(Зинаида Архипова поэзиятыгар бэлиэтээһиннэр)
Поэт Зинаида Архипова айар үлэтин биир сүрүннүүр өйдөбүлэ удаҕан поэзиятыгар хабааттар сэрэйии, күүтүү матыыба буолар. Ол тууйуллубут, сэрэйэр, түүйэр, билгэлиир иэйиилээх турук (кассандровское начало) өссө ааспыт үйэ ортотуттан саха маҥнайгы поэтессата Варвара Потапова–Кутурҕан Куо хоһоонноругар киһи аналын, дьылҕатын туһунан дириҥ анаарыыларыгар көстүбүтэ. Наталья Михалева–Сайа анабыл хоһоонугар этэринии, уһуктуу дүҥүрүн охсубут Варвара Потапова хоһоонноруттан тыллан, удаҕан куттаах поэтессалар үүнэн-сайдан тахсыбыттара: Наталья Харлампьева, Ольга Корякина–Умсуура, Наталья Михалева-Сайа уо.д.а. ХХ үйэ бүтүүтүгэр саха литературатын саҥалыы тыыннаабыттара, эркээйи буолбуттара. Бу поэзия уобарастара, матыыптара, сюжеттара билиҥҥи эдэр көлүөнэ айар куттаах кыргыттар – Александра Попова–Долгура, Елизавета Мигалкина, Надежда Ильина, Ангелла Попова, Ольга Янцен, Зинаида Архипова айымньыларыгар көстөн ааһаллара эмиэ кэрэхсэтэр. Ити саха дьахтарын айылгыта чарааһын, таайыгаһын, дириҥин бигэргэтэр уонна бүтүн национальнай поэзия ураты бэлиэтэ буолан көстөр.
Зинаида Архипова хоһооннорун тута харахха быраҕыллар ураты өрүтүнэн гиперболизацияҕа дьулуһуу, киэҥ куйаарга, улахан кээмэйгэ, модун дириҥ толкуйдарга хабааттыы буолар. Космос куйаарын эттиктэрин (күнү, ыйы, сулуһу) эҥээрдэһэр, чахчы да, куйаар кыыһа Зинаида Архипова лирикэлии геройа үрүҥ күҥҥэ сырдык дьиэлээх, хараҥарбыт киэҥ халлаан күнүн, ыйын уота да буолар кыахтаах. Кини киэбинэн кырыллыбатах күн, кини халыыбынан кутуллубатах күһүн, кини быһыытынан тигиллибэтэх олох, кини таһаатынан таҥыллыбатах дьол – бу лирикэлии герой бэйэтин ураты айдарыытын, аналын, миссиятын өйдүүрүн, баар балаһыанньаҕа сөп түбэһэ, бэрт буола сатаабат дохсун майгытын бэлиэтиир. Ол да иһин Поэт бу дьикти үйэ сэһэнин ытыһын иһигэр ааҕар, орто дойду омуннаах олоҕун сиэбигэр укта сылдьарын билэр. Ийэтиттэн тиктэрбит ырбаахытын, үрдүк остоох саппыкытын кэттэҕинэ, төлөн сүрэҕэр күнү хаайыаҕын, күрүө үрдүнэн сүүрэн хаалыаҕын сэрэйэр.
Поэт билинэрин курдук, кини дохсун айаннаах (тыылаах, дьоруо аттаах), хотоойу санаалаах айанньыт да буоллар, сороҕор сиэлэр түргэн айантан түһэн сатыы хаамабын диир, ол аата ис кистэлэҥнэрин таайар, бэйэтин иһигэр баар баайы көрдөнөр соруктаах – ол тус дьулуһуу (авторскай интенция) поэт лирикатыгар ураты иһирэх бүөмчү туругу үөскэтэр. Ол да иһин кини иистэнэ олорор дьарыга көннөрү дьахтар күннээҕи үлэтин курдук сыаналаммат – ааҕааччы хараҕар хайаан да сакральнай таайтарыылаах үлэни оҥоро олорор аптаах кэрэ дьахтар мөссүөнэ көстөн кэлэр. Ол да иһин кини иистэниитэ (ииһэ) алгыс кэриэтэ айар-тутар, бөҕөргөтөр аналлаах – көтүллүбэт бөҕө санаа иҥиирдэринэн иистэнним, туллаҥнабат уһун тулуур утахтарынан уллардым, халбаҥнаабат халыҥ эрэл хатыы сабынан хам тиктим, ыһыктыбат дьирээ майгы ситии сабынан сирийдим диэн поэт строкаларын өйдүөҕүҥ.
Куйаар урсунунан кэбэҕэстик айанныыр кыахтаах бу герой бэйэтин кыараҕас эргимтэтигэр эмиэ ураты алыптаах эйгэни айар-тутар, тэрийэр эбит. Кинини олоҥхо алыбын, дьиибэ дьибилгэтин санатар алыптаах элбэх мал-сал тулалыыр. Биир оннук биридимиэт – поэт халлаанын ыйа буолан тыгар баҕанаҕа бааллыбыт банаара. Бу банаары сүөрэн ылан куйаарга көҥүл ыыттахха, аан дойду эҥинэ түннүктэрин тобулу көрөн соһуйуон сөптөөҕүн ааптар ахтан ааһар.
Гиперболизацияҕа утары ис хоһоонноох литота (кыччатыы) ньымата эмиэ сонуннук туттуллар. Сороҕор поэт суох уонна баар категориялары (категории утверждения, отрицания) утары туруоран, сэргэх уобарастааһыны ситиһэр – утары уунар баайа суохпун, тэһэҕэс сиэппиттэн саккырыах бытархайа да суохпун, сэбэрэбин симээбэппин, уустук майгым бүргэһин кистээбэппин диэн мэлдьэһэр, кыччыы-намтыы сатыыр, килбигийэр, кэмчиэрийэр. Манна эбии сүүтүк сир, сүүтүк санаа, сүүтүк дьол, биир хаарбах хаа хаппар уобарастарын көрүөҕүҥ. Литота ньыматын туттан, ааптар эмиэ даҕаны бэйэтин киһи быһыытынан уйанын, чарааһын, хатыламматын бэлиэтиир курдук, иккис өттүнэн, күүстээх личность, мындыр дьахтар киэбинэн килбигийэр, эр киһи быһаарыныытыгар бэринэр, эрэнэрин бигэргэтэр курдук. Сүүнэ киһи уонна сүүтүк сир туһунан хоһоон дириҥ бөлүһүөктүү идиэйэлээҕинэн, дьикти уобарастааҕынан ураты сонун айымньы.
Гендер оруолун уратыта Зинаида Архипова хоһоонноругар олус чуолкай. Лирикэлии герой – сүрдээх уйан, аһаҕас дьахтар. Кини тапталлааҕа – атаралыыр дьоруо аттаах, күнү сүгэн киирэр одун уордаах, атлант тэҥэ толуу киһи. Ол да иһин кинини кэтэһии, көһүтүү эмиэ космостыы хабааннаах: көмүс дуйдаах күн алаадьы хобордооххо эргийэр, сөрүүн сүөгэй үрүҥ күөлгэ күн ытыга сөтүөлүүр, күүгэн былыт күөрчэхтэнэ кытыйаҕа үҥкүүлүүр. Бу хоһооҥҥо ойууланар ураты уобарас болҕомтону тардар – «түннүк-харах», «халҕан-кулгаах», «оһох-айах» курдук уобарастааһын киһи бэйэтин этинэн-сиининэн тулалыыр эйгэни өйдүүр, ылынар антропоцентристыы өйдөбүлүгэр хабааттар. Алааһы-сыһыыны атахтаан, бастаан, күөлү харахтаан, куртахтаан тыыннааҕымсытан өйдөөһүн саха сири-дойдуну ылынар былыргы толкуйун бэлиэтэ буоларын билэбит.
Национальнай уобарастааһын аныгы поэт айымньытыгар олус ис киирбэхтик көстөр. Холобура, Зинаида Архипова алҕас көппүт тыла оххо тэҥнээх, санаата илимҥэ, сыарҕаҕа холоонноох: үргүүк, ахсым тыллара күрүөҕэ, хаһааҕа хаайтараллар, дорҕоон, тэтим тэһиинигэр туттараллар.
Ийэтин халадаайын эҥэриттэн ырбаахыламмыт, ийэтин этэрбэһин оһуттан түнэ түүппүлэлэммит кыысчаан утуму тутааччы, төрүт хаан-уус үтүө салҕааччыта буолар. Өбүгэ ситимин көрдөрөр бу бэртээхэй хоһоон киһини долгутар, уйадытар интонациялаах.
Поэт үйэлээх анала – норуотун дьылҕатын, олоҕун кытта ыкса турар өйдөбүл. Зинаида Архипова «Бурдукка булкуллубакка…» диэн хоһоонугар икки утары турар бинарнай позициялары хатыһыннарар, сыал-сорук уонна ньыма (средство) туһунан бөлүһүөктүү санааларга салайар. Бурдукка буккуллубакка тиэстэ охсубатыҥ курдук, сыыһа-халты үктэммэккэ олох олорбоккун диэн кырдьык-сымыйа, алдьатыы-айыы, түүн-күнүс, хараҥа-сырдык утарсыытыгар олох улуу мөккүөрэ ааһарын туһунан анаарар.
Биир ураты долгутар күүстээх, соһуччу уобарастааһыннах айымньы – «Айааһаммыт куорат» хоһоон. Куораты айааһаммыт акка холооһун хатыламмат, сонун, күүстээх ис хоһоонноох. Манна көҥүл, ыйаах туһунан хорсун санаалар, дириҥ идиэйэлэр этиллэллэрин киһи соһуйа-сэҥээрэ ааҕар, хайгыыр, кэрэхсиир. Маныаха майгылыыр дохсун, дьорҕоот сытыы идиэйэлээх хоһоон – «Мин хорсун хоһуунум» диэн. Бу айымньыга көстөр хоһуун уобараһыгар көмөлтө буолар ытык иэстээх удаҕан мөссүөнэ эмиэ сырдатыллар.
Куйаар ыкса ситимин, киһи уонна космос биир гармония буоларын Зинаида Архипова хоһооннорун аахтахха ордук күүскэ итэҕэйэҕин. Кини лиирикэлии геройа олус аһаҕас, уйаҕас, ону тэҥэ ураты ис күүстээх, айылҕалаах. Ол да иһин кини уоһун иһигэр сибигинэйбитэ куйаар кулгааҕар кутуллар, атаҕын төбөтүнэн үөмпүтэ лүҥкүр дүҥүр доҕуһуолланар. Бүргэс санаам баспар баппат, биилээх тылым хабахха хаайтарбат диэн поэт үрдүк аналын туһунан этэрин ааҕааччы сэрэйэр. Зинаида Архипова иэһим-күүһүм кыаһыта – оҕус тарпат сыарҕата диэн ураты билиниини оҥорор.
Литература дьылҕатын айар-тутар, инники үйэлэр мөссүөннэрин ыйдаҥардан көрөр, төлөн сүрэҕэр күнү хаайа сылдьар поэт кыыс Зинаида Архипова хоһоонноро кэлэр көлүөнэ ыччакка сырдык санааны, ыраас ыраны иҥэрэр күүстээхтэр.
Саргылаана Ноева,
филология наукатын кандидата
Чолбон. – 2023. – №6