ҮЙЭТИТИИ, ЧИНЧИЙИИ, БАРҔАРЫЫ СУОЛУНАН
Бу сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотеката төрүттэммитэ 95 сылын туолар. Үйэни эрэ кыайбат кэм иһигэр библиотека кинигэ хаһаанар хоспох чуумпу муннугар бүкпэккэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрүүлээх да, кутурҕаннаах да дьылҕатын тэҥҥэ үллэстэн, олох күһэйиилэригэр бэриммэккэ, кэм-кэрдии үтэн-анньан көрүүтүттэн сынтарыйбакка, бар дьонугар өй-санаа сырдык суолларын тэлэн истэҕэ. Бэлиэ кэми көрсө дириэктэр, история наукатын кандидата Саргылаана Васильевна Максимовалыын, дириэктэри солбуйааччы, педагогика наукатын кандидата Василий Борисович Борисовтыын уонна Библиотеканан-информациянан хааччыйыы киин салайааччыта Светлана Александровна Поповалыын көрсөн сэһэргэстибит.
Гаврил Андросов: 95 сыл модьоҕотуттан туран көрдөххө, күн бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотеката диэн ааттаммыт культура тэрилтэтэ хайдах уонна туох санааттан тэриллибитэй? Кини үөскээһинигэр кимнээх оруоллаахтарый?
Саргылаана Максимова: Өрөспүүбүлүкэбит Национальнай библиотекатын историята 1925 сыллаахтан саҕаланар. Оччолорго Максим Кирович Аммосов Саха АССР Норуот хамыһаардарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олороро. Национальнай библиотеканы тэрийии кини идеята этэ. Кини ССРС Наукатын академиятын Саха АССР оҥорон таһаарар кыамтатын үөрэтэр хамыыһыйатын (КЯР) учуонай сэкирэтээригэр Дьокуускай куоракка национальнай научнай библиотеканы тэрийэр туһунан сурук суруйбута. Ону ССРС Наукатын академиятын президиума өйүүргэ сөбүлэһэн, бу боппуруоһунан быһаччы дьарыктанар эбээһинэһи академик С.Ф. Ольденбурга, профессор П.В. Виттенбурга сүктэрбит. Совнарком бэрэссэдээтэлэ Максим Кирович 1925 сыллаахха балаҕан ыйын 14 күнүгэр Дьокуускай куоракка национальнай библиотеканы тэрийэр туһунан уурааҕы таһаарбыта. Дьэ мантан ыла биһиги историябыт саҕаланар. Оччолорго наукалыы хайысхалаах фонданы тэрийэр кыахтаах үлэһит суох буолан, академияттан анал үөрэхтээх киһитэ булан ыытыҥ диэн көрдөспүттэр. Ону ылынан икки-үс сыл устата Саха сиригэр национальнай библиотеканы тэрийиэн сөптөөх анал үөрэхтээх киһини дойду улахан библиотекаларыттан көрдөөбүттэр да, ким да уһук хоту сиргэ барыан баҕарбатах. Ол иһин Наука академията этнограф идэлээх Наталья Николаевна Бурыкина диэн гуманитарнай хайысханы үчүгэйдик билэр научнай үлэһитин ыыппыта. Наталья Николаевна анаммыт бирикээһэ балаҕан ыйыгар тахсар, бэйэтэ сэтинньигэ Саха сиригэр көһөн кэлэр. Бастакы национальнай библиотека сэбиэдиссэйин быһыытынан Наталья Николаевна сүҥкэн үлэни оҥорбута. Саха сиригэр национальнай библиотека тэриллэн эрэрин туһунан дойду сүрүн хаһыатыгар «Правдаҕа» тиийэ сонун бэчээттэммитэ. Ол түмүгэр ССРС бары улахан библиотекаларын фондаларыттан научнай литература хомуллубута. Икки сыл устатыгар олус үчүгэйдик комплектааһын политиката толкуйданан, сүнньүнэн, наукаҕа хабааннаах литератураны сүүмэрдээн, хомуйан Дьокуускайга уопсайа 30000 экземпляр кэриҥэ кинигэ мунньуллубута. Маны барытын посылка быһыытынан бэлэмнээн, баржаҕа тиэйэн уу суолунан аҕалаллара. Ол курдук, 1929 сыл алтынньытыгар библиотека фондатын ахсаана хайыы-үйэ 143848 экземпляр докумуоҥҥа тиийбитэ. Биир боччумнаах ситиһиинэн РСФСР үрдүнэн тахсар кинигэлэр булгуччулаах экземплярдарын ылар кыах буолбута. Библиотека 1927 сыллаахха атырдьах ыйыгар бастакы ааҕааччыларыгар аанын тэлэччи арыйбыта.
Манна даҕатан эттэххэ, Дьокуускайга бастакы библиотеканы өссө 1886 сыллаахха Өлүөнэ уонна Бүлүү епискоба Иаков аһан үлэлэппитэ биллэр. Оттон 1911 сыллаахха общественность өҥөтүнэн тутуллубут таас кирпииччэ библиотека дьиэтэ күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалыы турар. Саха биллэр интеллигенэ Василий Васильевич Никифоров–Күлүмнүүр өрөбөлүүссүйэ иннинэ Дьокуускайга төлөбүрэ суох бастакы библиотеканы тэрийбитэ. Ити кэмҥэ өссө икки ведомственнай библиотека үлэлиирэ. Ол барыта 1925 сыллаахха тэриллибит национальнай библиотекаҕа түмүллэн, кини фондатын байытыспыттара. Наталья Бурыкина соҕуруу төннүбүтүн кэннэ, 1927–1928 сылларга, Саха сирин уһулуччулаах библиограба, «Библиография Якутии» диэн 10 томнаах фундаментальнай научнай үлэ ааптара Николай Николаевич Грибановскай дириэктэрдиир. Кини 1925–1928 сыллардааҕы үлэни-хамнаһы ырытан, библиотека бастакы отчуотун дьоһуннук оҥорон, туспа кинигэнэн бэчээттээн таһаарбыта. Бу кинигэни билигин аахтахха, Саха сирин сүрүн библиотеката олус научнайдык тэриллибитэ көстөн кэлэр. Ол да иһин, тирэҕэ үчүгэй буолан, национальнай библиотека төрүт салааларын хайа да кэмҥэ ыһан кэбиспэккэ, 1925 сылтан күн бүгүҥҥэ диэри үлэлээн кэллэ. Ити – Наталья Бурыкина уонна Николай Грибановскай өҥөлөрө. Төрүт функция диэн наукаҕа хайысхалаах библиотека саамай сүрүнэ буолар. Ол чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэҕэ тахсыбыт бары кинигэлэри, сурунааллары, хаһыаттары, докумуоннары, аккырыыккалары, афишалары, аудио уонна видео матырыйааллары сүүмэрдээн түмэбит. Өрөспүүбүлүкэ документальнай фондун барытын сааһылаан, наардаан хомуйуу – бүтүн наука. Холобура биһиэхэ библиография диэн сүрдээҕин сайдыбыт салаалаахпыт. Бу хайысхаларбытын сүтэрдибит даҕаны, национальнай библиотека буолан бүтэбит. Ону учуоттаан Николай Грибановскай үгүс сыратынан, дьулуурдаах үлэтинэн кыраайы үөрэтэр библиографияны судаарыстыбаннай таһымҥа таһаарбыта. Биһиги Саха сиригэр бэчээттэммит уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр сыһыаннаах докумуоннары (кинигэ, сурунаал, о.д.а. информация көрүҥнэрэ) барытын биир сиргэ түмэн, наардаан улахан фундаментальнай библиографияны оҥоробут. Ол Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай библиографията диэн ааттанар.
Гаврил Андросов: Национальнай библиотека төрүттэниэҕиттэн ыла үлэлээбит дириэктэрдэр туох суолу-ииһи хааллардылар?
Саргылаана Максимова: Биһиэхэ уһулуччулаах, масштабнай дьон үлэлээн аастылар. Холобура, Наталья Николаевна Бурыкина, Николай Николаевич Грибановскай библиотекабытын төрүттээбиттэрэ. Сэрии уустук кэмигэр Григорий Семенович Тарскай үлэлээбитэ. Грибановскай элбэх үлэтэ бэчээттэнэ илик. Биһиги кини «Русско-якутская литература» диэн үлэтин былааҥҥа киллэрэн бэчээттииргэ бэлэмниибит. Ону Валентина Николаевна Павлова диэн баай үөрүйэхтээх бастыҥ библиографпыт саҥа быраабыланы тутуһан, хомуйан бэлэмнии сылдьар. Кини библиографиятын салгыытын 15 томнаах хомуурунньугун сүрүн эрэдээктэринэн буолар. 1-кы томун Грибановскай үлэлэригэр тирэҕирэн академик Петр Алексеевич Слепцов уонна библиограф Надежда Александровна Ханды өр сылларга үлэлэһэн 2018 сыллаахха икки чаастаах «Якутский язык: библиографический указатель» диэн бөдөҥ үлэни таһаарбыттара.
Биһиги библиотекабыт өссө биир салайааччыта Захар Тимофеевич Тюнгюрядов өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр киһи этэ. Өр сылларга Радиокэмитиэккэ, Драма уонна музыка театрыгар үлэлээбитэ, онтон 1962–1975 сылларга манна дириэктэрдээбитэ. Кини улахан өҥөтүнэн иккис улахан дьиэбит уонча сылы быһа туттуллан 1973 сыллаахха атырдьах ыйыгар үлэҕэ киирбитэ. Маныаха Захар Тимофеевич саҥа дьиэ типовой бырайыагар көрүллүбүт 500 тыһыынча солкуобайдаах фондаҕа сөп буолбакка, эбии книгохранилище туттараары саҥа бырайыак оҥотторбут. Ол түмүгэр библиотека улахан дьиэлэнэн, коллектив 150 үлэһиттэнэн тигинии түспүтэ. Ол иннинэ 50 эрэ үлэһиттээҕэ. Манан Тюнгюрядов библиотеканы үрдүк таһымҥа таһаарбыта. Кини библиографияны, библиотека анал наукатын сайыннарбыт эмиэ үтүөлээх. Ол курдук, «Библиография Якутской АССР», «Календари знаменательных и памятных дат Якутской АССР», «Заслуженные деятели науки РСФСР и ЯАССР», «Лауреаты Республиканской премии им. П.А. Ойунского в области литературы и искусства» диэн сериялары, анал таһаарыылары саҕалыыр. Ону тэҥэ Захар Тимофеевич чинчийээччи быһыытынан «Саха тылынан бастакы кинигэлэр» диэн бөдөҥ ыстатыйаны суруйан «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттэппитэ.
Онтон 1991 сылтан 2016 сыл сэтинньитигэр диэри Валентина Андреевна Самсонова дириэктэринэн үлэлээн, аныгы таһымҥа таһаарбыта. Кини аҥаардас 25 сыл устата улахан коллектив эрэлин чиэстээхтик сүгэн тэрилтэни салайбыта даҕаны элбэҕи этэр. Дойду саамай ыарахан кэмнэригэр Саха сирин интеллигенциятын Национальнай библиотека тула түмэн үгүс дьоһун хамсааһыннар биһигиттэн саҕаламмыттара, аныгы духуобунай култуура манна уһаарыллан тахсыбыта. Бүгүн Валентина Андреевна науканан дьарыктанар – Америкаттан кэлбит биир дойдулаахпыт Михаил Зиновьевич Винокуров фондатын кытары үлэлии сылдьар.
Бу дьикти дьылҕалаах киһи туһунан аан бастакы информацияны суруйааччы Владимир Федоров уонна суруналыыстыка историга Олег Якимов Аляскаҕа бара сылдьан булан аҕалбыттара. Кини 1919 сыллаахха Саха сириттэн Японияҕа күрээбит уонна Америкаҕа тиийэн олохсуйан, Конгресс библиотекатыгар үлэлээбит, олус баай тус архыыбы муспут. Винокуров туһунан үчүгэйдик үөрэтиллэ илик кэмигэр, 2008 сыллаахха, Национальнай библиотека, Национальнай архыып, Гуманитарнай чинчийии институтун үлэһиттэрэ Валентина Андреевна салалтатынан АХШ Аляска штатын Джуно куоратыгар кини архыыбын ирдэһэн тиийэллэр. Ол саҕана Хотугу Форумҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоох бэрэстэбиитэлинэн дипломат Анастасия Николаевна Божедонова үлэлиирэ. Кини Джуно куорат судаарыстыбаннай библиотекатын кытта быһаччы кэпсэтэн, Саха сириттэн тиийбит чинчийэр бөлөх Михаил Зиновьевич Винокуров фондатын кытта билсэр, үгүс үлэтин көҥүллэтэн куопуйалаан ылаллар. Ол эрэ кэнниттэн Саха сиригэр Михаил Зиновьевич айар үлэтин, олоҕун кытта ыкса билсиһии саҕаланар.
Уопсайынан, биһиги библиотекабытыгар үлэлээбит дириэктэрдэр бары даҕаны библиотека дьыалатыгар, Саха сирин культуратыгар улахан өҥөлөөх, дьоһун дьон этилэрэ.
Гаврил Андросов: Саргылаана Васильевна, кыратык быһа түһүүм. Конгресс библиотекатын курдук аатырбыт сиргэ үлэлээбит биир дойдулаахпыт туһунан сиһилии билиһиннэрэ түспэккин ээ.
Саргылаана Максимова: Михаил Зиновьевич Винокуров 1894 сыллаахха Дьокуускай куоракка таҥара дьиэтин үлэһитин дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. 1919 сыллаахха Охотскайынан Японияҕа, онтон АХШ күрүүр. Америкаҕа тиийэн, бэйэтэ суруйарынан Конгресс библиотекатыгар 33 сыл үлэлээбит. Кини бу баараҕай библиотекаҕа Славянскай коллекцияны төрүттээччилэртэн биирдэстэринэн буолар. Үрдүк үөрэҕэ суох эдэр киһи түҥкэтэх Саха сириттэн Америкаҕа күрээн тиийэн, аатырбыт Конгресс библиотекатыгар хайдах үлэҕэ киирбитин бастаан өйүм хоппот этэ. Онтон Валентина Самсонова уонна Валентина Павлова ыстатыйаларын ааҕан, Михаил Зиновьевич Дьокуускайга куораттааҕы публичнай библиотекаҕа Н.Н. Грибановскайдыын уонна Н.Е. Олейниковтыын бииргэ үлэлээбитин билбитим. Ол да иһин Конгресс библиотекатыгар да киһи үлэлиэн сөп дии санаан тиийдэҕэ. Бу баараҕай библиотека үлэһитэ буолан баран, кини Россияҕа сыһыаннаах бөдөҥ библиографтары, бэчээт үлэһиттэрин кытта суруйсан, билсэн, сибээс олохтоон барар. Ол түмүгэр Конгресс библиотекатын фондатыгар биллиилээх меценат Геннадий Васильевич Юдин библиотеката, Аляскатааҕы Нуучча таҥара дьиэтин архыыба, Витус Беринг экспедициятын отчуоттара курдук сэдэх докумуоннар түбэһэллэр.
Арай 1990-с сылларга мунньахтыы олордохпутуна библиотекаҕа биир хара көстүүмнээх киһи киирэн кэллэ. Америкаттан кэлбит кинигэни аҕалбыт. Саба түһэн көрдүбүт. «Республиканская библиотека имени Пушкина» диэн чопчу аадырыстаммыт, АХШ Конгресс библиотекатын туһунан кинигэни, открытканы посылка оҥорон ыыппыттар. Ол аҕалбыт киһиттэн «өссө элбэх кинигэни ыыппыт буолуохтаахтар» диэн ыйыталаһан көрбүтүм да мэлийбитим.
Онтон Валентина Андреевналаах Винокуров фондатыгар үлэлии сылдьан: «Мин бэйэм архыыппын, библиотекабын Саха сиригэр Дьокуускайга аныахпын баҕарабын», – диэн биир Нью Йорк издателыгар суруйбут суругун булан ылаллар. Кини дневниктэригэр, араас дьону кытта суруйсуутугар, ол иһигэр бэйэтэ суруйбут суругун куопуйаларыгар киһи кэрэхсиирэ элбэх.
Михаил Зиновьевич сүрдээх баай архыыбы хаалларбыт. Ону төрөөбүт Сахатын сиригэр биэрэрэ сатамматаҕар, кинини кытта бииргэ үлэлээбит Россияттан төрүттээх дьүөгэтэ модьуйан, Аляскаҕа бэрдэрбит. Кини үйэтин тухары дойдутун, Саха сирин, умнубакка өйдүү-саныы, дууһатыгар илдьэ сылдьыбыт дии саныыбын.
Винокуров фондата өссө да ситэ үөрэтиллэ илик. Саха сиригэр ол 20 % эрэ кэллэ. Биһиги, сөбүлэҥ ылан, бу архыып матарыйаалларыттан кинигэ оҥорон таһаараары сылдьабыт. Онон бу АХШ Джуно куоратын библиотеката уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатын кыттыгастаах норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыактара буолар. Үлэ 4 томунан бэчээттэниэҕэ. Дневнигин, ыстатыйаларын, фольклорга бэлиэтээһиннэрин түмпүт бастакы том сотору тахсаары турар. Билигин Америкатааҕы Нуучча православнай таҥара дьиэтин историятыгар анаммыт иккис том оҥоһуута саҕаланна. Үһүс томҥа суруктара, төрдүскэ библиографията уонна эрдэтээҥҥи томнарга киирбэтэх матырыйааллар киириэхтэрэ.
Гаврил Андросов: Кулгааҕым уһугунан ньиэмэс этнолог учуонайа Улла Йохансен эһиги библиотекаҕытыгар кинигэлэрин бэлэхтээбит үһү диэн истибиттээхпин…
Саргылаана Максимова: Улла Павловна Йохансен диэн ньиэмэс уһулуччулаах этнолога эдэр эрдэҕиттэн Сибиир, Хоту дойду тиэмэлэригэр үлэлэһэр. Өссө 1963 сыллаахха саха ойуутун-мандарын, искусствобытын үөрэтээри Саха сиригэр кэлэ сатаабыта кыаллыбатах. Мария Шишигина-Паллсон диэн Германияҕа олорор саха кыыһа баар. Киниэхэ ийэтэ Гера Афанасьевна Шишигина 2017 сыллаахха күүлэйдии барарынан туһанан Саха сирин музыкатын уонна фольклорун музейын дириэктэрэ Аиза Петровна Решетниковалаах Улла Павловна үбүлүөйүгэр илин-кэлин кэбиһэр, сахалыы таҥас бэлэх ыыталлар. Ону Шишигиннэр өрөспүүбүлүкэ общественноһын аатыттан биллиилээх учуонайга дьиэтигэр илдьэн туттараллар.
Кэлин Улла Павловнаҕа библиотека ыла бара сылдьыбыппыт. Онно дьиэтин иһигэр 4000-тан тахса кинигэлээх дьоһун библиотекатын илэ харахпынан көрөн турардаахпын. Ол дьиэҕэ кинигэтэ суох истиэнэ диэн суох. Кини дьиэтин көрдөрө сырыттаҕына ыалдьыттарын хараҕа Гавриил Васильевич Ксенофонтов, Андрей Александрович Попов илии баттааһыннаах кинигэлэргэ хатанар. Кинилэр дойдуларыгар Хаҥалас улууһун киинэ Покровскай куоракка Г.Ф. Ксенофонтов аатынан Улуустааҕы кыраайы үөрэтэр музейын баарын кэпсииллэр. Онуоха дьэллэм хаһаайка ол кинигэлэрин бэлэхтээн ыыппыт. Гера Афанасьевна Саха сиригэр уонча сэдэх кинигэни туппутунан эргиллэр.
Бу сонуну истээт, Аиза Петровналыын тута бэйэтигэр эрийэн махтаммыппыт уонна библиотекабытыгар аҕыйах кинигэни бэлэхтииригэр көрдөспүппүт. Ону баара Улла Павловнабыт библиотекатын бүтүннүүтүн Саха сиригэр бэлэхтиэм диэн соһуппута. Кини нууччалыы олус үчүгэйдик саҥарар буолан, холкутук кэпсэтэбит. Биһиги Аиза Петровнабытын кытта 20-чэ сыллааҕыта Токиоҕа билсэн дьүөгэлэспит, олус ытыктыыр киһитэ.
Саха сирин таптыыр бөдөҥ учуонай бу бэлэҕин «Эдэр учуонайдар, эдэр дьон ханна да суох кинигэлэрбин туһанныннар» диэн тыллары суруйан туран биэрбитэ. Үс сыл устата кэпсэтии ыытан, үлэлэһэн хата таможняны этэҥҥэ туоратан, бу бэлэхпитин аҕалбыппыт. Уопсайа 77 улахан хоруопкаттан турар сыаналаах таһаҕаспыт быйыл кулун тутарга кэлбитэ. Ол эрээри, дьаҥ туран, киэҥник биллэрбэккэ хаалбыппыт. Библиотеканы төһө да босхо ылларбыт айанын ороскуотуттан салла санаабыппыт эрээри, хата наһаа буолбата. Онон 2017 сылтан 2020 сылга диэри 4 тыһыынча кинигэ таһаҕас быһыытынан кэллэ. Икки төгүл баран бэйэбит опись, испииһэк оҥорбуппут, тиэрдэр тэрилтэҕэ тиксэрэн биэрбиппит. Быйыл, эһиил каталогын оҥоруохпут. Ньиэмэстии, англиялыы, нууччалыы тылбаастаах улахан каталог тахсыаҕа.
Бу Йохансен аҕата эмиэ историк, архыып дириэктэрэ буолан, уһун кэмҥэ мунньуллубут дьоһун коллекция. Холобура, 1730 сыллаахха ньиэмэс тылынан бэчээттэнэн тахсыбыт Филипп-Иоганн Страленберг «Северная и Восточная части Европы и Азии» диэн кинигэтэ баар. Бу кинигэ уратытынан Россияҕа иһиннээҕи экземплярдарга суох буолан, ким да наукаҕа тутта илик улахан таблицалаах. Онно саха 59 тыла киирбит. Бу сэдэх таһаарыыны Улла Павловна хантан атыыласпытын чопчу өйдөөбөт. Биһиги маннык кинигэни хантан да булуо суоҕа этибит. Бу аан дойдутааҕы шедевр диэн бэлиэтээн этиэхпитин сөп.
Учуонай Улла Павловна Йохансен бэйэтэ туспа миссиялаах буолан, биһиги култуурабыт сайдарыгар улахан туһалаах, инникилээх фондатын бэлэхтээтэ диэн сыана быстым.
Гаврил Андросов: Саргылаана Васильевна, биир уустук соҕус боппуруоһу ыйытыахпын баҕарабын. Ол Национальнай библиотекаҕа аат иҥэрии туһунан. Библиотека кылгас кэмҥэ Саха АССР совнаркомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьыбыт И.Н. Винокуров, онтон өр кэмҥэ нуучча улуу поэтын А.С. Пушкин аатын сүкпүтэ, күн бүгүн да норуокка «Пушкинка» диэн ааттанар. Оттон общественность саха саарына В.В. Никифоров–Күлүмнүүр аатын үйэтитэргэ туруорсар. Бу туһунан эн бэйэҥ уонна коллектив туох санаалааххытый?
Саргылаана Максимова: Библиотекаҕа аан бастаан судаарыстыбаннай деятель Иван Николаевич Винокуров аатын 1935 сыллаахха кини өлбүтүн кэннэ иҥэрэллэр. Онтон 1938 сыллаахха хайыы-үйэ өлбүт киһини репрессиялаан аатын сотоллор. Историяны үөрэтэн көрдөххө, Винокуров кырдьык библиотека тэриллиитигэр оҥорбут өҥөтө улахан. Кини 1925 сылтан Москваҕа Бүтүн Сойуустааҕы киин ситэриилээх кэмитиэт президиумугар Саха АССР бэрэстэбиитэлинэн үлэлии олорон, дойду улахан библиотекаларыттан кинигэ фондата хомуллан манна ыытылларыгар күүскэ үлэлэспитэ. Ол үтүөтэ Национальнай библиотека историятыгар ааттаныахтаах дии саныыбын.
1949 сыллаахха А.С. Пушкин төрөөбүтэ 150 сыллаах үбүлүөйүн кэмигэр нуучча улуу суруйааччытын аатын биһиги библиотекабытыгар иҥэрбиттэр. Билигин да Пушкин аата дьон-сэргэ, ыччат уоһуттан түспэт.
Аны общественность кэлин саха интеллигенциятын лидерэ Василий Васильевич Никифоров–Күлүмнүүр аатын иҥэриини туруорсар. Онон билиҥҥи туругунан ким аатын иҥэрэбит диэн ыйытыы аһаҕас турар. Ол эрээри, Национальнай библиотека статуһугар сигэнэр буоллахха, бу олус улахан таһым. Холобура, Москваҕа баар урукку В.И. Ленин аатынан ССРС Судаарыстыбаннай библиотеката билигин быһаччы Россия судаарыстыбаннай библиотеката, оттон Санкт-Петербурдааҕы М.Е. Салтыков-Щедрин аатынан Судаарыстыба публичнай библиотеката эмиэ быһаччы Россия национальнай библиотеката диэн ураты статус биэрэр ааттаахтар. Биһиэхэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Национальнай библиотека – Саха сирин сүрүн судаарыстыбаннай библиотекатынан буолар. Онон ким эрэ аатын уһулуччу тутан иҥэрэр күн бүгүн сатамньыта суох.
Ол да буоллар ити чулуу дьон ааттара биһиэхэ сыһыана суох диир табыллыбат. Кинилэр Национальнай библиотекаҕа киллэрбит үтүөлэрин умнубаппыт. Онон ханнык эмэ ньыманан үйэтитиэхпитин баҕарабыт. Мемориал дуоскаттан эҥин саҕалаан. Ити – биһиги сүрүн сыалбыт.
Гаврил Андросов: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ былырыыҥҥы сыл түмүгүнэн «Саамай ааҕар регион» үрдүк аатын сүкпүтэ. Онно Национальнай библиотека оруола сүрүн буолбатах буоллаҕына, улахана чахчы. Күрэс туһунан билиһиннэриэххит дуо?
Светлана Попова: Бастакы хардыыбыт Россияҕа Литература сылыгар оҥоһуллубута. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотека онно Россия 15 бастыҥ ааҕар регионун кэккэтигэр киирбит этэ. 2019 сылга «Саамай ааҕар регион» лауреатын аатын ылбыппыт. Бу куонкуруска кыттарга анал сайаапка ыыттыллар. Онно өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хас кинигэ маҕаһыына, киоската баарын, библиотекаҕа төһө киһи сылдьарын, төһө тэрээһин ыытылларын, хаһыат-сурунаал сурутуутун туһунан информацияны хомуйбуппут. Биһиги тэрийбит анал акциябытыгар Ил Дархан Айсен Николаев кыттан оҕолорго анаан саамай сөбүлүүр кинигэтин аахпыта. Ил Дархан холобурун улуустар баһылыктара батыһан сөбүлүүр кинигэлэрин оҕолорго ааҕан иһитиннэрбиттэрэ. Бу акцияҕа барыта 5000-тан тахса киһи кыттыбыта. Куонкуруска кыттыбыт сүрүн бырайыакпыт ити этэ. Лауреат бэлиэтин сэтинньигэ Санкт-Петербурдааҕы VIII Культура форумун кэмигэр туттарбыттара.
Быйыл эмиэ бу куонкуруска бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан бырайыак оҥорон киирсэ сылдьабыт. Онно акциялар, бырайыактар, оҕолору ааҕарга үөрэтэр тэрээһиннэр барыта киирэллэр. Национальнай библиотека экспертэрэ, специалистара бу хайысхаҕа күүскэ үлэлэһэ сылдьаллар. Холобура, саҥа төрөөбүт оҕолорго кинигэ бэлэхтиир үгэһи олохтуурга ылыстыбыт. Ол чэрчитинэн, улуустааҕы библиотекалар оҕолорго акциялары ыыппыттара. Дьаҥ туран кулун тутартан онлайн хайысхаҕа көспүппүт. Онон Оҕо ааҕар киинэ элбэх онлайн тэрээһини оҥордо. Итинник хабааннаах араас акциябыт элбэх.
Дьүүллүүр Сүбэни Россиятааҕы кинигэ сойууһун президенэ Сергей Степашин бэйэтинэн салайар. Ону тэҥэ дьүүллүүр сүбэҕэ дойду улахан библиотекаларын дириэктэрдэрэ, култуура деятеллара киирэллэр. Куонкурус критерийэ үгүс. Барытыгар балл туруоран иһэллэр. Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бырайыактара – Эдэр суруйааччылар өрөспүүбүлүкэтээҕи семинардара, «Үрүҥ хаар алгыһа» норуоттар икки ардыларынааҕы поэзия фестивала бары биһиэхэ балл эбэллэр.
Гаврил Андросов: Национальнай библиотека электроннай библиотека диэн бырайыага хаһан, хайдах саҕаламмытын уонна ааҕааччыга туох кыаҕы биэрэрин сиһилии кэпсии түһэргит буоллар.
Василий Борисов: Биһиги электроннай библиотекабыт – хас биирдии киһи сиэбигэр угулла сылдьар Национальнай библиотека. Ааҕааччы наадыйар кинигэтин хаһан, ханна баҕарар сылдьан булан ааҕар, туһанар кыахтанар. Биир үчүгэйэ эрдэ аахпыт кинигэлэргэр тирэҕирэн эйиэхэ бэйэтэ сүбэлээн биэрэр. Ону тус кабинеккар уган сытыаран ааҕыаххын сөп.
Быйыл пандемия туран библиотекалар бары электроннай эйгэҕэ көстүлэр. Дьиҥэр, матырыйааллары интернеккэ киллэрии 2000 сыллар иннилэриттэн саҕаламмыта. Оттон Россияҕа электроннай библиотека 2000 сылтан үлэлээбитэ. Билигин баараҕай улахан электроннай библиотекалар бааллар. Манна биир сүрүн боппуруос – ааптар быраабын тутуһуу. Онон баҕарбыт кинигэҕин киллэрэриҥ көҥүллэммэт. Оччоҕо хайдах гынабытый? Электроннай библиотека тосту уларыйда. Ол 2016 сылтан саҕаламмыта. Фрагмент диэн өйдөбүл баар. Бастаан биһиги оскуолаттан, үөрэххэ туттуллар, ааҕыллар кинигэлэртэн саҕалаабыппыт. Наука үлэһитигэр концепциябыт эмиэ атын. Киниэхэ анал литература испииһэгин таһааран биэрэбит. Киһи онтон көрөн баҕалаах кинигэтин сакаастыыр. Электроннай библиотекаҕа ол суох буоллаҕына, үлэһиттэр сканердаан ыыталлар. Манна олорон үлэлиир чинчийээччигэ быдан табыгастаах. Биһиги оскуола, наука, доруобуйа, электроннай издательство эҥин диэн хайысхалардаахпыт. Итилэртэн электроннай издательство диэн кыһалҕаттан үөскээбит ньыма буолар. Холобур, суруйааччы суруйбут айымньытын быһа электроннай библиотекаҕа киллэттэриэн сөп. Бу айымньылары сүүмэрдиир редсовет диэн баар. Онон сорох үлэлэр сүүмэрдээһини сатаан ааспаттар. Бу биир куһаҕан өрүттээх. Ол суруйааччы электроннай издательствонан электроннай библиотекаҕа таһаарбыт кинигэтигэр, хомойуох иһин, төлөбүр ылбат. Дьоҥҥо айымньытын тиэрдэр, ырыттарар эрэ кыахтаах. Биһиги ааптарга харчы төлүүр кыахпыт суох. Тоҕо диэтэххэ, судаарыстыбаннай тэрилтэ быһыытынан кини толору хааччыйыытыгар олоробут.
Электроннай библиотекаҕа билигин 44000 кэриҥэ кинигэ киирэн турар. Ити библиотека бэйэтэ мунньан киллэрбит кинигэтэ. Ааҕааччылар сакаастарынан кинигэни сыыппараҕа киллэрии иллэрээ сылтан саҕаламмыта. Манна биир түгэн баар. Биир да ааптар буруолуу сылдьар саҥа кинигэтин электроннай библиотекаҕа биэрбэт. Тоҕо диэтэххэ, биһиги харчы төлөөбөппүт. Ол иһин, коммерческай кинигэ библиотекатын кытта дуогабар түһэрсэбит. Оччоҕо ааҕааччы буор-босхо ааҕар кыахтанар, кини оннугар биһиги харчы төлүүбүт. Бу олус үчүгэй ньыма.
Национальнай библиотека сайтын киирэн көрүү лаппа улаатта. Тохсунньу 1 күнүттэн от ыйа бүтүөр диэри биир күҥҥэ 10000 киһи электроннай библиотека өҥөтүнэн туһанар буолла. Кинилэр уопсайа 470000 кинигэни электроннайдык аахтылар. Ити биир эрэ сыл иһигэр. Оттон быйыл сыл аҥаарыгар барыта 1000000 киһи электроннай библиотека өҥөтүнэн туһанна. Биһиги дьон болҕомтотун тардаары рубрикалары туһанабыт. Холобура, сааскы булт кэмэ саҕаланна да «Байанай» рубриканы оҥорон таһаарабыт. Ол түмүгэр муус устарга муҥутаан биир күҥҥэ 22000 тиийэ киһи киирбит. Ити саамай улахан көрдөрүүбүт.
Гаврил Андросов: Библиотека тус эбээһинэстэрин сэргэ, өссө туох бырайыахтардааҕый?
Светлана Попова: Быйылгы улахан бырайыакпытынан политическай деятель Зоя Корнилова көҕүлээһининэн «Личноһы сайыннарыы оскуолата» (ШРЛ) буолар. Бу бырайыакка биир кылааһы ылан экспримент быһыытынан араас эйгэттэн биллиилээх лектордары ыҥырабыт. Кинилэр оскуолаҕа курдук буолбакка, оҕолору аныгы ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэн үөрэтиэхтээхтэр. Оҕолор, тирэх буолар үөрэххэ эрэ буолбакка, үп-харчы өттүгэр эмиэ быһаарсар буолалларын ситиһиллиэхтээх. «Личноһы сайыннарыы оскуолатын» уһуйааччыларынан МГИМО, Экономика үрдүкү оскуолатын преподавателлара уонна көннөрү оскуола педагогтара үлэлиэхтээхтэр этэ. Ол эрээри, пандемия туран бу былааммыт олоххо киирэ илик.
Өссө «Кыайыы уруоктарын почтата» диэн бырайыактаахпыт. Онно аналлаах докумуоннары булбуппут. Саха сириттэн хас киһи сэриигэ барбытын, хайдах сэриилэспиттэрин туһунан аудио да, видео да сериаллар, хаһыаттар бааллар. Электроннай библиотекаҕа киирэн балары барытын көрүөххэ сөп. Бу бырайыагы ыам ыйыгар элбэх киһи туһаммыта. Онлайн көрүү ахсаана мөлүйүөнтэн тахсыбыта. Бырайыактарбытын сырдатыыга, тарҕатыыга, уопсайынан үлэбитигэр, социальнай ситим араас көрүҥнэрин барытын туһана сатыыбыт.
Аны «Суруйааччылардыын көрсүһүү» диэн тэрээһиннэр тиһиктэрин саҕалаатыбыт. Холобура соторутааҕы Дарья Донцованы кытта көрсүһүү буолан ааста. Бу онлайн көрсүһүүгэ 103 киһи суруйтарда. Суруйааччы ааҕааччыларыгар автографтаах кинигэлэрин ыытыах буолан эрэннэрдэ. Салгыы омук, Россия биллиилээх суруйааччыларын кытары онлайн көрсүһүүлэрбит салҕанан барыахтара дии саныыбын.
Саргылаана Максимова: Национальнай библиотека кэккэ издательскай бырайыактардаах. Михаил Зиновьевич хомуурунньуктара эмиэ бу бырайыакка киирэллэр.
Өссө Захар Тюнгюрядов салайар кэмигэр Сибиири, Хоту дойдуну чинчийээччилэр тус библиотекаларын хомуйар хайысха саҕаламмыта. Ол түмүгэр этнограф Глафира Макарьевна Василевич, филолог Клавдия Александровна Новикова, этнограф Чунер Михайлович Таксами курдук биллэр учуонайдар кинигэлэрэ Национальнай библиотека баайын хаҥаппыттара. Кэлин историк Илья Самуилович Гурвич библиотеката таба тайаныллыбыта. Фонда баайа дьэ итинник түгэҥҥэ биллэр. Ханна да суох кинигэлэри биһигиттэн эрэ булан ылаллар. Холобура, филолог Новикова таһаарбатах рукопистара биһиэхэ ууруллан сыталлар. Ону биһигиттэн көҥүл ылан бэчээттээри үлэ бөҕө бара турар. Манна даҕатан аҕыннахха, издательскай бырайыакпытынан Василевич «Эвенки» диэн үлэтин икки томун тугу да быспакка таһаарар былааннаахпыт.
«Саха композитордарын ноталара» рукопистар хараллан сыталлар. Издательскай бырайыак чэрчитинэн композитор Марк Николаевич Жирков айымньытын 10 томун таһаарыахтаахпыт. Онтон түөрт том тахсыбыта, үс том кинигэ кыһатыгар оҥоһулла сытар.
Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарын проблематын институтун архыыбыгар учуонай Гавриил Ксенофонтов, фольклорист Сэһэн Боло курдук саха бэлиэ дьонун рукопистара хараллан сыталлар. Биһиги институт дириэктэрэ Наталья Николаевна Попованы кытта кэпсэтэн, ол илиинэн суруллубут архыыбы сыыппараҕа киллэриигэ бииргэ үлэлэһэн эрэбит. Ити мээнэ киһи сатаабат туспа ньымалаах, албастаах мындыр үлэтэ буолар. Холобура, история наукатын доктора Екатерина Назаровна Романова салалтатынан Гавриил Васильевич Ксенофонтов рукописнай фондун барытын расшифровкалаатыбыт. Ол үлэ кээмэйэ да ботуччу – 60000-тан тахса лиис. Ону Екатерина Назаровналаах наардаан, сааһылаан издательскай бырайыак оҥорон бэлэмнээтилэр. Ксенофонтов рукопиһа 10 томнаах буолара күүтүллэр. Онтон үс тома хайыы-үйэ бүтэн, редколлегия бэчээттииргэ бэлэмнээн үлэлэһэ сылдьар. Бу 10 том тахсара буоллар, общественность ыра санаата туолуох этэ. Сүрдээх таһымнаах бырайыагы олоххо киллэрэргэ үлэ күүскэ бара турар.
Гаврил Андросов: Хас биирдии библиотека күн баайа кинигэ буоллаҕа. Национальнай библиотекаҕа харалла сытар сэдэх кинигэлэри кэпсии түспэккит ээ.
Саргылаана Максимова: Национальнай библиотека саамай киэн туттар баайынан сахалыы тылынан тахсыбыт бастакы кинигэлэр буолаллар. Саамай былыргы кинигэнэн 1812 сыллаахха тахсыбыт «Молитвы. Символ В[еры] и Заповеди. Б[ожьи]» (Начатки вероучения) (Иркутск) диэни ааттыыбыт да, ону булбакка сылдьабыт. Никанор диэн епископ 1904 сыллаахха оҥорбут испииһэгэр ахтыллар. Онно кини бу кинигэ Иркутскайга тиийэн ааҕылла сылдьарын ыйбыт. «Книга редкая, но перевод слабый» диэн бэлиэтээбит. Онон билигин чопчу баарынан 1819, 1821 сылларга тахсыбыт «Сокращенный катехизис для обучения юношества православному закону христианскому» диэн кинигэни былыргынан ааттыыбыт.
Уопсайынан, 1819 сылтан 1917 сылга диэри 300 кинигэ сахалыы тылынан бэчээттэммитэ биллэр. Сахалыы тыллаах былыргы кинигэлэри биһиги библиотекабытыгар өр сылларга үлэлээбит история наукатын кандидата Евдокия Павловна Гуляева чинчийбитэ. Кини бастаан уос номоҕор киирбит ааҕар саала сэбиэдиссэйэ этэ. Онтон пенсияҕа баран науканан дьарыктаммыта, сахалыы тахсыбыт кинигэлэри үөрэтэн, икки улахан монографияны суруйбута. Кини хас биирдии сахалыы кинигэни ымпыктаан үөрэппитин бэлиэтиэххэ сөп.
Гаврил Андросов: Россияҕа киэҥник биллэр «Яндекс» хампаанньа сахалыы онлайн тылбаасчыт өҥөтүн оҥорон киллэрбитин өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо, ордук ыччат кэрэхсии көрүстүлэр. Бу бырайыакка Национальнай библиотека туох сыһыаннааҕый?
Саргылаана Максимова: Биһиэхэ энтузиаст Алексей Иванов үлэлиир. Кини идэтинэн информационнай систиэмэ менеджерэ эрээри, тылбааһынан үлүһүйбүтэ ыраатта. Кэмигэр таба көрөн уолу үлэҕэ ылбыппыт. Волонтер быһыытынан «Яндекс» хампаанньаны кытта үлэлэһэн ити онлайн тылбаасчыты оҥоруста. «Яндекс» – коммерческай тэрилтэ. Сүрүн сакаасчыт кинилэр. Биһиги энтузиаст быһыытынан кыттыстыбыт. Оҥорооччулары кытта кэпсэппиппит, кинилэргэ биһиги электроннай библиотекабытыгар сигэнэллэрэ эмиэ үчүгэй. Ханна эрэ копиялаан илдьэр курдук буолбатах. Электроннай библиотека иһинэн буолара бары өттүнэн табыгастаах. Сүрүн сыалбыт – Национальнай библиотека электроннай версиятын көмөтүнэн сахалыы билбэт атын дойду дьонугар саха култууратын, литературатын билиһиннэрии. Электроннай библиотека кэлимсэ тиэкистэртэн турар. Дьэ ону туһанан төһө баҕарар кэлимсэ тиэкистэри ыллахха тылбаас ордук табыллыахтаах. Бу онлайн тылбаасчыт көмөтүнэн сахалыы тиэкиһи 99 тылга тылбаастыахха сөп. Ол сөҕүмэр кыаҕы арыйар. Маннык хайысханы эрэ тутустахпытына, саха тыла хаһан да сүтүө суоҕа, төрөөбүт тылбыт, култуурабыт үйэлэргэ тыыннаах буолуо.
Гаврил Андросов: Билигин аудио-кинигэ, подкаст диэн өйдөбүллэр ааҕыы, литература эйгэтигэр өтөн киирэн иһэллэр. Бу эйгэлэр тустарынан биһиги ааҕааччыларбытыгар билиһиннэриэххит дуо?
Саргылаана Максимова: Аудио-кинигэ кэскиллээх хайысха. Манан Хараҕа суохтар өрөспүүбүлүкэтээҕи библиотекалара дьарыктанар. Биһиги электроннай библиотекабытыгар кинилэр оҥорбут аудио-кинигэлэрин киллэрэргэ кэпсэтэ сылдьабыт. Оттон көрбөт дьоҥҥо литератураны, саха тылын билсэргэ бу сүрүн ньыма. Суруйааччылар, артыыстар бу хайысхаҕа Хараҕа суохтар өрөспүүбүлүкэтээҕи библиотекаларын өрүү үлэлэһэллэр, көмөлөһөллөр, аудио-кинигэлэрин оҥорсоллор. Бу библиотека бэйэтэ студиялаах, анал артыыстары ыҥыран аахтараллар.
Россияҕа оннооҕор Лев Толстой дневниктэрин кытары аудио оҥорон ааҕаллар. Сотору кэминэн биһиэхэ даҕаны маннык хайысха сайдыаҕа.
«Чолбон» сурунаалы элбэх киһи ыйыталаһар. Онон «Чолбону» эмиэ аудио оҥоруохха сөп.
«Яндекс подкаст» диэн баар. Биһиги онно биллиилээх дьон, суруйааччылар, ааптардар тустарынан сахалыы, нууччалыы биэриилэри оҥорон таһаарабыт. Аныгы дьон кинигэ ааҕалларыгар бириэмэлэрэ тиийбэт. Онон кинигэ, сурунаал аудио версията наада буолан иһэр.
Гаврил Андросов: Түмүккэ бэйэм ыырбар киллэрдэххэ Национальнай библиотека суруйааччылары кытта хайдах үлэлэһэрий?
Саргылаана Максимова: Библиотека диэтэххэ суруйааччы, суруйааччы диэтэххэ библиотека быстыспат бигэ ситимнээхтэр. Суруйааччылар, аныгы тылынан эттэххэ, биһиги саамай чугас партнердарбыт. Билигин айар холбоһуктары кытта күүскэ бииргэ тутуһан иһэбит. Олег Сидоровы, Наталья Харлампьеваны, Иван Мигалкины кытта бииргэ үлэлэһэн саха суруйааччыларын библиографическай ыйынньыга таҕыста. Ити биир улахан бырайыакпыт олоххо киирбититтэн үөрэбит. Ону таһынан кэмиттэн кэмигэр суруйааччылары кытта көрсүһүүлэри, куонкурустары тэрийэбит. Үлэбитинэн суруйааччылары кытта өрүү бииргэ алтыһабыт.
Социальнай суолталаах литератураҕа улахан болҕомтобутун уурабыт. Биһиги «бичиктэр», «чолбоннор» билиҥҥи ыарахан кэмҥэ хайдах уус-уран таһымы ыһыктан кэбиспэккэ үлэлээн олороргутун сөҕөбүт уонна ытыктыыбыт. Атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ бу отой да суох, эбэтэр олус мөлтөөн турар ээ. Тоҕо диэтэххэ, билигин коммерцияҕа охтуу күүһүрэн турар. Ити кыһалҕаны бары бииргэ толкуйдаан, тугу эрэ тобулан таһаарыахпытын наада. Сахалыы, хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларынан суруллубут уус-уран айымньыны ыччаппытыгар аахтарбатахпытына, тылбыт мөлтүүр, сүтэн-өһөн хаалар куттала үөскээтэ. Онон саҥа кэм суруйааччыларын иитэн таһаарыахтаахпыт. Оҕолорго, ыччакка, улахан дьоҥҥо аналлаах үчүгэй кинигэлэр тахсалларын туһугар айар сойуустар, литература сурунааллара күүскэ үлэлиэхтэрин наада. Ити суруйааччылар, библиотекалар сүрүн сорукпут буолуохтаах.
Гаврил Андросов: Саргылаана Васильевна, Василий Борисович, Светлана Александровна эһигинэн сирэйдээн бүтүн коллективы Национальнай библиотека төрүттэммитэ 95 сыллаах үбүлүөйгүтүнэн сахалыы тыллаах саамай кырдьаҕас сурунаал «Чолбон» уонна кини ааҕааччыларын аатыттан эҕэрдэлиибит! Үйэ-саас тухары билии-көрүү уйата, өркөн өй уонна айар илбис кыһата буолар ындыыгытын дьоһуннук сүгэн иннигит диэки хардыылаан иһиҥ!
Кэпсэттэ Гаврил АНДРОСОВ
Сурукка түһэрдэ Иван ОСИПОВ