Николай Егорович Винокуров–Урсуну кытары түөрт уон биэс сыл усталаах туоратыгар саха литературатын киэҥ толоонугар суолбутун-ииспитин тэҥҥэ ууран кэллэхпит. Ол тухары биирдэ уһаты-туора тылласпакка, санаабытын сайа кэпсэтэн, айылгыбытын уйгуурдубаттыы, сылаастык, сымнаҕастык сыһыаннаһан кини сэттэ уон биэс сааһын туолуор диэри кэлбиппит.
Поэзия жанрыгар оскуолатааҕы сааспытыттан эмиэ биир кэмҥэ сыстыбыт, биир кэмҥэ өрөспүүбүлүкэтээҕи эдэрдэр мунньахтарыгар ыҥырыллан сылдьыбыт, бастакы кинигэлэрбит тэҥҥэ тахсыбыт, тэҥҥэ суруйааччы сойууһугар ылыллыбыт эбиппит. Норуоппут ааспыт историятын уонна бүгүҥҥү олоҕун тэҥҥэ анаарарбыт, көҥүл туһугар олохторун толук уурбут геройдарбыт ааттарын үҥэр таҥара оҥосто сылдьарбыт. Ити барыта биһигини убай-быраат тэҥэ оҥортообута.
Ааспыт үйэ 70-80-с сылларыгар саха литературатыгар бастакы айымньылара саҥа бэчээттэммит эдэрдэр, кэлин саха норуодунай суруйааччылара буолбут Николай Лугинов, Наталья Харлампьева, Егор Неймохов, Семен Попов–Сэмэн Тумат, Василий Васильев–Харысхал, Павел Харитонов–Ойуку, Василий Егоров–Тумарча, суруйааччылар Николай Винокуров–Урсун, Василий Иванов, Гаврил Уваров, Иннокентий Левин, Петр Максимов, Эдуард Соколов–Тулусхан, В. Скрябин–Идэлги, Анатолий Старостин–Сиэн Кынат, Василий Босяк, Василий Саввин, Михаил Тырылгин кэлбиттэрэ. Бу көлүөнэ суруйааччылар сэрии саҕаланар ыар сылларыгар, сорохторо дойду бүттүүнэ сэрииттэн ылбыт баастарын оһорунар кэмнэригэр төрөөбүттэрэ. Наталья Харлампьева сүүрбэ түөрдүгэр, Анатолий Старостин сүүрбэ сэттэтигэр, Николай Лугинов сүүрбэ аҕыһыгар маҥнайгы кинигэлэрэ тахсыбыт буоллаҕына, атыттара отуттарыгар, түөрт уоннарыгар тиийэн баран саҥа кинигэлэммиттэрэ. Маннык хойутаан киирбит көлүөнэ саха литературатын историятыгар саҥа көстүү буолбута. Аҕа көлүөнэ суруйааччылар кинилэри «кинигэттэн кэлбит» суруйааччыларынан ааттаабыттара. Ол этиилэрэ оруннааҕа, эдэрдэр бары үрдүк үөрэҕи бүтэрбит уонна араас идэлээх үлэһит дьон этилэр. Кинилэр истэригэр математиктар, биологтар, быраастар, философтар, худуоһунньуктар, учууталлар бааллар. Литература араас жанрыгар: прозаҕа, поэзияҕа, драматургияҕа, фантастикаҕа, кириитикэҕэ, тылбааска үлэлээбиттэрэ. Балар Никита Хрущев «ириэриитин» кэмин баттаһа төрөөбүт буоланнар, бастакы айымньыларыттан саныылларын хоту көҥүллүк суруйарга үөрэммиттэрэ.
Николай Егорович Винокуров (төрөөбүтүнэн араспаанньата Иванов)–Урсун 1945 сыллаахха муус устар 13 күнүгэр Таатта оройуонун II Байаҕантай нэһилиэгэр Чуппу диэн сиргэ төрөөбүтэ. Учуутал аҕата Иван Яковлевич Винокуров ол саҕана арҕаа сэриигэ сылдьара. Кинини ийэтэ Александра Николаевна Иванова холкуос былдьаһыктаах үлэтигэр баттата сылдьан, оҕотун эмнэрбэккэ, ынах үүтүнэн, эмсэҕинэн киһи-хара оҥорбут. Үлэтигэр барарыгар тумнастыбатын диэн сон сиэҕэр уган баран, балаҕан мас көхөтүгэр ыйаан кэбиһэр эбит. Барыта аҕыста оҕоломмутуттан тыыннаах ордубуттара иккиэлэр. Эдьиийэ Александра Ивановна Дьокуускайга дьонун дьиэтигэр олорор, түөрт оҕолоох, уон сиэннээх.
Аҕалара доруобуйата мөлтөөн, учууталыттан уурайан, 1951 сыллаахха Дьокуускайы булбут, уһуннук эмтэммит. Сайсарыга кирпииччэ собуотугар өр сылларга маастардаабыт. Ийэтэ, ынахтаах буолан, дойдуларыгар төннөн тахсаннар, ыалы кэрийэн, сороҕор аймахтарыгар дьукаахтаһан, сэрии кэннинээҕи ас-таҥас кырыымчыгар бэрт кыһалҕалаахтык олорбуттар. Холкуоска үлэһит тиийбэтэ. Улахан кыргыттар Шура, Даша оскуолаҕа үөрэнэллэрэ. Даша ыарыһах этэ. Шуралара эрэ сайыныгар холкуоска үлэлиирэ. 1953 сыллаахха Коля Уус-Таатта оскуолатын «ньолобуой» кылааһыгар киирбитэ. Дойдутугар 5-с кылааһы бүтэрбитин кэннэ, Дьокуускайга аҕаларыгар киирбиттэрэ. Ити 1959 сыллаахха этэ.
Уус Тааттаҕа кинини саха тылыгар суруйааччы Афанасий Игнатьевич Федоров уонна оскуола дириэктэрэ Прокопий Харлампьевич Андросов үөрэппиттэрэ. Литература куруһуогар сылдьыбыта уонна маҥнай хоһоон суруйарга холоммута. Алтыс кылааска Дьокуускай 2-с №-дээх оскуолатыгар үөрэммитэ. Дойдутун олус ахтара, онто хоһооҥҥо кутуллара. Оскуола эркинин хаһыатыгар бастакы хоһоонноро тахсыбыттара. Литература учууталлара Надежда Гаврильевна Новикова уонна Прасковья Ивановна Оконешникова, «Чуораан» литература куруһуогун салайааччыта, кэлин учуонай буолбут историк Егор Егорович Алексеев Коля холонууларын маҥнайгынан сыаналаабыттара, айар үлэҕэ алҕаабыттара. «Бэлэм буол» хаһыакка 1961 сыллаахха хоһоонноро аан бастаан бэчээттэммиттэрэ. Ол саҕана кини Коля Иванов, псевдонима Николай Чаҕаан диэн этэ.
Билиигэ-көрүүгэ ис-иһиттэн тардыһыылаах уол оскуолатын таһынан Пионер дыбарыаһыгар эмиэ сылдьара. Манна муосчуттар (салайааччы С.Н. Пестерев), ырыа (салайааччы мелодист С.Ф. Павлов), кыраайы үөрэтээччи (салайааччы В.Л. Сенькин), биология, геология куруһуоктарыгар, үс сыл фехтование секциятыгар (салайааччы Л.Н. Кычкин) тэҥинэн сылдьыбыта. Үгүстэригэр староста буолара. Улахан кылаастарга тахсан баран аны «Сэргэлээх уоттара» уонна «Хомус» литература түмсүүлэригэр сылдьар буолбута.
Кини бастакы хоһоонноруттан айылҕа дьикти бэлиэтин таба көрөн уобарастааһына уонна интонацияны сатаан туттуута бэлиэтик көстөр:
Киэһэрдэ. Күн киириэ сотору.
Сэбирдэх быыһынан сардаҥа тыргыллар.
Сэндэҥэ титииккэ ынах ыан эрэллэр,
Сыһыыга сылгылар сылдьаллар.
………………………………………..
Сиик түһэн хатыҥнар тыынарга дылылар
Ыаммыт үүт минньигэс сытынан.
«Киэһэрдэ», 1965.
Эбэтэр
Киэҥ күөл. Сарсыардааҥҥы.
Күөл уҥуор кэҕэ этэр.
«Чолк» гынна тыыраахы.
Арай… уу тэп-тэтэркэй!
Күөх түүн. Күөх ыйдаҥа.
Ахтылҕан сылаанньытта.
Манна дойдум чараҥа
Аргыыйдык суугунаата.
«Ахтылҕан», 1968.
Эдэр киһи бастакы холонууларыттан нуучча классикалыы поэзиятыттан үөрэнэ сатыыра харахха быраҕыллар.
1966 сыллаахха орто оскуоланы бүтэрэригэр ыалдьан биир сыл эмтэнэргэ күһэллибитэ. 1967 сыллаахха саха тылын салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. Биэс сыл тухары быспакка эмтэнэн үтүөрбүтэ уонна 1972-1975 сылларга Тыл, литература, история институтун аспирантуратын бүтэрбитэ. Үлэ көрдөнөн институтугар лаборанынан (икки төгүл сарбыллыыга түбэһэн уурайбыта), «Эдэр коммунист» хаһыакка, кыраайы үөрэтэр музейга быстахтык үлэлээбитэ. Биир сыл оннооҕор хачыгаардаан кыстаабыта.
Николай Лугинов кэпсэтиитинэн, Семен Петрович Данилов көмөтүнэн, 1977 сыллаахха дьэ түптээх үлэлэнэр – «Хотугу сулус» сурунаал поэзияҕа отделын сэбиэдиссэйинэн ананар. Сотору уус-уран литератураны пропагандалыыр бюро дириэктэринэн ананар, итиннэ 1982 сыллаахха диэри үлэлиир. Тэрилтэтин үлэтин-хамнаһын Сойууска уон бастыҥ үлэлээхтэр ахсааннарыгар өрө таһаарар.
1979 сылтан Күннүк Уурастыырап көҕүлээһининэн хоһооннорго ылсан үлэлээбитэ. Ити сыл «Хотугу сулуска» тахсыбыт хоһооннорун бөлөҕүнэн хомсомуол обкома «Сыл бастыҥ дебюта» куонкуруһун лауреата буолбута. Бу кэмтэн ыла кини бэйэтин ураты куолаһын көрдөөн булбута. Саха поэзиятыгар Урсун диэн ааттаах поэт кэлбитин ааҕааччылар сэҥээрэ көрсүбүттэрэ. Бу кэмҥэ «Саха үгэһэ», «Отонноох оҥоойук», «Киис отоно», «Эн сырдык тапталыҥ», «Куобах хараҕа», «Үгүрүөлэр сэриилэрэ», «Хой баһа», «Сэмсэ» диэн кэлин киэҥник биллибит хоһоонноро суруллубуттара. Поэт хара ааныттан кыранан улаханы, дьоһуннааҕы дириҥник этэргэ, суруйарга дьулуспута. Итинтэн кынаттанан поэзияҕа, дьэ, дьиҥнээхтик ылсыбыта. Бастакы кинигэтин Күннүк Уурастыырап, Моисей Ефимов, Сэмэн Данилов, Михаил Тимофеев алҕаабыттара.
Саха сиринээҕи кинигэ кыһатын эрэдээктэрэ, старшай уонна бас эрэдээктэрэ буолбута, ол быыһыгар 1985-1987 сыллардаахха Новосибирскайдааҕы Партия үрдүкү оскуолатын суруналыыстыкаҕа салаатын үөрэнэн бүтэрбитэ. «Кыым» хаһыат старшай эрэдээктэринэн балтараа сыл курдук үлэлээбитэ, Саха сирин үгүс улуустарын кэрийбитэ. Ол эрээри ол суруйууларын Н. Винокуров диэн илии баттыыра, арай литератураҕа, культураҕа сыһыаннаах суруйууларыгар эрэ Урсун дэнэрэ. Бастакы кинигэтэ хойутаан, отут биэс сааһыгар, 1980 сыллаахха «Чэчир» кассетаҕа тахсыбыта. Кинигэ кыһатыгар барыта уонча сыл үлэлээбитэ.
Ол кэнниттэн «Кутаа тула», «Уроки мужества» хомуурунньуктарга (1983, 1984) хоһооннорун туспа ааттаан улахан бөлөхтөрүнэн кыттыбыта. Итиннэ киирбит «Дьикти сыдьаай» диэн хоһооннорун бөлөҕүн иккис кинигэтинэн ааттыыр. Салгыы «Чэгиэн-Чаҕаан» (1986), «Этэҥҥэ» (1991), «Үрүҥ ыаҕайа» (1995), «Саха былыта» (1999), «Өбүгэ түһүлгэтэ» (2003) хоһоон, поэма кинигэлэрин таһаартыыр.
Урсун литератураҕа киирбит 70-80-с сылларыгар общественнай-политическай охсуһуу салгыы күүһүрэн турар кэмэ этэ. Поэт онтон туора туран биэрбэтэҕэ, саха литературатын күннээҕи туругун уонна проблематын көрө, анаара сылдьыбыта. А.Е. Кулаковскай–Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларын, политическай биографиятын хараарда сатааһын уонна Г.П. Башарин наукаҕа үлэтигэр саба түһүүлэр хат күөрэйбиттэригэр, саха норуотун литератураҕа нэһилиэстибэтин иһин сорунуулаахтык турууласпыт Г.П. Башарин, бырааттыы Даниловтар, историк Е.Е. Алексеев бүтэһиктээх охсуһууга туруналлар. Куорат интеллигенциятын уонна суруйааччыларын ортотугар икки аҥы хайдыһыы үөскүүр. Урсун уонна кини доҕотторо бу кэмҥэ историк Г.П. Башарин, норуот суруйааччылара Софрон Данилов, Далан тула түмсэллэр. Итини барытын хоннохтоохтук үлэлиир, саха норуотун төрүт үгэһин иһиттэн ырыҥалаан көрө сылдьар Урсун айымньыларыгар ол суола-ииһэ суох хаалбатаҕа көстөр. Уларыта тутуу бастакы сылларыттан кини аны саха норуотун түҥ былыргы төрдүн-ууһун, үөскээн уонна тарҕанан барбыт историятын үөрэтиигэ ылсан үлэлээн барбыта уонна бу тиэмэҕэ анаан элбэх хоһоон бөлөхтөрүн, ыстатыйалары утумнаахтык суруйбута, лекциялары да ааҕара.
Бу кэмҥэ «Хоруоллар», «Баайаҕал күөлэ», «Позная», «Өлөрсүбүт үрдүгэр», «Иволга куората», «Иркутскайга», «Ийэ-өрүс», «Салбык курганыгар», «Түөйэ баһа», «Динлиннэр», «Саҕайдарга», «Хара туруйа», «Төрөөбүт күүлэм», «Боотур уус», «Таатта», о.д.а. хоһоонноро уонна «Көрбүөччү», «Байаҕантай» поэмалара суруллаллар.
Урсун поэзиятын атын өттүттэн ылан көрөр буоллахха, билигин умнулла быһыытыйбыт, саха бары поэттарын ааспыт үтүө үгэстэрин илдьэ сылдьара көстөр. Ол айымньыларыгар кини бырааттыы норуоттар улахан доҕордоһууларын олус итэҕэтиилээхтик суруйталыыр. «Теберда», «Киэһээҥҥи кэпсэтии», «Домбыра», «Алатауга», «Яблоня кыыдама», «Самарканд лэппиэскэтэ», «Тула сылабаара», «Шукшин дойдутугар», «Балтика бааллара» бука барылара бу норуоттарга ыкса чугас доҕордуу, истиҥ санаанан суруллубуттара.
Урсун поэзиятын ааҕан бардахха, тыла-өһө олус хомоҕой, өйдөнүмтүө. Поэт айымньыларын кимиэхэ уонна ханнык тиэмэҕэ арааран анаталыыра чуолкайдык көстөр. Холобура бэйэтин ырыатын туһунан кини маннык этэр:
Олордо күөмэйим.
Ыллыыр бэйэм
Дьэ ыллаабат буоллум.
Туохтан оннугун
Төлкөлүү сатыыбын,
Тоҕотун тобулбаппын.
Дьон үөрэр-көтөр, ыллыыр.
Мин онно кыттыбаппын,
Арай испэр ыллаһабын.
Айбытым! Аҕам сааспар:
«Ыллаан бүт!» – диэн боһуйбуккун
Ылынар уустук.
Дуорайан да тахсыбатар,
Муҥ саатар уоспар
Ыллыым аргыый-аргыый…
Туруу бараан дойдуга
Дууһа ырыатын бопсуох
Дуолан күүс диэн ончу суох!
Урсун бу хоһоонунан айар үлэтин сирэйдээн барытын көрдөрөр курдук. Норуот бүттүүнэ буолбакка, аҕыйах ахсааннаах дьон өрөгөйдөөн ыллыыр-туойар кэмнэригэр кини куолаһа тоҕо олорбута өйдөнөр. Айбыт таҥарата хаһан эрэ ыллаан бүт диэбитин ылыммата ааҕааччыны эмиэ ылыннарар. Киниэхэ ырыа – норуот сиэркилэтэ, олорон кэлбит олоҕун көстүүтэ, үөрүүтэ-хомолтото, номоҕо, инникигэ эрэлэ үйэбитигэр тугу өрө туппуппут уонна туохха дьулуспуппут тыыннаах туоһута буоларын этэр. Ол иһин кини онтон туоруур кыаҕа суох. Поэт икки уот ортотугар олорор. Урсун бу хоһоонунан билиҥҥи общество туругун эмиэ көрдөрөр.
Урсун хоһоонноро үксүгэр ылыллыбыт сюжеттаах, анал тиэмэлээх буолаллар. Ол эрээри кини онон үлүһүйбэккэ, айымньыта бэйэтэ иһиттэн хайдар тахсарын курдук суруйар. Ол, суруйуохха эрэ диэн суруйуу буолбатах. Табыллыбыт хоһоонноро ол иһин ордук интеллектуальнай, социальнай-историческай, муударай ис суолталаналлар. Хантан эрэ этиллибит, кэпсэммит курдук эрээрилэр дьүөрэ тылларынан, соһуччу тэҥнэбиллэринэн, ойуулуур ньымаларынан, уобарастарынан туспа хартыынаны үөскэтэллэр:
Эбэм дьикти түүлү түһээбит:
(Ол холкуостааһын иннинэ эбит)
Өндөл мэҥэ халлаан оройугар
Охсуспуттар кыһыл, үрүҥ атыырдар.
Аан ийэ дайдыны аймаабыттар,
Атыйахтаах уулуу дьалкыппыттар,
Хаанынан илгистэ хабырыйсыбыттар,
Халыҥ куҥнарын хайытыспыттар.
Кыһыл Атыыр кыаҕын ылларан,
Кыһыытыгар ытырса эрэ сатаабыт.
Үрүҥ Атыыр өрөгөйө үрдээн,
Үрдүк күөнүнэн үтүрүйбүт.
Дуолан охсуһууга кыайтарбыт
Кыһыл Атыыр арҕаа ыстаммыт.
Үрүҥэ – халлаан дуолун баһылаабыт,
Барылаччы кистээбит, табыйбыт.
Түүл
Чуумпу. Чуумпу.
Маны эттэххэ өйдөнөр дии
Уу нуһараҥ, эйэ, уоскулаҥ –
Сэбирдэх сэмээр сиккиэрэ,
Дууһаҥ улаҕатыгар
Туох эрэ дьикти,
Туох эрэ кэрэ
Төрүттэнэр, төрүүр түгэнэ.
Манна иһиллэргэ дылы
Хойукку кэмҥэ, түүн үөһэ
Сэтир быыһыгар сэргэх чыычаах
«Чуу» диэн иһэн ах барара.
Саймаархай сарсыарда эрдэ
Сайылык саҕатыгар сытан эрэ
Саха ынаҕа аргыый кэбинэрэ,
Астыммыттыы «пуу» гына тыынара.
Ол эрээри чуумпуга даҕаны
Орто дойду олоҕо дэбилийэр.
Айылҕа даҕаны,
Дьон дууһатыгар даҕаны
Уоскулаҥы билбэт охсуһуулар күүрэллэр.
Оттон ол уорааннаах охсуһуулар
түмүктэригэр,
Харсыһан ылар чыпчылҕан түгэннэригэр
Үөскүүр, үөдүйэр эбит
Бу
Уу чуумпу!
Бу хоһооннор ааҕааччыны олоххо өрө көтөҕөр күүстэрин кистэлэҥэ итиниэхэ сытар. Урсун, били поэттар эрэ истэр уу чуумпуларыгар, чыпчылҕан түгэнигэр «сир халлаанныын кэпсэтэрин», «олох дэбилийэрин», «охсуһуулар күүрүүлэрин» көрөр. Маннык кэмҥэ, поэт киһи дууһатыгар туох эрэ саҥа төрүттэнэрэ, төрүүрэ иһиллэр. Чахчы, дириҥ ис хоһоонноох бөлүһүөктүү уобарас, хартыына буолан тахсар.
Урсун көлүөнэтэ литератураҕа киириитэ бары өттүнэн бэлиэ. 70-80 сылларга норуодунай поэттар Эллэй, Семен Данилов, поэттар Баал Хабырыыс, Дмитрий Дыдаев, Варвара Потапова, Макар Хара, Василий Лебедев, Дмитрий Апросимов суох буолбуттарын кэнниттэн саха поэзията биллэрдик тулаайахсыйа түспүтэ. Кини көлүөнэ поэттара өсө да суолларын-иистэрин көрдүүр, сорохторо саҥа кинигэлэммит эрэ кэмнэрэ этэ. Эргэ олох идеологията улугуран, поэттар өрө күүрэн тахсар күүһү хантан даҕаны булан ылбат, тирэнэр күүһэ суох хаалар күннэрэ-дьыллара кэлбитэ. Бытаарыы олоххо эрэ буолбакка литератураҕа кытары биллибитэ. Бу кэмҥэ Урсун «Биһиги көлүөнэ» хоһоонун суруйбута:
Биһиги көлүөнэҕэ сорох дьоннор
Сэмэ-суҥха тылларын туһаайаллар:
«Муннуларынан муҥу тыырбатахтар,
Буорах аһыы сытын сыллаабатахтар».
Кыһыытын кыһыылаах, өссө этэллэр:
«Олус бэлэмҥэ эһиги үөскээҥҥит
Отут сааскытыгар дылы ороһулаан,
Улаханы оҥорбот үөдэттэргит!».
Онуоха мин, оҕо киһи сиэринэн,
Оргууй этиим, убайдаар, харда тылбын.
Уорда намырыйыҥ, уоскуйан истиҥ,
Уонна дьэ сыта-тура сыаналаарыҥ.
Алдьархайдаах уот сэрии будулҕана
Аҕаларбытын сөрөөбүт кэмнэригэр
Аймаһыйбыт Айыыһыт таттаран
Айыллыбыппыт үһү күн сиригэр.
Онон, биһиги этэр бырааптаахпыт
Ааспыт кэмҥэ, билиҥҥигэ, кэлэргэ –
Сэрии ыар тыынын, сэрии аргыардарын
Билбиппит төрүү да иликпититтэн!
Күнү да көрө илик кэммититигэр
Күн сирин көмүскүүр аналланан,
Суулуу туппуппут ийэлэрбит иһигэр
Сутурукпут дуомун өлүүнү утаран.
Ол көлүөнэ дьэ билигин кэлэн
Уурастаабыт, ама, аатырыахпыт дуо?
Турбуппут үгүспүт синиэл кэтэн
Харыстаабыт күөх халлааҥҥыт анныгар.
Кырдьык биһиги отут сааспытыгар
Үрдүк үөрэх силигин ситэрдибит.
Олох баараҕай модун ойууругар
Сүгэбитин саҥа түһэрдибит.
Аар кырдьаҕас Аҕа дойдубутугар
Отуттаахтар олуктара кыырайар.
Суох, кинилэри мөлтөхтөр диир алҕас –
Аан дархан аартыкка атаарыҥ алҕаан!
Хоһоон оччотооҕуга литератураҕа саҥа киирбит көлүөнэ поэттар аҕа суруйааччыларын иннилэригэр хоруй уонна эдэрдэр санныларыгар сүктэриллибит «программаларын» курдук иһиллэр. Бу көлүөнэ поэттарын айымньылара уларыта тутуу өйүн-санаатын, кэтэһиилээх кэмин кытары сөп түбэспитэ. Эдэр суруйааччылар социальнай ис хоһоонноох, историялыы суолталаах хоһооннору, романнары, драмалары суруйан барбыттара. Нуучча улуу кириитигэ В.Г. Белинскэй: «Сороҕор уруккуттан хаалыы, таҥнары түһүү, ааспыкка хат эргиллии инники диэки сайдыы буолуон сөп», – диэн этэн турардаах. Уларыта тутуу бастакы историческай хардыылара саҥа көлүөнэ суруйааччылар айар үлэлэригэр олус улахан сабыдыаллааҕа уонна сүрүн суолтаны ылбыта. Мантан ылата лирикалыы хоһооннорунан айылҕаны, тапталы, төрөөбүт дойдуну эрэ буолбакка общественнай-политическай охсуһууну, норуот олорбут историческай кырдьыгын хоһуйуу, дьэ, дьиҥнээхтик саҕаламмыта. Поэзияҕа бу көлүөнэ киллэрбит ураты биир бэлиэтэ ити буолар:
Эрэй эҥэрдээх литературам!
Эн маҥнайгы хардыыларгын
Кыраҕытар этилэрэ,
Кыраҕытык кэтииллэрэ.
«Саха саҥата» сурунаалтан
Салаҥнык саллаллара,
Сыыска түһэрбэккэ манаан,
Сыл аҥарынан сабаллара.
Ол да буоллар оччолорго
Акула, Алампа хоһоонноро
Салбырҕастаах саха тылынан
Сайаҕастык саҥарбыттара.
………………………………….
Олох дьиҥнээх кырдьыгын
Олус сөпкө көрдөрөн,
Оо, төһөтө мөҕүлүннэ
Анемподист барахсан!
Оттон уһулуччу намылҕа
Неустроев «Балыксыта»
Советскайы сөбүлээбэт, ньүкэн,
Олохтон куотуу дэнэр этэ.
……………………………………
Бука бары билигин биллэххэ
Эрэйи эҥэринэн тэлбиттэрэ:
Кириитикэ самнарыылаах биитин
Эттэринэн-хааннарынан билбиттэрэ.
Сорохторо күөгэйэр күннэригэр
Түүнүктээх түрмэҕэ түбэспиттэрэ,
Ону тэҥэ өй-санаа хаарчаҕа
Өр кэм устата түбүлээбитэ.
Кэлин да ити кэмэлдьи
Уурайда дуо? Уурайа илик!
Ханнык киһийдэх санаата буолан,
Эккирэтэр Даниловтары, Даланы?!
Ким эрэ эппитэ: «Дьоллоох литература»
Талааннарынан чахчы дьоллоох,
Ол эрээри талааннары өйөөбөтөх
Эмиэ да эндирдээх суоллаах…
Бааллар күн бүгүҥҥэ диэри
Айар талааҥҥа өстөөхтөр.
Кылыы кэтээччилэр, үҥсээччилэр,
Кыраҕатык кэтэһээччилэр.
Күн-дьыл ааһыа, кырдьык кылбайыа,
Тааһы да курдат үүнэн тахсыа,
Хата ону билиммэт хобуоччу,
Көнүө суоҕа токур күлүгэ ончу.
Төһө кыһалҕаны киһи көрсөр,
Соччонон көрөрө дириҥиир.
Биһиги да литературабыт өрө
Үүнэн силигилиэ эрэбил.
Атын кэм кэлэр. 80-с сыллардаахха саха литературатыгар кэлбит суруйааччылар сиэртибэ буолбут литератураны төрүттээччилэр ааттарын болҕомто киинигэр ылбыттара. Классиктарбыт ааттарын үтүөнэн сыаналааһын дьиҥнээхтик дьэ кэлбитэ. Коммунистыы идеал оннугар киһи аймах бүттүүнүн туруулаһыыта, кырдьыкка уһаарыллыыта күүһүрэр. Ити кэмтэн айар үлэлэригэр туспа суол көрүүлэрдээх бүтүн көлүөнэ суруйааччылар тахсыбыттара. Олортон биир биллиилээхтэрэ Урсун буолар.
Урсун оччотооҕу «Бичик» кинигэ кыһатын бас эрэдээктэринэн, «Чолбон» сурунаалга эппиэттиир сэкирэтээринэн, 1998 сыл күһүнүттэн Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан 2003 сыл күһүнүттэн бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччынан анаммыта.
1996 сылтан саҕалаан сахалар былыргы төрүттэригэр ыстатыйалар тиһиктэрин суруйан «Чолбон», «Илин» сурунаалларга, хаһыаттарга бэчээттэтэр. Ити аҕыс сыллаах үлэтин уонна суоллааҕы бэлиэтээһиннэрин эбэн олус суолталаах уонна баай ис хоһоонноох «Быралыйбат былыргы» уонна «Умнуллубат урукку» диэн ааттаан таһаарбыт биир сүрүн үлэтэ билиҥҥи кыраайы үөрэтээччилэр остуолга сытар кинигэлэр ахсааннарыгар киирэр.
Урсун бу кинигэтигэр сахалары быдан кэмтэн олорон кэлбит түҥ историялаах, улахан сайдыылаах, культуралаах уонна суруктаах омуктары кытары олорбут уонна олортон үтүрүттэрэн хоту быстан кэлбит норуот быһыытынан суруйар. Кини уус-уран даҕаны, наукалыы даҕаны айымньыларыгар бэйэтин көрүүтэ, ааспыт кэми, дарбаппакка эбэтэр таһы намтаппакка, хайа даҕаны өттүттэн идеализациялаабакка оломноон, сүүмэрдээн, ымпыктаан суруйара ааҕааччытын ордук итэҕэтэр. Итиниэхэ кини элбэх источниктары аахпыта, тэҥнээн көрбүтэ, поэт эрэ буолбакка, аспирантураны бүтэрбит наукалыы үөрэхтээҕэ эрэдээктэрдээбит баай үөрүйэхтээҕэ, кириитик да быһыытынан, төрөөбүт тыл да үөрэхтээҕин быһыытынан дэгиттэрдик үлэлээбитэ биллэр. Аҥаардас «Баайаҕа хантан үөскээбитэ» бэрт тэттик ыстатыйаны суруйарыгар уон тоҕус араас источнигы ыйар, онтон «Хаҥыл хаҥаластар» үлэтигэр 24 учуонай, ааптар үлэтин холобур аҕалар. Урсун ханнык баҕарар тиэмэни ыллаҕына, бэйэтин норуотун намтаппакка, бииргэ тахсыбыт уонна ыаллыы олорон кэлбит улахан норуоттарын кытары тэҥҥэ, ааҕааччы ылынарыныы, итэҕэйэринии холобурдаталаан суруйар. Кини этэр: «Норуоппут куһаҕанын эрэ хостообокко, үчүгэй төрүттээхпитин үөрэтэрбит, ама, баа буоллаҕай?! Сорохтор тоҕо былыргыны хаһан тахсаҕыт, ол туох туһалааҕый диэн баайсан тураллар. Дьиҥэр, саха норуотун былыргыта бобуллан, ситэ үөрэтиллибэккэ хаалан, норуоппут ааспытын, билиҥҥитин билбэппит, инникитин да анаарбаппыт баар суол».
Урсун прозаҕа үлэлэрэ «Куорат уота» (2005), «Хараҥа сискэ» (2019) диэн кылгас кэпсээннэрин кинигэлэрэ, литературнай кириитик быһыытынан «Отут ордуга үс сыл» (2006), «Алтыһыылар. Анаарыылар: ахтыылар, дакылааттар» (2010) кинигэлэрэ утуу-субуу тахсыбыттара.
Поэт хаһан баҕарар норуотун иннигэр иэстээх, общественнай үлэлээх эрэ буоллаҕына атаҕар тирэхтээхтик турар, куолаһа оччоҕуна ордук чөллөрүйэр. Ол суох буоллаҕына өйүттэн булан суруйара элбиир, хайдахтаах даҕаны талаан кэхтэр суолга киирэр. Бу өттүттэн ылан көрөр буоллахха Урсун дьоллоох киһи. Үлэтигэр-хамнаһыгар элбэхтик эрилллибитэ-мускуллубута, эккирэтиигэ кытары сылдьыбыта барыта үтүө үөрэх буолбута.
Урсун сүрүн үлэлэрин быыһыгар: өрөспүүбүлүкэтээҕи «Хотугу толбоннор» кыһыҥҥы уонна сайыҥҥы талааннаах оҕолор оскуолаларын хос бэрэссэдээтэлэ (бэрэссэдээтэл М.Е. Николаев этэ), сэттэ сыл устата Дьокуускайдааҕы «Таатта» түмсүү салайааччытынан эмиэ үлэлии сылдьыбыта, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун приемнуур коллегиятын чилиэнэ этэ, литератураҕа саҥа ааттары, ол иһигэр Николай Макарович Петров, романист, Елена Слепцова–Куорсуннаах, норуот суруйааччыта, Ириада Попова, Гаврил Андросов, Рустам Каженкин уо.д.а. арыйсыбыта. «Аартык» диэн эдэр суруйааччылар кассеталарын бэлэмнээн таһаарбыта.
Эрэдээктэрдиир үлэлэригэр Семен Петрович Данилов үс томун, Наталья Харлампьева икки томун, Далан туһунан Д.Е. Васильева кинигэтин, Далан бастакы томун, Николай Лугинов «Чыҥыс-Хаан ыйааҕынан» романын, Иван Гоголев «Хара кыталык» романын иккис кинигэтин, «Домбра дорҕоонноро» диэн казах суруйааччыларын хомуурунньугун, Софрон Данилов альбом-кинигэтин, Семен Данилов 1951-1978 сс. дневниктэрин эрэдээксийэлээн, хомуйан таһаарбыта.
Ону таһынан саха суруйааччыларын айымньылара казахтыы тылынан «Глубоководная Лена», «Шелест тайги» кинигэлэр, буклеттар, П.А. Ойуунускай «Кэлэр кэскил ырыата» мини-кинигэ, «Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара» антологиятын, «Саха народнай суруйааччылара» плакат-мэтириэттэри бэчээккэ бэлэмнээбитэ.
Урсун – «Знание» общество бастыҥ лектора. Кини бэйэтин айылгытынан (үөрэҕинэн, дууһата сыстарынан) эрэдээктэринэн эмиэ ааҕынара. Ол эрээри, хомойуох иһин, ити идэтигэр уһуннук уутуйан үлэлээбэтэҕэ. Күөгэйэр күнүгэр Сойуус салайар үлэтин ортотугар сылдьыбыта.
Кини Михаил Львов, Расул Гамзатов, Юрий Кузнецов биирдиилээн айымньыларын, Сергей Шевков, Владимир Федоров хоһооннорун, Валерий Хайрюзов, Виктория Габышева кэпсээннэрин, Христофор Гороховы кытта Турсунай Оразбаева «Хомус уонна домбыра» кинигэтин тылбаастаабыта. Уонча казах поэтын, ону тэҥэ Калаубек Турсункулов «Ырайга тиэрдэр суол» кэпсээнин сахалыы саҥардыбыта.
Поэт айымньылара төрөөбүт-үөскээбит Алланын тааһыныы киһи хараҕар тутатына быраҕыллыбат буолан баран, ытыскар ууран тутан-хабан көрдөххүнэ, өҥө-талата дьэ көстөн кэлэр, үрүҥ ыаҕайатыгар үргээбит дьэдьэнин сыта уратытык дыргыйар. Кини хоһоонноругар, нууччалартан Пушкины, Иван Никитини, Сергей Есенини умсугуйан аахпыта, ситэн-хотон барыытыгар сахалартан Анемподист Софроновы, Таллан Бүрэни, Күннүк Уурастыырабы, Семен Даниловы, Пантелеймон Тулааһынабы, Баал Хабырыыһы таҥара туттубута көстөр.
Урсун суох буолуон иннинэ: «Мин “Быралыйбат былыргыбын”, “Уларыйбат уруккубун” хайаан да салҕыахтаахпын, балыыһаттан таҕыстарбын эрэ Виталий Власовтыын эйиэхэ тахсыахпыт», – диэн эрэннэрбитэ. Мин киниэхэ шумердар тустарынан үчүгэй кинигэни булбуппун биэриэх буолбуппар үөрбүтэ аҕай. Саха норуотун төрүт устуоруйатыгар кини итинник олус улахан суолтаны биэрэрэ.
Урсун айар үлэтигэр болҕомтолорун уурбуттара уонна улахан бэлиэтээһиннэри оҥорбуттара: филология наукатын доктора Дора Васильева, норуот поэта Наталья Харлампьева, норуот суруйааччыта Сэмэн Тумат, Петр Аввакумов, филология наукатын кандидата Гавриил Попов, Прокопий Андросов, Дмитрий Павлов, Ойуку уо.д.а. оҥорбуттара.
Ааҕааччыларыгар үрдүк культуралаах, эргиччи сайдыылаах, төрөөбүт тыл сүмэтин, норуотун духуобунай баайын толору иҥэриммит, аҕа суруйааччыларын үгэстэрин утумнаабыт ураты ирдэбиллээх суруйааччы буоларын чахчы көрдөрөр. П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ, Казахстан литератураҕа норуоттар икки ардыларынааҕы «Алаш» бириэмийэтин лауреаттара, Духуобунас академиятын бочуоттаах академига, Саха Өрөспүүбүлүкэтин культуратын үтүөлээх үлэһитэ Николай Егорович Винокуров–Урсун, айар үлэтэ, дьулуспут дьулуура барыта саха норуотун бастыҥ интеллигенцията, суруйааччылара олорон, үлэлээн кэлбит үтүө үгэстэрин уонна духуобунай кылааттарын кытары ыкса ситимнээх уонна биир тыыннаах.
Ойуку,
саха норуодунай суруйааччыта