллэрбэт, кэп туона, сордоно-муҥнана сылдьыбат буолара.

Оҕомсох этэ. Ол эрээри ымманыйа сылдьыбат, көннөрү көрөрө-истэрэ сымнаан, тылынан майааннаһан ылар этэ.

Өлүөхтэрэ биир буолбут доҕорун Өлөксөй оҕотун, миигин, улаханнык сымаансыйа көрсөрө, кэпсэтэрэ. Киниэхэ оҕото суоҕа – сүрдээх улахан охсуу этэ. Онтукатыттан буолуо ээ, киһиттэн эрэ барытыттан итэҕэс киһи курдук туттара. Аны бэйэтин ис санаатын киһини кытта үллэстибэккэ, иһигэр муунту буола сылдьар майгылаах. Күн сиригэр Өлөксөйүнүүн эрэ эн-мин дэһэн санааларын сайгыы атастаһаллар эбит.

Аны ураты таптыыр ойоҕун киһи арааран ылан, онтон ыла ытыы сылдьар буолан хаалбыта. Ордук көскө, хаайыыга сылдьан кэлэн баран, наһаа уйарҕаабыта. 1. Оҕото суоҕа; 2. Ойоҕун киһи былдьаан баран, бэйэтин дьыалаҕа-донуоска эрийэн хаайыынан, көһүнэн кыйдаабыттара; 3. Доруобуйатын сүтэрэн, өлөрө чугаһаан;                                4. Өлөксөйүн аһыыта – барыта түмүллэн, хараҕын уутун кыаммат буолан хаалбыт этэ. Бэл, эдэр эрдэҕинээҕи хаартыскатын көрө-көрө ытыыра, Өлөксөйүн аҕыннаҕын аайы хараҕыттан уу саккырыыра.

Оо, нап-нарын дууһалаах Алампа барахсан!

Алампа: «Аҕаҥ эмп үлэһиттэрин ураты биһирээн, бары араас сыһыаннарыгар махтанан бөҕө сытаахтаабыта. Бэл, сиэстэрэ кыргыттар киирдэхтэринэ, арааһынай эйэҕэс тылынан эйэргэһэ сытаахтаабыта.

Өлөрүн эрдэттэн билбиппит. Бэйэтэ да билбитэ уонна бастаан утаа ону кыйдыы, ол туһунан санаабат буола сатыырга бэйэбитин күүһүлэнэр этибит. Оттон Алексей Елисеевич бэйэтин өрөсүһэр курдук туттара, үлэ бөҕөтө. Былааннара: 1. Наречиены бүтэрбит грамматикатын чөмчөтүү; 2. Сахалыы тылынан охсор-бэчээттиир массыына бырайыага; 3. Саха тылын туһунан санааларын этии; 4. Кэнэҕэски дьоҥҥо кэс тыл хаалларыы; 5. Оҕолоругар кэриэһин этии. Итилэри ити этиллибит бэрээдэгинэн суруйан хаалларыахтаах этэ. Дьэ ону ыарыы обургу толотторботоҕо.

«Доҕорум барахсан, – диэн баран, – ити грамматикатын…» – диэн иһэн салгыы саҥарбакка, хараҕын уутун сотто олороохтообута.

Аҕам бүтэрээри сылдьар грамматиката сүппүтүн туһунан истэр этим уонна хас да киһиэхэҕэ кэпсээн, сурукпар да суруйан турабын да, ким да кыһаллыбат, төттөрүтүн сурукпар киллэрбиппин кичийэн туран сотон кэбиһэллэр. Ити миигин сымыйаччынан ааҕалларыттан эбитэ дуу, туохтан төрүттээҕэ эбитэ дуу? Дьэ билбэтим уонна дьиктиргиибин эрэ.

Аҕам эрэйдээх биһиэхэҕэ соҕуруу барыан эрэ иннинэ киһиргээн суруйбут этэ: «Үлэ бөҕөнү үлэлээтим. Саха тылыгар грамматика суруйан бүтэрэн эрэбин. Наречиены бүтэрдим», – диэн. Ол суругар: «Сүөһүгүтүн эһимэҥ. Аккытын атыылаан харчы оҥоруҥ. Мин эһиэхэҕэ икки тыһыынчалаах библиотека атыыластым», – диэбит этэ. Чэй аҥаара (икки плитка), эдьиийбэр ырбаахы таҥаһа ыыппыт этэ. Ону эдьиийим:

– Аҕам дьэ кыһала сүрдэммит дии. Кэһиитэ үлүгэрэ. Аата, эрэйдээҕим, сатаатар, уолаттарыгар ыстаан таҥаһа ыыттаҕа баҕас дуу. Сатаатар, биир бүтүн чэйи ыыттаҕа дуу. Аҕам эрэйдээх, санаата кэлэн, оҕолордоохпун диэн дьаһайаахтаабыт, – дии-дии, дэлби күлээхтээбитэ.

Эдьиийим Лариса күн курдук күндү эдьиийим. Эмиэ биир туспа киэҥ-куоҥ, кыыһырар диэни билбэт киһи этэ. Оо, күндү эдьиийкээниэм, муҥ саатар, мин учуутал буоламмын, мин хамнаспын ылаҥҥын, үөрэн-көтөн быычыгыраан бараҥҥын өлбүт баҕас буоллаҕыҥ дуу. Эрдэ өлбүтүҥ аанай-туонай абаккатыан!!!

– Мин Алексей Елисеевич сыҕарым эпэрээссийэҕэ киириитин быраастары кытта кэпсэтэн, туох да туһата суох буолуохтааҕын билбитим уонна Алексей Елисеевичка кииримэ диэн этэн көрбүтүм. Онуоха кини доруобай эрдэҕинээҕитин курдук сүр тэбэнэттээхтик көрөн олорон: «Алампа-баба. Киһиттэн ураты уйан дууһалааххын. Дьиҥнээх поэт нарын дууһата. Аһыныыгынан сирдэтинэҕин. Алампа барахсаан, эн биһиги букатыннаахтык арахсарбыт адьас бу кэллэ ээ. Билигин миэхэҕэ хайдах өлөбүн эрэ диэн санаа баар. Ыарыыга таах сытан биэрэн көмүллэтэн өлөбүн дуу, биитэр кинини кытта кыам кыргыһа сытан өлөбүн дуу диэн. Мин иккиһин ордоробун. Тоҕо? Бастакыта, «баҕар» диэн баар ээ. Баҕар, эмчиттэр барахсаттар ыарыыбын ылан кэбиһиэхтэрин сөп. Иккиһэ, хайа да өттүн билии хирургия сайдыытыгар туһалаах. Онон, алаас оҕото Алампам оҕотоо, мин иккиһин ордордум. Хомойорум баар, дойдубар ийэм ааҕы кытта, эбэтэр убайбын кытта кэккэлэһэ көмүллүбэтим», – диэхтээбитэ.

Онон ити сыҕарым эпэрээссийэни Алексей Елисеевич бэйэтин көрдөһүүтүнэн оҥотторбуппут.

Алампа кэлин өлөрүн чугаһыгар доҕорун Өлөксөйү санаатаҕына, үксүн ытаан тахсара. Ураты да ытыктыыра. Мэлдьи «Алексей Елисеевич» диирэ. Дэҥ кэриэтэ «Алеша» диэн аһарара.

Алампа барахсан биирдэ мин хайыһарга күрэхтэһэрбин истэн баран: «Маладьыас. Спордунан мэлдьи дьарыктан. Мин эдэрбэр ураты үчүгэйдик билисипиэтинэн тэбэргэ, сылдьарга үөрэммитим. Саас өрүс эстиитигэр куорат олохтоохторо өрүс биэрэгэр киирэн муус устуутун көрөллөрүн бэккэ сөбүлүүр этилэр. Киэһэ дьон бөҕө төттөрү-таары хаамсаллара. Мин онно киирэн билисипиэтинэн сылдьарым. Дьон быыһынан тэбэн сылымната сылдьар үчүгэй да буолара. Ол сылдьан уруулбун туппакка тэбэн иһэммин, сиэппиттэн кумааҕы ылан, онно пиджагым сиэбиттэн махорка ылан куттан, бөппүрүөскэ эринэн, уматынан, табаахтыы-табаахтыы элэҥнэтэ сылдьар буоларым. Ол сылымната сылдьарбын бэйэбин бэйэм обургутук хайҕанарым, дуоһуйарым. Аны төһөлөөх да уйуттубат гына итирдэхпинэ (кини оҕото суоҕуттан, мунчаарыыта күүһүрэн кэллэҕинэ арыгы иһэн аралдьыйар эбит) билисипиэтим үрдүгэр олордохпуна, дьиэбэр үчүгэйдик тиийэр этим. Эн хайыһардыыр идэҕин төрүт быраҕыма. Кытаат», – диэхтээбитэ. Оттон мин сүрэҕим мэһэйдээн хайыһарга күүскэ тэппэтэҕим.

Алампа диэн ураты сымнаҕас, насыыба, чиҥ өстөөх, көссүө аххан, чараас, нарын дууһалаах киһи этэ. Бэл, саҥа таһааран, алларастаан күлбэт этэ. Күллэҕинэ сирэйэ мичээринэн сырдыы түһэр уонна сирэйин соттумахтаан ылар. Оччоҕо дьикти да үчүгэй көстүүлэнэрэ.

Мин Алампа туһунан урут тугу билбиппин, истибиппин, кэпсэппиппин суруйталаан турабын да, наар сотон, биитэр «көннөрөн» кэбиһэр этилэр.

Биирдэ Саха тыйаатырыгар «Күкүр Уус» оонньонно. Мин ону истибэккэ хааламмын, бастакы күнүгэр сылдьыбатаҕым. Каассаҕа бара сылдьыбытым да, билиэт бүппүт этэ. Ол нөҥүө күнүгэр үөрэнэ тиийбитим, кэпсээн бөҕөтө: «Наһаа күүстээх, улуу пьеса үһү. Көрө олорор дьон уҥаталаабыттарын, таһырдьа көтөҕөн таһааран тыын киллэрбиттэр үһү. Ол иһин, ураты күүстээх өттүн мүлүрүтэ түһэргэ Суорун Омоллооннуун театр коллектива сүбэлэспиттэр», – диэн уолаттар кэпсээн-ипсээн үллэҥнэтэллэр. Мин, үөрэхпиттэн бүтээт, оҕолортон харчы ыламмын кассаҕа ыстанным. Аара баран иһэммин, оччотооҕу орой мэниккэ хайдах сырдык санаа кылам гыммыта буолла, билигин дьэ хайҕанабын.

Миэхэҕэ өйбөр Алампаҕа билиэт ылыахха диэн өй көтөн түстэ. Оннук сырдык санааланан каассаҕа тиийбитим – билиэт хайа сахха бүппүт. Ыксааммын учууталбар, биир нэһилиэгим киһиэхэ, артыыс Васильев Пантелеймон Иннокентьевичка тиийдим. Киһим саҥа туран аһаары сылдьар эбит.

– Хайа, Реас, «Күкүрү» көрдүҥ? – диэн ыйыта тоһуйда.

– Суох. Билиэт булбакка бу ону көрдөһө сылдьабын.

– Хас билиэти? Кавалер даамалаах буолуоҥ дии, – дии-дии, күлэн таҥнары өҥөйөн хаһылыччы көрөн тураахтаата.

Оо, барахсан, сатаан да үөскээбит үчүгэй киһи этэ. Билии-көрүү дириҥэ киниэхэҕэ баара, учуутал гиэнэ учуутала. Учууталга ананан үөскээн баран, артыыс суолун туппута. Васильев Пантелеймон Иннокентьевич Күкүр Ууһу толорор.

Чэйдии олордохпутуна, Петр Решетников лэглэрийэн киирэн кэлэн, остуолга олоро түстэ. Ону-маны кэпсэтии, күлүү-салыы кэнниттэн Пана:

– Петя, эр бэрдэ, элик үтүөтэ икки билиэттэ булан Реаска аҕал эрэ, – диэтэ.

Решетников:

– Сорукка сылдьар сорук боллур уол ону өр гыныам дуо, – диэт, остуолтан туран, хоспут иһигэр «атынан» көтүттэ да, сиэбиттэн икки билиэти хайа икки ардыгар ылбыта буолла, иннибэр тохтуу түһээт тоҥхох гынан баран утары уунна. Күлсүү, үөрүү-көтүү бөҕө буолла.

Мин Полевой уулуссаҕа Алампа олбуоругар көттүм. Алампа аҥар өттө ампаар, урукку хара дьиэтин биир муннук, кыараҕас баҕайы хоско соҕотоҕун олороохтуур этэ.

Кэри-куру буолан олороохтуур эбит. Киирбиппэр үөрэ түстэ. Мин «Күкүр Уус» туһунан кэпсээтим. Бэккэ сэҥээрэн иһиллээтэ.

– Мин эйиэхэҕэ билиэт аҕаллым. Барабыт дуо? – диэн ыйыттым.

Алампа үөрэ түһээхтээтэ. Сирэйин соттуммахтаата. Чаһыытын көрдө. Хаска буоларын ыйытта. Ити кини обургутук долгуйдаҕына итинник туттара.

Мин төһөҕө барарбын болдьоһон бараммын, кэлиэх буолан дьиэлээтим. Төннөн кэлбитим, Алампа мэлдьи кэппит көстүүмүн кэтэн, шарфигын эринэн, баттаҕын суунан, тараанан, үөрбүт-көппүт, чэпчээбит көрүҥнэнэн чөрөллөн бэлэм олорор эбит.

Ити кэмҥэ Таатта Боссокуоп диэн кулаах оҥорон, саппыйатын тэбээн ыыппыт оҕонньордоро көрөн-харайан, аһатан олорор этэ.

Тыйаатырга хойутуу сыһан тиийдибит. Дьон бөҕө. Үп-үллэҥнэс. Биһигини ким да көрбөт да быһыылаах. Турбахтаан бараммыт залга киирдибит. Биир да иллэҥ миэстэ суох. Хата туран эрэ көрөөччүлэр бааллар.

Антракка дьон кэккэлэһэ төттөрү-таары хаамса сылдьаннар, Саха тыйаатырын саҥа үрдүкү кэрдиискэ таһаарбыт күүстээх ахан «Күкүр Уус» туһунан кэпсэтэн сааҕынаһыы, сөҕүү-махтайыы сүрдээх. Мин эмиэ хаамсарга этэн көрдүм, киоскаттан тугу эмэ ыларга этэн көрдүм да, Алампа төрүт буолбата. Ити бастакы этиибин, кэлин санаан көрдөхпүнэ, улахан оҕотуйуу эбит. Ылыммата сөп.

Биһиги бэйэ-бэйэбитин кытта тыл бырахсан киҥир-хаҥыр ону-маны кэпсэтэ-кэпсэтэ түннүк анныгар турдубут. Дьон биһигини икки чөҥөчөк курдук элэс көрүтэлээн ааһаллар. Ону даҕаны дэҥнэтэ бэрт аҕыйах киһи. Ким даҕаны дорооболоһо, кэпсэтэ сатаабата. Онно бааллара ээ билигин Алампа «поклонниктара», Өлөксөйү «дьиҥнээхтик өрүһүйбүт» аатырар дьон. Суруйааччылар даҕаны.

Биһиги, турбахтыы түһэн бараммыт, киирэн оннубутугар олорон кэбиспиппит уонна турбатахпыт.

Алампа дьиэтигэр төннүүтүгэр улаханнык сылайбыт, санаата түспүт көрүҥнээҕэ. Мин кинини дьиэтигэр тиэрдэн бараммын, таһырдьанан бэйэм дьиэбэр барбытым. Онтон бириэмэм сөп түбэспэккэ, икки дуу, үс дуу хонон (чуолкайын умнан кэбиспиппин) баран тиийбитим. Алампа ыарытыйдым диэн сытара. Киирбиппэр сэргэхсийэн, туран олордо. Ону-маны кэпсэтэн баран, мин тулуйбатым:

– Анемподист Иванович, «Күкүр Уус» тыллыын-өстүүн үчүгэй суруйуу буолбат дуо? Биһиги нэһилиэк Сиэллээх сиэнэ, эн ийэҕинэн хаан урууҥ Дмитрий Кононович Сивцев суруйуута ээ. Ханньас нэһилиэгэ Куонаан Сиипсэби билэр инигин? – диэтим.

– Ол ийэтэ кимий? – урут ону билбэт, эбэтэр умнубут эбит.

– Атаҕа суох Миисэ (сүрэхтээҕэ Микииттэ) оҕонньор балта, Кириһиинньэ Сиипсэп кыыһа. Эн ыкса ыалыҥ. Эһиги сайылыккытыттан кини кыстыга биэрэстэ эрэ ини, – диэн үчүгэйдик билэр киһи быһыытынан кэпсээн-ипсээн кэбистим.

– Оттон ити Күкүр Ууһу толорбут артыыһы билэҕин дуу? Станиславскай үчүгэйдик тамаҕар силлээбит киһитэ ээ, бадаҕа.

– Ити биһиги Сиэллээх нэһилиэгин киһитэ Васильев Пантелеймон Иннокентьевич. Идэтинэн, үөрэҕинэн учуутал. Мин учууталым. Физикаҕа үөрэппитэ. Кини курдук учууталга түбэһэн үөрэммэтэҕим. Оттон ити артыыс буоларга бэйэтэ кэтэхтэн, ааҕан уонна дьиҥнээх биэрбит талаанынан сылдьар, – диэн билэрбин биир тыынынан сүөкээтим.

– Ыстаарыһа Лөгөнтөй диэн киһи баара ээ. Ол кини оҕото буоллаҕа дуу?

– Оннук. Нуучча Көстөкүүн диэн сураҕырбыт киһи баара эбитэ үһү. Ол уола Лөгөнтөй оҕото.

– Оттон ити Күннэйи толорбут кыыс кимин билэҕин дуу? Кырыһыабай да оҕо эбит.

– Ити биһиги Таатта, Уолба. Слепцова Дария, – диэтим. Кини Күннэйи ураты да үчүгэйдик толорбута. Эчи, төрүт кэрэ кыыс кырааскаланан тубуспута – ураты кэрэ этэ. Аны артыыстарбытыттан астыммытым, толороллоро үрдүк таһымнаахтарыттан үөрбүтүм да бэрт буолан: – Атын да артыыстарбыт бэйэлэрин уобарастарын ураты үчүгэйдик биэрдилэр буолбат дуо? – диэн ыйыттым.

Алампа үгэһинэн сирэйин имэринэн, тохтуу түһэн баран:

– Сахалар дьиҥнээх уонна талааннаах артыыстаммыппытыттан үөрэбин. Бэйэҥ көрдүҥ дии, толорор образтарыгар толору киирэн хаалан баран оонньуулларын. Күкүр Уус адьас дьиҥнээх Күкүр Уус буолан баран, киһи сатаан оонньуур диэбэт гына Күкүр бэйэтэ бэйэтинэн сылдьарын. Ити сырыттаҕына, ким эмэ «Васильев» диэн ыҥырдаҕына, төрүт билиэ суоҕа этэ бэйэтин ыҥырбыттарын. Ол курдук обраһыгар толору, бүтүннүү киирэн хаалар эбит. Улуу да артыыстаммыт эбиппит. Артыыстарбыт бары да дьиҥнээх артыыстар эбит.

– Оттон, Анемподист Иванович, пьесабыт даҕаны улуу суруйуу буолбат дуо? – мин төлөннүрэ түстүм.

Алампа олоро түстэ уонна:

– Пьесаны биир тылынан үрдүттэн саба быраҕан сыаналаатахха – үчүгэй. Күүстээх суруйуу. Тылын-өһүн да улаханнык чочуйан, ардыгар күүстээх тылларынан суруллубут. Ити эн алҕас ыйытаҕын ээ. Пьесаны барытын, элбэх өттүнэн көрөн сыаналыахтааххын. Туох-ханнык иннинэ бастатан автор туруоруммут сыалын ситиспит дуо? Ону дьэ үчүгэй литературоведтар кыайаллара буолуо. Иккиһинэн, ону ситиһэргэ талыталаабыт образтара сөпкө талыллыбыттар дуо? Ити пьесаҕа Сивцев колхозтааһын кэмигэр кылаас өстөөхтөрүн охсуһуулара саба баттанар. Күкүрүҥ типичнай саха ууһа.

Колхозтааһын уонна баайдары кылаас быһыытынан эһии 1929 сылтан барбыта. Оччотугар Кинээс Бииктэрэ хайдах ордон хаалбыт киһи эбитэ буолла? Аны бардама, сытыыта, соҕотоҕун бүтүн былааһы кытта утары охсуһа сылдьар үөрэхтээх саха диэн хайдаҕа эбитэ буолла. Аны ити көнө баҕайы, судургу, ол эрээри, уус буолан дьонунан ытыктанар Күкүр сордооҕу тоҕо куһаҕаҥҥа тарда сатыыр? Аҕатын саҕаттан кинилэр атахтарыгар үҥэн үөскээбит оҕонньор барахсаны куһаҕаҥҥа сөрүү сатыыр туох акаары бардам үөрэхтээҕий? Ити Бииктэри типиичнэй образ быһыытынан киллэрбэппин. Ити үөрэхтээх баайдары абааһы көрдөрөргө үөрэтэр уонна пьеса конфлигын сытыырҕатарга оҥоһуллубут, өйтөн оҥорон көрөн оҥоһуллубут персонаж.

Оттон типичнэйэ суох персонаж үйэтэ суох уонна кинилэр сүрүн герой буолбакка, быстахха туттарга киирэн тахсыахтаахтар.

1930–31 сылларга колхозтарга кытай, кэриэй үксүү сылдьыбыттара. Ону көрдөрөн ааһарга Сивцев кытайы туттубута оччотооҕу кэми көрдөрөргө олус үчүгэйдик киллэрэ түһэн ылбыт. Артыыһа даҕаны (Н. Гоголев) күнү быһа оҕуруот аһын үүннэриигэ кыһанан дьүккүөрдээхтик үлэлээбит кытай хааман иһэрин, чохчойон олорорун, бэл, төбөтүн хамсатыылыын үүт-үкчү гына көрдөрдө. Быһата, хаама сылдьар, саҥарар кытайы толору куопуйалаата. Итини киһи типичнэй диэн сөп.

Эн сэҥээрэргиттэн, сөптөөхтүк хайгыыргыттан сабаҕалаатахха – пьеса суруйан холонон көрүөххүн сөп эбит. Хас дэлэгэй мин дүҥүрбүн сыыһа охсубатах буоллахпына, суруйдаххына өйдөөр:

1. Пьеса итинник уһун буолуо суохтаах. Ол көрөөччүгэ да, көрдөрөөччүгэ да сылаалаах. Оччоҕо «аҕыйах тыл минньигэс, элбэх тыл сымсах» дииллэрин курдук буолан хаалар.

2. Итинник быһаҕынан тэлэкэччийэн, саанан ытыһан дьон чувстволарыгар тиийии – судургу.

Дьон чувстволарыгар тыл күүһүнэн тиийиэхтээххин. Тылын күүһүнэн ытат, күллэр, иэннэрин кэдэҥнэт, үөрт-көтүт. Суруйуу күүһэ диэн ол буолуохтаах.

Ити мин «баҕар» диэммин этэбин. Суруй, суруйума диэбэппин. Суруйар баҕа күөрэс гыннаҕына – эйигин туох да тохтотуо суоҕа. Ол баҕаҥ түүн да утутуо суоҕа, күнүс да олордуо суоҕа. Бииргэм тобулута анньа, кэйиэлии сылдьыаҕа, – диэн баран, күлэрдии мичийэн, сирэйин соттумахтаан кэбиспитэ.

– «Күкүр» күүстээх суруйуу, – диибин.

– Үчүгэй. Мин биир суолун, фольклору сүрдээх үчүгэйдик туттарын, Алексей Елисеевич «Андаҕарын» бэртээхэй миэстэҕэ киллэрэн, пьесатын ураты тупсарбытын обургутук биһирээтим. Урут театры аан бастаан тэрийиибитигэр биһиги оонньоон муҥнанаахтыырбыт. Алеша эмиэ биир биллэр артыыспыт буола сылдьыбыта. Онно суруйуу тылын өйгө ылан баран, өрүү сыыһа саҥарбат эрэ мөккүөрдээх этибит. Сорохпут суфлерунан эрэ, кини саҥатын иһиллээн, сыыһа-халты саҥаран муҥнанара. Ити билиҥҥи дьонтон улахан да намыһах кэрдиискэ турар эбиппит.

Мин үөрэнэр буоламмын, Алампа ыалдьар буолан киниэхэҕэ үгүстүк сылдьыбатаҕым. Аҕыйахтык сылдьаммын, сороҕун түҥ-таҥ соҕустук кэпсэтэн баран, кыбыстаммын атахпынан да куоппут түбэлтэлээхпин.

Биирдэ Дзержинскэй икки нүөмэригэр уопсай дьиэҕэ олороммун үһүс куурус уола Михайлов Никон саҥа суккун сону атыылаһан кэллэ (күһүн-саас кэтиллэр сону). Ымсыырдым аххан. Атыылаһар кыаҕым суох. Стипендиянан эрэ аһаан олоробун.

– Никон, ыалга баран кэлиэхпин биирдэ соҥҥун уларыс эрэ, – диэтим.

Киһим улгумнук уларыста.

Харааран көстөр күөх тааҥнаах сабыс-саҥа суккун сону үйэбэр биирдэ үрдүбэр уурунан (билигин санаатахпына, быһа налапаайдаммыт бөрүкүтэ суох таҥас), Улахан уулусса тротуарын устун хааман элэҥнэтэн саха театрыттан иҥинним. Сирим муҥурданна. Эмискэ Алампаҕа көстөн кэлэр киһиргэс санаа күөрэс гынна. Бардым. Алампа соҕотоҕун курдук соҕотох. Киирбиппэр үөрдэ. Мин үчүгэй соммун нэлэппитинэн олордум.

Ону-маны кэпсэтэн баран:

– Үчүгэй баҕайы сонноох эбиккин дии, – диэтэ.

– Ыых, – диэн ыган таһаардым.

– Бэйэҥ киэнэ дуу? – уорбалаабыт быһыылаах эбит.

– Ыых, – мин киһиргээн сымыйалаан кэбистим уонна онтон кыбыстаммын сирэйим уокка баттаабыт курдук буоллум.

– Сүөһүлээххин дуу? – диир.

– Баар, – арыый кэҥээтим.

– Хас сүөһүлээххин? – мин сүөһүбүн да билбэт тойооску эбиппин, эмиэ кытар гына түстүм.

– Сэттэлэр, – диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла (дьиҥэр, үс сүөһүлээх эбиппин).

– Сылгылааххын дуу?

– Баар, – диэн бар гыннардым.

– Хаһый?
– Түөттэр, – бу биир эрэ аттаах киһи сылгы бөҕөлөнө түстүм. Дэлби тириттим, тугу эрэ эбии сымыйалаан бараммын, таһырдьаны былдьастым.
Алампа саҥата: «Баай баҕайы эбиккин дии», – дии хаалла. Онтон кыбыстаммын Алампаҕа кэлин сылдьыбатаҕым.
Уопсай дьиэҕэ тиийиибэр Никон сонугар обургутук кыыһыран тиийбитим. Кырдьыга да Никон соно бүдүрүппүтэ.

Реас Кулаковскай

Чолбон. – 2024. – №5

Нааста — «Таҥара кийиитэ»

Нааста төһө даҕаны кыра буоллар бүгүн ура­ты күн буолуохтааҕын сэрэйэр. Дьон: «Былатыан «Күһүҥҥү бырааһынньыкка» кэлэр үһү», – диэн сүпсүгүнэспитэ быдаарыйда. Оттон бүгүн туттуухаптыы сүрдэммит, саҥаиҥэ аччаабыт, долгуйуу үөһэ тэстибит. Бэл, көрбөт буолан көрсүһүүттэн матан эрэр Испирдиэн кырдьаҕас элбэхтэ киирэнтахсан мөҕүлүннэ. Кыыһа Харытыай: «Бу оҕон­ньор сүгүн сыппакка киһи атаҕын анныгар тэбистэҥҥэ аалыҥнаста…» – диэн тайаҕынан охсуоланан, кы­быллакыбылла кыараҕас аанынан киирэн испит аҕатын хомуруйан ааста. «Былатыан бухатыыр буоллаҕа дуу? Көрбүт киһии…» диэн Нааста эмиэ ымсыырар даҕаны, дьоно кинини илдьимээри сылдьаллар быһыылаах. Ону сэрэйэн, кыысчаан саҥарбат буолан бууннаан көрдө эрээри, ким даҕаны сэҥээрбэтэ. Балаҕан иһэ өрө үргэҥнээн олорор, дьукаахтыылар бары тэринии да тэри­нии. Бэҕэһээ күн ортото ыаллара Ылдьаа Дьу­раа Харатыгар эрдэттэн киэргэнэн көмүс сирэйдээх ыҥыыр­даах кэлэн, хара ааныттан: «Иһэр үһү, бүгүн Саппыйаҕа сылдьан баран, сарсын кэлэр үһү!» – диэн биллэриэҕиттэн тиргиллии ордук сы­тай­быта. Ылдьаа, соруктаах киһи олоруо дуо, хаһан даҕаны туттубатах сымсатынан Дьураа Харатын арбаҕар сиэллээх уорҕатыгар хатана түһэн, чу­гастааҕы ыалларын диэки тибилиннэрэ турбута. Саха сиригэр Аптаныамыйа кэлбитин 15 сыллаах үбүлүөйүгэр аналлаах «Күһүҥҥү бырааһынньык» Улахан Сайылыкка буолар, онон Аргыннар олох­торуттан үтүлүгүнэн быраҕар чугас.

Дьон сарсыардаттан дьиэуот түбүгүн бүтэ­рэоһоро охсон, төһө эмэ «күнүскү кэннэ» диэ­биттэ­рин үрдүнэн, күн оройдуу да илигинэ саа­мылаһан тахсан; ким атынан, ким оҕуһунан, ким сатыы, айанныырдыы тэриннилэр. Дьиҥэр, «ос­куола оҕолоро сылдьаллар» диэбиттэр эбит даҕаны, сэрэйиллибитин курдук, үһүс кылаас үөрэ­нээччитин Наастаны ким да санаабата. Хата, ийэтэ тахсан иһэн: «Һиччиэ, торбуйахтаргын эрдэ хаайаар, кыыл барыахтара, биһиги хойутуу кэ­лиэхпит», – диэн баран, маанымсыйдаҕына баанар сибэккилээх былаатын төбөтүгэр хам тардынна, олгуйдаах ууну өҥөс гынан кү­лүгүн көрүннэ, мичик аллайда уонна сырбас гынан хаалла. Аҕата, со­дьороҥ атаҕа көммүккэ дылы, сар­сыарданы быһа дуоспуруннанадуоспурунна­на төттөрүтаары хаамыталыы сылдьан, куруубай хааннаах эрээри хаамыылаах оҕуһун дьэ көлүнэн «Чэ, кытаатыҥ!» диэн дьаһалымсыйа турда. Алаас дьоно бүтүннүү таҥараҕа тиксэ баран эрэрдии сырдаан, сэргэхсийэн хоҥуннулар.

Нааста, туох эрэ улаханы куоттаран эрэриттэн маҥнай ытыах курдук буолан иһэн, эмискэ ту­лаайахсыйа түспүт балаҕаныттан таһырдьа ойдо. Хойукку күһүн чапчараас салгына элэктээбиттии сөрүүнүнэн сирэйгэ үрдэ. Уҥуор диэки хантайахантайа Таатыктаах балаҕаннарын көрө сатаата. Дуйа суйданан эрэр хатыҥ алар аннынан эмиэ аттаах, оҕустаах дьон субуһан эрэллэрин көрөөт, кыыс сиргэ олоро түстэ даҕаны ытаан марылаата.

– Хайа, Нааста, туох буоллуҥ? Оҕолор ойуурга оонньуу сылдьаллар, эн тоҕо барбаккын? – ба­лаҕан чанчыгар турар чөҥөчөккө Испирдиэн кыр­дьаҕас синигэр түһэн тайаҕар сыҥааҕын өйөөн олорон ыйытар.

– Былатыаҥҥа илпэтилэр… – кыыс эппэҥниир.

– Бүт, эн кыра буоллаҕыҥ дии, өссө да кө­рүөҥ! – оҕонньор бэйэтин эгди гынардыы обургу­тук буойда. – Оннооҕор миигин илпэтилэр…

– Оскуола оҕотобун буолбат дуо?! Оттон эн тугу көрүөххүнүй, кырдьаҕаскын дии?! – Кыыс Хары­тыайы үтүктэн оҕонньор диэки хайыһан сүр баҕайы чорбороҥнуур.

– Ыыһы, «тугу көрүөххүнүй?» Бары инньэ дииллэр, оттон мин кулгаахтаахпын ээ, тугу саҥа­рарын истиэм этэ буоллаҕа дии. «Ким эйигин сирдии сылдьыай» диэн биир билэр тыллаахтар. Син билэр киһим этэ, – оҕонньор чахчы хомойбута саҥатыгар иһиллэр.

– Эн, дуо? – Нааста оҕонньору итэҕэйбэтэхтии дуу, саҥа көрбүт­түү дуу сүүһүн аннынан көрөр. Онтон, эмискэ төбөтүгэр «Былатыа­ны билэр киһини сирдээн илдьэ таарыйа…» диэн санаа көтөн түстэ. – Эһээ, эн кырдьыктыы барыаххын баҕараҕын дуо?

– Ол миигин ким…

– Мин сирдиэм, барыахха! – Нааста ситэ этиппэккэ өрө көтө түстэ.

– Бэйи, оттон торбосторбут? – Испирдиэн кырдьаҕас мунаах­сыйда.

– Оттон… кыратык көрө түһэн баран кэлиэхпит, онуоха диэ­ри сырыттыннар! Биир кэм кинилэр… – Нааста кинини илдьибэ­тэхтэригэр буруйдаах мэччийэ сылдьар эмис торбостору буорунан быраҕан кыыратта. Торбостор үргэн үрүөтараа ыстаннылар.

Испирдиэн ойон турда, ньилбэгин тэбээтэҕэ буолан туора ох­сунна, долгуйан икки өттүнэн тэп­сэҥнээтэ уонна:

– Хоттууспун таһаар! – диэн кытаанахтык со­руйда. – Кырдьык даҕаны, үйэҕэ биирдэ тосхойор үөрүүнү мүччү тутуохпут дуо, тыыннаахтыы истиэ этибит дии, барыах! – диэтэ.

Нааста, сүрэҕэ өрө битигирии түстэ:

– Ми… ми… мин сипсибилигин! – диэт, ба­лаҕаҥҥа өрө көтөн киирэн былаатын баанна, ийэ­тин үтүктэн олгуйдаах ууга элэс күлүгүн көрүнэн ылла, тоҕо эрэ тэтэрээтин, харандааһын кыбынна уонна көхөҕө ыйанан турар Испирдиэн мааныга кэтэр эргэ хот­тууһун саба харбаата даҕаны, таһырдьа ойдо.

Нааста ыксыыра сүрдээх эрээри, Испирдиэн оҕонньор төһө даҕаны «Былатыаны билэр» буоллар, тэпсэҥнии сытыйан, торуос­катынан отумаһы барытын тоҥсуйан, сыылбата аньыы сор. Улахан Сайылык икки эрэ алаас уҥуор баарын үрдүнэн, уоннаах оҕоҕо уонна балай оҕонньорго балачча сир. Хата сотору, ыаллара Саабалаах тэлиэгэлээх атынан ааһа талыгыратан иһэн, сөбүлээми­нэ гынагына, олордон абыраатылар. Тиийбиттэрэ, тууга киирбит мунду балыктыы – киһи да киһи. Бэл, ыһыахха маннык буолааччыта суох. Наасталаах дьалты соҕус томтор үрдүгэр бөтүөхтээн тахсан турдулар. Балачча тэйиччи сулус курдук быһыылаах тырыбыына тутуллубут. Ол эрээри ол көрбөт киһиэхэ уонна сытыы харахтаах кыысчааҥҥа боруок буолбатах. Хата дьонноро көрүөхтэрэ суоҕа. Нааста ийэтин былаатын курдук былааттаах дьахтары көрдөр эрэ, Испирдиэн кэннигэр сөрүөстэр. Оҕонньор кыыс саһарын сэрэйэн, утарбат, ахчаччы тэбинэн, багдаччы туттан хаххалаатаҕа буолар. 

***

– Алло, Елена, эн дуо? – төлөпүөҥҥэ симик эрээри, итэҕэтиилээх куолас иһиллэр. – Бу мин, Надя Аргунова, эрийэбин. Биллиҥ? Доо, били Нааста эмээхсин эмиэ эйигин ыйыталаһар, кэлэ сырыттын, көрсөн баран барыам этэ диир.

– Ол дойдутуттан киирээт, төннөөрү гынна дуо?

– Ээ, суох, ыарытыйар уонна сааһа даҕаны ыраат­та.

– Сөп, ханна олороруй?

Киров уулуссаҕа турар балыыһа кэннигэр баар биэс этээстээх таас дьиэҕэ эбиэт кэн­нэ тиийдибит. Билигин хаһыс этээһин өйдөөбөп­пүн. Уонна күһүн буолан үдүкбадык халлаан турар, онон күнүһэтүүнэ биллибэт. Киирэрбитин кытары симик уоттаах хараҥа подъезд таайтарыы­лаах имигэр сөрүү тутта. Ити 2011 сыл балаҕан ыйын 9 күнэ этэ. Хараҥа кугас бүрүөһүннээх, бары ааннартан ыраас аан иннигэр тохтоотубут. Надя звоногу баттаата. Сэрэппит быһыылаах, ыйытыыта суох тимир аан халыр гына хатыыра төлөрүйдэ. Киэһэрбит түннүк сырдыга намыһах уҥуохтаах намчы эмээхсини күлүгүрдэр.

– Ээ, эһиги кэллигит, чэ, киириҥ… – диэн саа­раабыт дуу, долгуйбут дуу кырдьаҕас эмээхсин саҥата ыҥырда.

Аан талыр гына сабылынна. Эмээхсин сылбыр­ҕатык хоһугар мэлис гынна. Сотору, өҥө бара быһыытыйбыт былаатын баанабаана, таҥара дьиэтин аанын арыйардыы, хоһун аанын тэлэччи аста. Төһө даҕаны суһуктуйдар, хос кытархай уот­таахха дылы. Биһиги, боруогу атыллаат, туох эрэ албаһынан сэбиэскэй кэм үйэтигэр киирэн хаалбыт курдук буола түстүбүт. Эмээхсин Надяны сэҥээр­бэт, уйуһуйбут төгүрүк хараҕынан миигин тонолуп­пакка одуулуур. Надя түннүк аттыгар сыҕарыйан биэрдэ. Мин моҕой хомуһунугар туттарбыт куобах курдук кумуйан турдум. Нааста, аргыый аҕай устан кэлэн, музей сэдэх малын булбуттуу күрүөлүү хаама сылдьан сыныйа чинчийэр. Кини миэхэ тугу эрэ көрдүүр. Онтон сыҥаахпын одууласта уонна көрдүүрүн дьэ булбуттуу көхсүн этиттэ, саҥата суох тиийэн тимир оронугар хаачыр гына олордо. Өр чуумпуран турар табыгаһа суоҕун өйдөөн, Надя:

– Эдьиий, хайдаххыный? – аҕала сатаан ыйытта.

– Кырдьаҕас киһи сиэринэн, – эмээхсин Надя диэки хайыста.

Мин, дьэ, наҕылыйан хоһу эргиччи көрдүм. Сэ­биэскэй кэмнээҕи тимир орон тоҥмут киһилии чулбуйан турар. Анныгар икки имиллибитхомул­лубут чымадаан сытар. Орон иннигэр эмиэ оннук мас туумба көстөр. Истиэнэни мас ууһа оҥорбут сиэдэрэй хомуота өйүүр. Муннукка былыргы хоп­по куруһуба эҥээрдээх кыһыл сөрүөнэн бүрүллэн турар. Хос иһэ тоҕо кытархай сыралҕаннаммы­тын, дьэ, өйдөөтүм. Биир оннук маҥан куруһуба сирэйдээх кыһыл сөрүө үс эркини тобустолору ыйанан турар. Хоһу эргиччи, быыһа суох!

– Эдьиий, бу Елена эн кэпсээҥҥин истиэ этэ, кэпсээ, – Надя мас олоппоско олороолоро этэр.

Эмээхсин ыарыытын таарыттарбыттыы ойон тур­да, былаатын көннөрүннэ, туумба үрдүгэр турар мастаах хаартыска диэки кылап гына көрөн ылла уонна:

– Ээ, ол мин кэпсээним диэн… – диэн баран, төттөрү олордо. Балачча олорбохтоото, онтон: – Оччолорго мин быыкаа буоллаҕым дии…

***

Күһүҥҥү ыраас халлаан тэтэримтийэр сабыы­тын анныттан кыһыл сардаҥанан кыыспыт аттаах киһи алаас саҕатыгар киирдэ. Мустубут дьон улуу бухатыыр дуу, ытык ойуун дуу иһэринии чуум­пурдулар. Дьон үмүөрүспүтүн көрөөт, аттаах киһи көлөтүн тиэтэттэ быһыылаах, хаамыыта эрчимир­дэ. Сыыр түһүүтүгэр кэнниттэн биэс хас аттаах киһи иһэрэ көһүннэ. Ол ураты көстүү кыра Наастаны олоҥхо остуоруйатын арыйар ырыалыы абылыы оҕуста. Кыысчаан, Испирдиэнин умнан, хараҕын муҥунан көрөн турда. Аттаах дьон чугаһаатылар, оҕо аймах, тулуйбакка ыһыытаһа түһээт, утары сүүрэн эрбэкэчистилэр. Нааста эмиэ сүүрүөх эбит даҕаны Испирдиэн доҕуур тарбаҕынан харытыттан харбаан турар. Сиэр дьүһүннээх аты мииммит ин­ники иһэр киһи кэнниттэн тыгар күн уотуттан хараҕа чаҕылыҥныычаҕылыҥныы килбэчиҥнээн ылар. Аартык айаҕар киириилэригэр дьон өрө туран уруйайхал туттулар.

– Нааста, ыл, көрөр киһи кэпсии тур ээ, хай­даҕый?

– Чугаһаатылар… Хараҕын уота чаҕылыҥныыр…

– Ол кини, кини ачыкылаах. Оҕонньорбут илэ бэйэтинэн кэлбит!

– Оҕонньор буолбатах… – Кыыс кырдьаҕаһын кынчарыйан ылла уонна «сымыйанан билэр ки­һим диэбит» дии санаата.

Дьон ортотугар алачуо, сиртэн буортан тэйбит курдук ыраас, бинсээгин иһинэн маҥан ырбаа­хытыгар хара хаалтыстаах, ый курдук туналҕаннаах ньуурдаах сирэйигэр дьэҥкэрэн көстөр таастаах ачыкытын аннынан сыпсырдыгынан көрбүт ха­рахтаах, хара баттаҕа тыалга үргэҥниир кэрэ киһи маҥан тиистэрин көөчүктүү мичээрдээбитинэн кэлэн, чэпчэкитик атыттан ыстанан түстэ. Тулалыы охсубут дьону кытары илии тутуста, тугу эрэ са­ҥарда, күллэүөрдэ даҕаны, Нааста тугу даҕаны истибэт. Арай сүрэҕэ уйатыттан сууллубут чыычаах оҕотунуу тилэҕэр түһэн тилигириир. «Кини олоҥхо бухатыыра буолбатах, хаалтыстаах мааны то­йон эбит… Ол аата, улаатан хотун буоллахха киниэхэ чугаһыахха сөп буолуо…» диэн кыысчаан олус үөрдэ.

– Ыл, көр эрэ, уларыйбыт дуо? Баттаҕа маҥ­хайбыт дуо? Тииһэ түспүт дуо? – Испирдиэн өрө күүрэн ыгартүүрэр.

– Билбэппин… Кини дьиҥнээх, кэпсэтэр, күлэр, бэл, илии тутуһар… – кыыс өрүкүйэ хардарар. Он­тон иһигэр «аата, ол Тиимнээх курдук аттыгар сылдьыбыт, илиититтэн сиэттиспит киһии…» дии са­наата уонна бараары тардыаласта даҕаны эһэтэ, абааһы хараҕын сүтэриэн баҕарбатаҕыныы, ыытан эрэ бэрт.

Барыта түүлбит курдук. Кэлбит дьону өрө үтэйэн саҥа тутуллубут тырыбыынаҕа таһаар­дылар. Ким эрэ тыл эттэ даҕаны дьон бары Была­тыан саҥарарын истээри мылаарыһан тураллар. Онтон ытыс тыаһа хабылларын кытары, эһитэ быра­ҕаттыыр курдук дэбдэрэҥнээн хааман Была­тыан инники таҕыста уонна чуор куолаһынан хас тылын барытын чопчулаанчуолкайдаан саҥаран барда. Наасталаах кини тугу саҥарарын истээри үөмэхтэһэн турар дьоҥҥо таластылар. Оҕонньор ба­лааскайдаан сыыртан түһэн истэҕинэ, кыыс, илии­тин мүччү туттаран, дьон диэки сүүрдэ. Симсэсимсэ иннин диэки дьүккүйдэ. Былатыан саҥата бу баардыы: «Күндү дьонумсэргэм, бу 1937 сыл бэрт дьикти бэлиэ сыл…» – диирин эрэ иһиттэ уонна биирдэ дьон халҕаһатыгар тимирэн хаалла. Тыына ыгылынна, сүрэҕэ өлөхсүйдэ, күүскэ мөҕүстэ.

Онуоха:

– Ити оҕону ыытыҥ эрэ. Тоойуом, кэл манна, иннигэр, – диэн Былатыан саҥата иһиллэрин кыта­ры, дьон силэллэн биэрдилэр.

Эмискэ барыта сырдаата, кэҥээтэ. Былатыан ис­тиҥтэн истиҥ мичээрэ киниэхэ, Наастаҕа, эрэ ана­нан сылааһынан сыдьаайар. Кини хайдах манна баар буолан хаалбытын өйдөөбөтө, кыбыстан умса туттан атаҕын аннын одууласта. Өрө көрбүтэ, Былатыан хайа сах тугу эрэ атыны кэпсээн уоһатииһэ туртаҥныы турар. Кини төһөнөн кэпсиир даҕаны улаатан, тупсан иһэргэ дылы. Кыысчаан ол күүрүүлээх тыллартан «аптаныамыйа», «дьоку­таат», «быыбар», «сэбиэттэр, сэбиэттэр…» эрэ диэн тыллары үдүк-бадык өйдүүр, тоҕо диэтэххэ, кини түөһүн иһигэр кып-кыра сүрэҕэ үөрүү-дьол өрөгөйүттэн олуус-олус улаатан, бу тахсан ба­рыахтыы мөхсөр. 

***

– Барахсаммыт оннук уратыттан ураты киһи этэ. Биир Былатыан диэн аат хас саха киһитигэр кинини бүтүннүү суулуу тутан этэр сүдү күүстээҕэ. Биһиги кинини хайдах таптыахпыт суоҕай? Кини биһигини биирдэ даҕаны таҥнарбатаҕа. – Нааста бүтүннүү ыарыынан, ахтылҕанынан туолбут хара­ҕыттан дьэҥкир таммах ыгыллан тахсыбытын былаа­тын уһугунан сотунна. – Ол дойдутугар бүтэ­һик тахсыыта эбит. Сэгэртэйим сыыһын сиэх­ситтэр сиэбиттэрэ, имниин сүтэрбиттэрэ. Соҕу­руу баран баран хаайыллан, өлөөрү сытан көрдөһөнааттаһан дойдутун булаат, тыына бысты­быт этэ. Хор, оннук биһигини таптыыра. Биһи­ги буол­лаҕына кинини быыһаабатахпыт… – үҥсэр­гиир куолаһа титирэстиир.

Арыый уоскуйан, инни­гэр турар туумбаттан мастаах хаартысканы илии­тигэр ылла. Мин, өҥөс гынан көрөөт, сүрэҕим бар гынна. Хаартыскаҕа Платон Алексеевич, ачы­кыта кылбачыйан, ырбаахыта уонна тииһэ тур­таһан, туох эрэ үчүгэйи санаан мичээрдии олорор. Оттон Нааста билигин үйэтин тухары бииргэ олорбут тапталлааҕын аһыйан ытамньыйа олорор огдообоҕо майгыннаата. Бу ытыктабыл эрэ буолбатах, бу таптал көстүүтэ дуу, эмиэ да буруйданыы диир сөбө дуу? Оо, айыым таҥарам, ама, Нааста оҕо сааһыгар Ойуунускайы биирдэ көрөөт, итиччэ үлүгэр сүрэҕин туттарбыта буолуо дуо? Уонна үйэтин бүтүннүү ол ымыытыгар толук ууран эргэ тахсыбакка, оҕо төрөппөккө суоҕу тилиннэрэ сатыырга бараабыта буолуо дуо? Ити санааны таайбыттыы, Нааста буруйун билинэр оҕо­луу умса көрөн олорон:

– Мин олоҕум, сыралаах үлэм, ырам сылаата, муҥура суох аһыым бииргэ түмүллэллэр, ол – киниэхэ бэринии. Ону дакаастыыр миигинньик кыра киһиэхэ кыаллыбат дьыала да буоллар, бэ­йэм кыахпынан тугу эрэ бооччойдум. Бу, көрөрүҥ курдук, үйэм тухары кини кэскиллээх тылларын, айымньыларын санаа сабыгар тиһэн куруһуба баайдым. Ол «Күһүҥҥү бырааһынньык» кэннит­тэн ийэм миигин куруһуба баайарга, быысыпка анньарга үөрэппитэ. Бастакы улахан сөрүөбүт «До­ҕорбор Сүөкүччэҕэ» хоһоон этэ. Ийэлээх аҕам, Бы­латыан «Үөрэхтэн ордук күүс суох!» диири­нэн, миигин кыахтарынан үөрэттэрбиттэрэ. Үйэм туха­ры Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Түбүктээх үлэм кэнниттэн бу маннык баайар буол­бутум. Ол былаһын тухары Былатыаммын санаан бириэмэни билбэккэ хааларым. Үгүстэр бу туохха туһалааҕый диэн ыйыталлар. Туох туһалааҕын билбэппин. Арай, миэхэ… – Анастасия Гаврильевна ситэ саҥарбакка, истиэнэҕэ ыйанан турар кыһыл таҥаска сыппыт ку­руһуба сөрүөлэри ыйда. Биһиги онно көрбүппүт, маҥнай киһи хараҕар быраҕыллыбатах көннөрү оһуордар, баҕар, хараҥарбыт халлаан суһумуттан эбитэ дуу, Былатыан Ойуунускай тылларынан тыын­нанан тиллэн кэлбиккэ дылы буолбуттар. Манна бүтүн «Кыһыл ойуун» олоҥхотойук быһа тардыылара, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥ­хо тыллара үрүҥ тыыннанан тыллыбыттар. Улуу киһи кэс тыллара ыраас кэккэнэн биир тэҥник истиэнэттэн ааҕыллаллар. «Оо, тоҕо баҕас со­һуччутай, сөҕү­мэрэй, киһи таптала муҥура даҕаны суох» дии санаатыбыт дьиктигэ түбэспит Надя биһикки.

– Манна эмиэ бааллар, – дии-дии, Анастасия Гаврильевна хоппотун арыйда. Биир тэҥ сууламмыт сөрүөлэр муннуктара кытаран үрүтүрдүлэригэр кыстанан, суох, дьапталлан сыталлар. – Өссө бу! – эмээхсин өрүһүспүттүү хомуотун тардардарын, орон анныгар турбут чымадааннарын арыйталыыр. Барыта сөрүөлэр… сөрүөлэр, суруктаах сөрүөлэр…

Мин харахпар бу кыракый эмээхсин таптал дьарҕа ыарыытын кытары киирсибит туоһулара бу хоһу, дьиэни, аан дойдуну саба бүрүйүөх курдук буолан бардылар. Сотору кини уоскуйан, санааоноо иччититтэн быыһаммыт киһилии чэпчээн, сырдаан, кэрэтийэн тимир оронугар таҥаратын мэ­тириэтин кууһан олордо.

– Чэ, билигин чэпчэкитик айанныам, эн билэ­ҕин. Бачча тухары бэйэм санааларбын кытары сэ­риилэһэн аҕай кэллим. Былатыан кыайыылаах кыа­йыылаах курдук кыайдаҕа дии. Мин ону кыта­ры эйэлэспитим ыраатта, – мүчүк гынан сонньуйан ылла. – Сорох сөрүөлэрбин музейдарга эҥин биэрэ сатаабытым даҕаны, ким даҕаны аанньа ахтыбат. Бу эйиэхэ эмиэ аҕыйаҕы бэлэхтиибин, тугу гынарыҥ бэйэҥ дьыалаҥ. Оттон бу мин бэйэм Былатыаным кэскиллээх тылларыттан тиһиллибит аныгы үйэҕэ ыытар суруктарым, – диэн баран, сууламмыт мөһөөччүгү туттаран кэбистэ. Мин бу дьиэҕэ киириэхпиттэн тугу даҕаны саҥарар кыаҕа суох соһуйа эрэ сылдьар эппэт кэлэҕэйгэ кубу­луйбут буоламмын, тугу даҕаны хардарбакка хааллым.

Арай Надя, таһырдьа тахсан баран, түүлүттэн уһуктубут киһилии дьигиһис гынан ылла уонна: «Доо, олох таҥара кийиитэ диэн сымыйа дии!» – диэтэ.

2023 сыл балаҕан ыйа

Куорсуннаах

Чолбон. – 2024. – №6

Николай Курилов «Бэлэх»

Ааҕар С.А.Новгородов аатынан «Айар» кинигэ кыһатын кылаабынай редактора, СӨ Үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ Марина Макеева.