…Ааттанар эн аатыҥ куруутун аймах-билэ, уруу-хаан Элгээйиҥ дьонугар
Хайа баҕарар сир-дойду бэйэтэ иитэн-такайан таһаарбыт араас талааннаах чулуу дьонноох буолар. Кинилэр бэйэлэрин үтүөкэннээх олохторунан, үлэлэринэн-хамнастарынан бүттүүн нэһилиэнньэ убаастабылын, сүгүрүйүүтүн ылаллар. Оннук дьонтон биирдэстэрэ биһиги биир дойдулаахпыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, ССРС суруйааччыларын Союһун чилиэнэ, Сунтаар улууһун Ытык киһитэ, сахалыы куттаах геройдардаах айымньылардаах поэт, прозаик Иван Герасимович Иванов-Уйбаан Нуолур буолар. Иван Герасимович 1959 сыллаахха Сунтаар оройуонугар бастакынан аһыллыбыт Элгээйи интернат-оскуолаҕа үөрэх завуһунан, 1980 сылтан 1996 сылга диэри Элгээйигэ оҕо-ыччат кутун тутан, оҕолору төрөөбүт төрүт тылы таптыырга дьиҥнээх билиини иҥэрэн дириҥ убаастабылы ылыан ылбыт уһулуччулаах талааннаах учуутал этэ.
Дьон-сэргэ убаастыыр-ытыктыыр киһилэринэн киэн туттан туруорсан, 2004 сыллаахха, суруйааччы төрөөбүтэ 75 сылыгар, улуус депутаттарын мунньаҕын уурааҕынан Уйбаан Нуолур сырдык аата Элгээйи бибилэтиэкэтигэр иҥэриллибитэ. Онтон ыла Элгээйи ааҕар алаһа дьиэтэ суруйааччы Уйбаан Нуолур, Туойдаах Алааска тыкпыт күнэ буолан, өй-санаа сырдык утаҕын тарҕата, үтүөнү-билиини үксэтэ, алаастан тахсар аартыгы сырдата турар. Иван Герасимович саха ааҕааччытыгар «Алаастан кэллим» (1972 с.), «Алаастан тахсар аартык» (1975 с.), «Саллаат оҕото Чооруона» (1977 с.), «Туус Кэнэли» (1980 с.), «Сайылык кыыһа» (1984 с.), «Оҕо хараҕынан» (1988 с.), «Алааска тыкпыт күн» (1989 с.), «Суорҕан иһиттэн булуллубут» (1999 с.), «Киэһээҥҥи алаас» (1999 с.) кинигэлэри суруйан баай литературнай нэһилиэстибэни хаалларбыта. Бастакы хоһоон кинигэтиттэн саҕалаан саха алааһа суруйааччы бары айымньыларын ааттарыгар киирбитэ түбэһиэхчэ буолбатах. Ити – суруйааччы уобараһа, айар биир ньымата. Саха киһитэ алаастан тахсыбыта. Кини алаастан аан дойдуну анаарара. Онон алаас саха олоҕун философиятын сүрүн тирэҕинэн буолар. Итини таһынан Уйбаан Нуолур үгүс айымньылара кыра оҕолорго анаммыта. Кини учуутал буолан айымньыларын тосхоло ыччат олоҕор, өйө-санаата ситиитигэр туһаайыылааҕа.
Уйбаан Нуолур аатынан Элгээйи саҥа үйэ бибилэтиэкэтэ буолан саҥа үйэ үлүскэн сайдыылаах дьонугар суруйааччы аатын үйэтитэр үгүс ситимнээх үлэни ыыта олорор. Суруйааччы 75 сааһыгар аналлаах үөрэнээччилэр улуустааҕы научнай-практическай конференцияларын матырыйаалларынан уонна Кэмпэндээйи олохтоохторун итии-истиҥ, иһирэх тыллаах ахтыыларынан «Саха уонна Алаас», суруйааччы төрүөбүтэ 80 сылыгар аймахтарын, биир идэлээхтэрин, үөрэнээччилэрин, доҕотторун ахтыыларынан «Уйбаан Нуолур – быйаҥнаах алаас ырыаһыта» хомуурунньуктар бэчээттэнэн тахсыбыттара.
2004 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин П.А. Ойуунускай аатынан литературнай бириэмийэ лауреата, суруйааччы С.А. Попов-Сэмэт Тумат суруйааччы огдообото СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна, Сунтаар улууһун бочуоттаах олохтооҕо Зоя Тимофеевна Ивановалыын Уйбаан Нуолур айан-тутан хаалларбыт литературнай нэһилиэстибэтин – урукку таһаарыыларга киирбэтэх үгэтин, хоһооннорун, поэмаларын, суруйааччы доҕотторун суруктарын сааһылаан, хомуйан «Алаастан кэллим» кинигэни бэчээттэппиттэрэ.
2010 сыллаахха суруйааччы 80 сылыгар анаан СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруналыыстарын Государственнай бириэмийэтин лауреата Милан Афанасьев уонна Уйбаан Нуолур төрөппүт уола Дьулустан Иванов суруйааччы Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сылларыгар тыа сирин дьонун олоҕун-дьаһаҕын, тыыл үлэтин туһунан кэпсиир «Туус Кэнэли» сэһэнин, «Чооруона аҕатын күүтэр» уо.д.а. кэпсээннэрин, суруйааччы бииргэ алтыспыт чугас дьонун ахтыыларын хомуйан «Алаас ахтылҕана» диэн саҥа кинигэни аҕааччыга ууммуттара.
2019 сыллаахха Иван Герасимович Иванов-Уйбаан Нуолур төрөөбүтэ 90 сылыгар кини аатын сүгэр ааҕар дьиэ алаһата саҥа дьиэҕэ киирбитэ. Ол күн ааҕааччыларга уонна нэһилиэк бары олохтоохторугар, ыалдьыттарга суруйааччы «Учууталбар эппэтэх тылларым» айымньытынан СӨ култууратын туйгуна, «Оһуор» КК режиссера Эльвира Николаева туруоруутунан П.Х. Староватов аатынан орто оскуолатын учууталлара, үөрэнээччилэрэ уонна нэһилиэк олохтоохторо кыттыылаах улахан испэктээкил уонна суруйааччы олоҕун көрдөрөр театрализованнай дьүһүйүү туроруллан үрдүк биһирэбили ылбыттара. Суруйааччы оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара бибилэтиэкэҕэ кэлбит дьоҥҥо-сэргэҕэ, ааҕааччыларга аҕалара учуутал, суруйааччы Уйбаан Нуолур олоҕун сырдатар, тутта сылдьыбыт суруйар тээбириннэрин бэлэх ууммуттара. Саҥа модельнай бибилэтиэкэ иннигэр Уйбаан Нуолур бюһа туруоруллубута.
2022 сыллаахха Уйбаан Нуолур аатынан Элгээйи бибилэтиэкэтэ «Культура» диэн Россия гранын ылан бастакынан Бүлүү бөлөх улуустарыгар саҥа үйэ бибилэтиэктин статуһун ылан, сахалыы дизайннанан, аныгы оборудованиенан хааччыллан саҥалыы тыыннанан үлэлии олорор. Бибилэтиэкэ дизайна Уйбаан Нуолур уонна алаас диэн тиэмэҕэ тирэҕирэн оҥоһуллубута. Ааҕар алаһа дьиэҕэ кэлбит эрэ барыта Уйбаан Нуолур олоҕун билсэн, көрөн тахсар.
Быйыл суруйааччы 95 сылыгар Элгээйибит нэһилиэгэр суруйааччы аатын үйэтитэр элбэх тэрээһин ыытыллыаҕа. Ол курдук суруйааччы үлэлээбит уонна олорбут нэһилиэктэрин оскуолаларын хамаандалара «Уйбаан Нуолуру билээччилэр» диэн суруйааччы олоҕун уонна айар үлэтин билиигэ интеллектуальнай күрэстэрэ, улуустааҕы тургутук, суруйааччы айымньыларын уус-уран ааҕыы, айымньыларын сырдатар буктрейлер, «Саллаат оҕото Чооруона» айымньытыгар ойуулук күрэстэрэ элбэх кыттааччыны көҕүлүө, суруйаачы айымньыларын саҥа көлүөнэ ыччат кэрэхсии ааҕыа дии саныыбыт.
«Үтүө киһи үс өттүктээх, үс үйэҕэ барар» дииллэринии, Уйбаан Нуолур олорон ааспыт сэмэй олоҕо, үлэтэ-хамнаһа, айымньылара өссө даҕаны үгүс үйэни уҥуордаан, кэлэр кэнчээри ыччакка кэрэни эрэ кэрэһилии, үтүөнү эрэ үксэтэ туруоҕа диэн бигэ эрэллээхпит.
Татьяна Семенова, Уйбаан Нуолур аатынан Элгээйи модельнай бибилэтиэкэтин
сүрүн бибилэтиэкэрэ, СӨ култууратын туйгуна
Күндү киһибит
Биһиги күндү киһибит, аҕабыт Иван Герасимович Иванов-Уйбаан Нуолур сырдык сайаҕас санаалаах, ханнык баҕарар киһини сөптөөхтүк өйдүүр, сымнаҕас дууһалаах киһи этэ. Хаһан да дьону кытта иирсэ, үҥсэ, мөҕө-этэ сылдьыбат идэлээҕэ, үлэтигэр олус кырдьыксыт, чиэһинэй майгылааҕа.
Дьиэ кэргэнигэр үтүөнү, кэрэни саҕан хаалларбыта. Аҕа быһыытынан оҕолорун иитиини бэйэтин илиитигэр ылан, ийэбитигэр быраастыыр үлэтигэр улахан көмөнү оҥорбута. Олоҕун доҕоро Зоя Тимофеевна үйэ аҥаара доруобуйа харыстабылыгар үлэлээбитэ: Сунтаар улууһугар, Дьокуускайга терапевт бырааһынан дьону-сэргэни эмтээбитэ, СӨ доруобуйа харыстабылын туйгуна буолбута. Дьиэ кэргэн иллээх эйгэтигэр үөскээн-төрөөн, аҕабыт ыйыытынан-кэрдиитинэн, сүбэтинэн-аматынан оҕолоро олох киэҥ аартыгар эрэллээхтик үктэммиттэрэ. Билигин бары үрдүк үөрэҕи бүтэрэн дьон тэҥинэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар: Күндүл Уйбаанабыс – СӨ үтүөлээх бырааһа, кардио-сосудистай киин дириэктэрэ, Дьулустаан Уйбаанабыс – Москваҕа «Россия» судаарыстыбаннай телерадиохампаанньа эппиэттээх үлэһитэ, Ньургун Уйбаанабыс «Бичик» айар кыһатыгар эрэдээктэрдээбитэ (хомойуох иһин, эдэр сааһыгар олохтон туораабыта).
Иван Герасимович бииргэ төрөөбүт эдьиийдэрин, убайын оҕолоро үөрэнэллэригэр көмөтө эмиэ улахан. Кыра эрдэхтэринэ материальнай да, моральнай да өттүнэн көмөлөһө турара. Хайдах сылдьалларын, доруобуйаларын туругун, үөрэхтэрин барытын кэтээн көрөр этэ. Бу оҕолор эмиэ бука бары үөрэхтэнэн, үлэһит дьон буолбуттара. Кинилэр билигин Сунтаар Элгээйитигэр, Намҥа олороллор. Улаханнара Ульяна Прокопьевна култуура дьиэтин үлэһитэ, Ксения Прокопьевна Элгээйитээҕи С.А. Зверев-Кыыл Уола аатынан фольклор түмэлин сэбиэдиссэйэ, Герасим Прокопьевич – бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта, Николай Прокопьевич Намнааҕы РЭС салайааччытынан үлэлээбитэ.
Иван Герасимович мэлдьи туох эрэ саҥа, сонун, киһини кэрэхсэтэр идеялаах буолааччы. Ону олоххо киллэрэр сыаллаах-соруктаах буолара уонна ону барытын үлэтигэр туһанара. Ол иһин да буолуо, кэнники сылларга утумнаахтык, утаппыттыы, сарсыарда түөрт чааска туран үлэлиирэ. Суруйбут айымньылара: хоһоонноро, кэпсээннэрэ, сэһэннэрэ, публицистическай ыстатыйалара тиһэҕин быспакка тахсаллара. Ол аайы санаата көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн, өссө суруйуон, айыан-тутуон баҕарара.
Кини дьон үтүө майгытын, үчүгэй өттүн мэлдьи көрүҥ, олоххутугар туһаныҥ диэн биһигини үөрэтэрэ. Үлэтигэр олус кыһаллан, дьон туһа диэн бэриниилээхтик үлэлиирэ. Ону билиҥҥэ диэри үөрэппит, ииппит оҕолоро ахта-саныы сылдьаллар.
Иван Герасимович олорон, үлэлээн ааспыт кэмигэр бэйэтин айымньыларыгар, үлэтигэр-хамнаһыгар араас кыһалҕалары туруоран сырдаппыта нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ сайдыыларыгар көмөлөспүтэ. Тус олоҕор олус дьоллоохтук, эйэ дэмнээх олоҕу олорон ааспыта. Кини ыччакка, норуокка, суруйааччыларга, кэллиэгэлэригэр улаханнык ытыктанара, киниэхэ махтаналлара уонна эрэнэллэрэ.
Иван Герасимович суруйан хаалларбыт уус-уран айымньылара, прозаҕа, публицистикаҕа үлэлээбит үлэлэрэ үйэлэр тухары ааҕылла, үөрэтиллэ, төрөөбүт сахатын дьонугар туһалыы туруохтара диэн эрэнэ хаалабыт. Кини соҕотох буолбатах, олоҕун суолун, үлэтин-хамнаһын салҕыыр уолаттардаах, кийииттэрдээх, сиэннэрдээх: Уйдаан, Дамир, Зоя, Лия, Иван. Уйбаан Нуолур аатын Сунтаар улууһугар төрөөбүт нэһилиэгэр Элгээйигэ модельнай библиотека сүгэриттэн, улуус салалтата туруорбут бүүһэ баарыттан биһиги, оҕолоро уонна чугас аймахтара, киэн туттабыт.
Күндүл Иванов, суруйааччы уола, СӨ үтүөлээх бырааһа
Улахан буукубаттан суруллар учуутал
Саха биллиилээх поэта, прозаига Иванов Иван Герасимович-Уйбаан Нуолур 1929 сыллаахха кулун тутар 6 күнүгэр Арыҥах Арыылааҕа диэн алаас илин эҥэригэр күн сирин көрбүтэ. Дьоно орто, сэниэ ыаллар диэҥҥэ киирэллэрэ. Сүөһүнэн иитиллэн олорбуттара. Уйбаан ыал бүтэһик, уон төрдүс оҕото этэ. Хомойуох иһин, бииргэ төрөөбүттэрэ үксүлэрэ кыраларыгар суох буолбуттара. Биэс эрэ буолан атахтарыгар турбуттара. Убайдара Тэрэппиин уонна Борокуоппай, эдьиийдэрэ Мария уонна Анна, кыралара Уйбаан этэ. Борокуоппай үс оҕото билигин ыал-күүс буолан, Элгээйигэ олороллор.
Уйбаан Нуолур эһэтэ Андрей Иванович Иванов сааһын ортотугар икки хараҕа суох буолбут, бэрт элбэх сэһэннээх-сэппэннээх оҕонньор эбит. Уйбаан кыратыттан эһэтин сиэтэ сылдьан куска тиргэлэһэрэ, куобахха туһахтаһара, айалыыллара. Эһэтэ олус үлэһит, хараҕым суох диэн биир сиргэ олорбото. Онно көмөлөһөн Уйбаан илии-атах, харах буолара. Өндөрөй оҕонньор сайын бэйэтэ иннин хоту хааман от мунньара, ону кэнниттэн Уйбаан оҕо кыраабылынан ситэри харбыыра. Сэрии сылларыгар холкуостарга аһылык түҥэтиһэрэ, күүһэ кыайар үлэтигэр күнүстэри-түүннэри сылдьара. Ити туһунан кини «Саллаат оҕото Чооруона» диэн кэпсээнигэр киллэрбитэ.
Уйбаан Нуолур аҕата Иванов Герасим Андреевич, ийэтэ Григорьева Татыйаана Николаевна ити эһэтин кытта биир хаһаайыстыба буолан олорбуттара. Аҕата сүрдээх үлэһит, отчут-масчыт буолан ынах сүөһүнү, сылгыны хото ииттэрэ. Дьарааһын бэйэтин түбэтигэр өссө ааттаах мас ууһунан биллэрэ. Бөҕө-таҕа, дьэрэкээн ойуулаах ыскааптары, остуоллары, олоппостору оҥороро. Кини оҥорбут малларыттан сорохторо билигин Кутанаҕа Күндэ музейыгар тураллар. Дьарааһын оҕоҕо сөптөөх кыраабылы, сүгэни, айаны, туукка сааны оҥороро. Оҕону кыратыттан үлэҕэ иитии үгэһин тутуһара. Уйбаан Нуолур ийэтэ Татыйаана Николаевна ыраах хаһыс да көлүөнэ сир биэдэмэһин оҥоро сылдьыбыт Кычкин диэн нуучча төрүттээх. Онон ыраас хааннааҕа, номоҕон сирэйдээҕэ, сүһүөхтээх соҕус муруннааҕа. Татыйаана олус холку, намыын, сымнаҕас майгылааҕа.
Дьарааһыннаах Татыйаана Күндэни бэйэлэрин оҕолорун курдук көрөн илдьэ олорбуттара. Дьарааһын быраата биэс саастааҕар кэргэннэммитэ. Күндэ Уйбаан балтараалааҕар дойдутугар кэлэ сылдьан түһэҕэр көтөҕөн, быраатын сыллаан-уураан барбыта дииллэр. Убайа Күндэ Уйбаан Нуолур биллиилээх суруйааччы буоларыгар улахан сабыдыалы оҥорбута диэтэхпинэ сыыспатым буолуо.
Иван Герасимович Элгээйигэ 7 кылааһы бүтэрэн, Сунтаар орто оскуолатыгар 10-с кылааһы 1948 сыллаахха бүтэрбитэ. Кэлин үөрэнэн саха тылын, литературатын учуутала үрдүк атын сүгүөн сүкпүтэ, оҕо-аймах тапталлаах учуутала буолбута.
«Учуутал үөрэнэрин тухары учуутал», «күн аайы эбиллибэт билии көҕүрээн иһэр» диэн улуу педагогтар сүбэлэрин ыйар сулус оҥостон Иван Герасимович күннэтэ бэйэтин билиитин эбинэргэ, үрдэтэргэ утумнаахтык ааҕара, дьарыктанара, суруйара, коллегаларын уруоктарыгар, араас тэрээһиннэригэр сылдьан сүбэлиирэ, уопуттарын атастаһара. Күннээҕи уруогунан уонна биир эрэ учебнигынан муҥурдаммакка уруок тас өттүнээҕи куруһуок, эбии үөрэхтээһин үлэтин күүһүрдэн, араас эбии литератураны, ыйынньыктары, энциклопедиялары, аныгы технологиялары туһанан, хаачыстыбалаах үөрэҕи, киэҥ билиини хааччыйар үлэлээх саха тылын учууталларыттан улууска биир бастыҥнарынан биллэр Иван Герасимович этэ.
Бүгүҥҥү учууталлар Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала Иван Герасимович курдук учуутал өр муспут уопутун үөрэтэн, үтүө үгэстэрин утумнаан, салгыы сайыннаран үлэлиэхтээхпит дии саныыбын.
Людмила Павлова, П.Х. Староватов аатынан Элгээйи орто оскуолатын
саха тылын, литературатын үрдүк категориялаах учуутала
Уруй эйиэхэ, улуу учууталга
Оҕо-аймах таптаабыт,
Олус да биһирээбит,
Суруйааччыта буолаҥҥын
Суон сураҕырар эбиккин.
Хоппутуҥ эн бухатыырдыы
Хара дьайдаах ыарыыны.
Кыайбытыҥ эн кыһалҕаны
Куһаҕан хара санааны.
Учуутал үрдүк аатын
Утумнааҥҥын туппутуҥ,
Күндэ үрдүк аатын
Күлүмүрдүү сыдьааппытыҥ.
Махтал эйиэхэ, улуу киһиэхэ
Кэнчээри кэскилиҥ аатыттан,
Уйруй эйиэхэ, учууталга
Урааҥхай саха ыччаккыттан.
Сергей Слепцов,
П.Х. Староватов аатынан Элгээйи орто оскуолатын
10-с «б» кылааһын үөрэнээччитэ
Ылбытыҥ бар дьонуҥ тапталын
Аатырар Арыылаах алааһыгар
Аанньал күнүҥ үүммүтэ.
Оо, Татыйааналаах Дьарааһын
Уол оҕоҕо үөрбүттэрэ.
Сэрии тыйыс кэмигэр
Онньооботох оҕо сааһыҥ,
Саллаат оҕото Чооруона
Санаппыта кэпсээниҥ.
Оҕо кыра эрдэхтэн
От үлэтэ үөрэппитэ.
Олох кыһалҕатын кыайарга,
Очурдарын туоруурга.
Өндөрөй оҕонньор сэһэнин
Сэҥээрэҥҥин истибитиҥ.
Уран тыл умсулҕанын
Убайгыттан ылбытыҥ.
Элгээйини ааттатан
Эн ситиһиигэ тиийбитиҥ,
Ылбытыҥ бар дьонуҥ тапталын
Үлэлээн, айан, айар илбистэнэн!
Виолетта Захарова,
П.Х. Староватов аатынан Элгээйи орто оскуолатын
10-с «б» кылааһын үөрэнээччитэ