ХОТУГУ ХАЙАЛАРТАН – СИБИИР ИСТИЭБИГЭР: ХУДУОҺУННЬУК АЙАР СУОЛА

Россия Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэ­­нэ Анна Осипова — аныгы кэм биир биллэр-көстөр ураты буочардаах талааннаах худуо­һунньуга. Хоту дойду дьонун-сэргэтин, төрөөбүт дойдубут кыыс кэрэ айылҕатын, саха норуотун төрдүн-ууһун туһунан хартыыналары уруһуй­даан аан дойду көрөөччүлэрин киэҥ эйгэлэ­­ри­гэр таһаа­­ран ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоҕа сү­дү кы­лаа­тын киллэрэр. Кини туруорбут быыс­тапкалара өрүү үрдүк таһымнаахтык ааһал­лар. Быыс­­­тапка буолар сиригэр атын куораттартан кытары батыһан кэлэн көрөллөр.
Анна Осипова 1976 сыллаахха от ыйын 2 күнүгэр Дьокуускай куоракка худуоһунньуктар Афанасий Николаевич Осипов уонна Зинаида Капитоновна Курчатова дьиэ кэргэннэригэр күн сирин көрбүтэ. П.П. Ро­манов аатынан Саха сиринээҕи ойуулуур-дьүһүннүүр училищены, Уһук Илиҥ­ҥи искусство судаарыстыбаннай академиятын бүтэрбитэ. Крас­ноярскайга уруһуй мастарыскыайыгар куу­рустарга үөрэммитэ.

Удьуору утумнаан

Анна адьас кыратыттан төрөппүттэрин айар мастарыскыайдарыгар кырааска эгэлгэтин орто­тугар киистэни туппутунан улааппыта. Төрөп­пүттэрэ мэлдьи бииргэ хартыына суруйа ыраах айаҥҥа бараллара, кинилэри кытары бар­саа­ры сайыһар кыысчааннарыгар: «Улааттаххына хайаан даҕаны илдьэ барыахпыт», — диэн эрэн­нэрэллэрэ, оччоҕуна Аня уоскуйан хаһан улаата охсон, дьонун кытары ыраах айаҥҥа ба­рарын күүтэрэ. Ийэлээх аҕатын кытары бииргэ хар­тыы­на суруйа ыраах барар баҕа санаата хомойуох иһин туолбатаҕа. Анна күн күбэй ийэтэ Зинаида Капитоновна эрдэ олохтон туораабыта…
Киһини өйдүүр буолуоҕуттан уруһуйунан үлүһүйэр кыыс инники олоҕун ойуулуур-дьү­һүннүүр искусствоны кытары хайаан даҕаны ситимниэхтээҕэ эрдэттэн биллэр этэ: маҥнай ойуулуур-дьүһүннүүр оскуолаҕа үөрэммитэ, онтон ойуулуур-дьүһүннүүр училищены бүтэ­рэн баран, искусство академиятыгар үөрэнэ киирбитэ. 1997 сыл­лаахха Анна академия үһүс кууру­һун бүтэрэн сайыҥҥы сынньалаҥар кэлэ сырыттаҕына, аҕата Афанасий Николаевич төрөп­­пүттэрин туйаҕын хатаран уруһуйдуурун туохтааҕар даҕаны ордорор кыыһын оҕо сааһын ыра санаатын толорон Уус Ньараҕа илдьэ барбыта. Кыыс, ыра санаа оҥостубут ба­ҕата туолан, хотугу улууска айанныыра долгу­туулаах этэ. Ол саҕана билиҥҥи курдук сибээс суоҕа. Тиийиэхтээх сирдэригэр тиэрдиэхтээх дьон таһаҕастарын кытта вездеходунан илдьэн хаалларбыттара уонна: «Уон хонугунан кэлэн ылыахпыт», — диэбиттэрэ. Икки атахтаах өтө­рүнэн үктэммэтэх көрүөхтэн кэрэ көстүүлээх, чэбдик, ыраас салгыннаах айылҕа барахсан киэркэйэ тупсубут ньууругар уруһуйдьут кыыс­таах аҕа Осиповтар иккиэйэҕин хартыына суруйа хаалбыттара.
Анна тыыннаах айылҕаны кытары аан бас­такы ыкса алтыһыыта тулалыыр эйгэҕэ уйан тапталы уһугуннаран, айар иэйиитин аар айыл­ҕа­ны кытары быстыбат ситимнээбитэ. Халлааҥҥа харбаспыт үрдүк хайаларга таптал кини сүрэ­ҕэр букатыннаахтык иҥмитэ. Аҕата уруһуйдуурун көрөн үөрэниини таһынан, балаакканан олорон эрэ уруһуйдуур — тулуурдаах буолууга дьиҥ­нээх тургутуу этэ. Санныгар саа сүгэн, илиитигэр холуста тутан аҕатын кытары оллоонно­рут­тан балачча тэйиччи сиргэ уруһуйдуу барал­лара. Аан бастаан айылҕа муҥура суох киэҥ көстүүтүттэн тугу талан уруһуйдуура ыарахана. Үксүгэр худуо­һун­ньуктар айылҕа этюдтарын кыра холустаҕа түһэрэн, матырыйаал хомуйан баран кэлин улахан хартыына суруйан таһаарал­лар. Афанасий Николаевич хартыыналарын тута уруһуйдуура, икки нэдиэлэҕэ 15 хартыы­наны суруйан бүтэ­рэрэ, онон бэйэтин уопутугар тирэҕирэн оҕотугар тута улахан холустаҕа уруһуйдуу үөрэнэригэр сүбэлээбитэ. Бу сырыы түмүгэр Анна аан бастакы дьиҥнээх хартыынатын суруйбута.

Тулалыыр эйгэни, айылҕаны күн сырдыгын көмөтүнэн хайдах баарынан көрөн олорон миэстэтигэр хартыынаҕа түһэрии пленэр диэн ааттанар. Сир халлааны, ууну, күөх сирэм тайҕаны, хайалары, тулалыыр эйгэни кытары алтыһыытын тыыннаах айылҕа бэйэтэ эрэ көрдөрөр кыахтааҕын, тыал, былыт уларыйа турарын, хас биирдии күн бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттарын, хартыынаны суруйарга күн сырдыгын тутуһан өрүү биир кэмҥэ уру­һуй­да­ныахтааҕын Анна тоһоҕолоон бэ­лиэ­тиир. Кырдьыга даҕаны, айылҕаҕа буола турар көстүүнү худуоһунньук кыраҕы хараҕа өй­дөөн көрөн, хаартыскаттан ордук хартыы­налар сурул­­лан тахсар буоллахтара. Анна живопись су­руйарыгар пленэргэ үлэлиирин ордорор, былы­­рыын балаҕан ыйыгар Байкалга, Ольхон ары­ы­­­тыгар, баран айылҕаны уруһуйдаан кэлбитэ.

Аҕата Муома улууһугар Черскэй сис хайаты­гар илдьэ сылдьыбыта биир сүрэхтэн сүппэт үтүө өйдөбүллээх айан этэ. Харахтаах эрэ хайгыы көрөр, сүрэхтээх эрэ тута сөбүлүүр хоту дойду тыытыллыбатах айылҕатын кэрэтин кини манна көрбүтэ. 2001 сыллаахха, академияны бүтэрэригэр, Муомаҕа Чыбыллаах диэн сиргэ аҕатын кытары бииргэ бүтэһик сырыылара этэ. Дьокуускайтан Хонууга диэри сөмөлүөтүнэн, онтон Хонууттан Улахан Чыыстайга диэри кыра сөмөлүөтүнэн, онтон дьэ вездеходунан эбэтэр мотуордаах оҥочонон айаннаан хайа тэллэҕэр тиийэн ба­ран үөһэ ыттыбыттара. Сүүнэ улахан муустар өрүс устун сундулуйа устар кэмнэригэр түбэһэн айылҕа биир кэрэ көстүүтүн көрбүтүн умнубат.
Аҕатын кытары бииргэ сылдьалларын тухары айаннара барыта ымпыгар-чымпыгар диэри тэрээһиннээх буолара. Билигин балай да кэм-кэрдии ааспытын кэннэ урукку сылларга төн­нөн, кэм быыһын арыйан көрдөҕүнэ, ол саҕанаа­ҕы түгэннэри буолуохтааҕын курдук ылынан улаханнык аахайбатах, кэнники ааспытын кэннэ санаатахха олус да күндү кэмнэр эбит. Аҕата иэйиилээхтик уруһуйдуурун көрөн үтүктэрэ, сороҕор Афанасий Николаевич кыыһыттан киис­тэтин ылан хартыынатын көннөрөн, сүбэ­лээн биэрэрэ, арыт мөҕүттэрэ. Оччоҕуна Анна эмиэ бэйэтин көрүүтүн көмүскэһэн аҕатын кытары мөккүһэн барара, живописьтан сылтаан бурайсар түгэннэрэ эмиэ баара эрээри, бэрт сотору күлэ-үөрэ чэй иһэ олорор буолаллара.

Ол сыл Анна быраата Коля таһаҕас таһаач­чынан барсыбыта. Онон уруһуйдуур малларын-салларын барытын көтөҕөр-сүгэр киһи­лэм­мит­­тэрэ. Төннөн кэлэллэригэр хартыыналары аҕалар киһи эмиэ наада этэ.

Уруһуйдуур сирдэригэр тиийэллэригэр канис­траҕа хайаан даҕаны уу илдьэ бараллара. Оло­­рор сирдэрэ хайа үрдүгэр турар буолан, уу ба­һаары аллараа хайа анныгар түһэргэ күһэллэл­­лэрэ. Арыт сарсыарда туралларыгар хойуу туман тугу барытын бүрүйэн кэбиспит буолара. Оччоҕо үүт туман быыһынан илиилэрин иминэн сирдэтэн уу баһа түһэргэ күһэллэллэрэ. Хайаҕа тахсан му­нан хаалбат туһугар күн хаамыытынан көрөн би­риэмэни билэ, хайысханы быһаара үөрэммитэ быйылгы буруолаах-тараалаах сайыҥҥа сатыы айаҥҥа улаханнык туһалаата диир.

Аҕатын аатын үйэтитэн

2017 сыл Аннаҕа ыар сүтүгү аҕалбыта — аҕата Афанасий Николаевич күн сириттэн кү­рэм­митэ…
— Аҕабын сүтэрэн бараммын олоҕу атын­нык, дириҥник көрөр буолбутум. Өлүү туһунан уопсай өйдөбүллээх эбит буоллахпына, саамай чугас киһим суох буолбутугар өлүү туһунан өйдөбүлүм ордук дириҥээбитэ, — диир.

Ол кэнниттэн «Олох. Өлүү. Тиллии» диэн триптих хартыынатын суруйбута. Саха олоҥ­хотуттан, тылынан уус-уран айымньытыттан хасыһан үгүс өйдөбүллэр суолталарын булбута. Үһү­йээннэр, номохтор үйэлэри уҥуордаабыт буолан дириҥ силистээхтэрин-мутуктаахтарын өйдөөбүтэ.
2018 сыллаахха альпинист Георгий Цыпан­дин салайар бөлөҕө саха улахан худуоһунньуга Афанасий Осипов аатын үйэтитээри аата суох чыпчааллары көрдүү хотугу хайаларга аттам­мыта. Көрдөөбүт көмүһү булар дииллэри­нии киэҥ сиринэн тайыыр хайалары уһаты-туора кэ­ри­йэн, көрдөөн аата суох чыпчаалы Өймөкөөн хайаларыттан булбуттара. Туһан­наах докумуоннары ба­рытын өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар туттарбыттар этэ. Ол туһунан Анна былырыын кыһын эрэ истибитэ.
…Биир үтүө күн Семен Семенович Баишев диэн 90-с сыллардаахха Өймөкөөн хайаларыгар айанныырыгар Афанасий Николаевичка эл­бэх­тэ сирдьиттээбит табаһыт идэлээх киһи Аннаҕа эрийбитэ. Афанасий Осипов аатын үйэтитэргэ кини уруһуйдаабыт хайатыгар 2450 м үрдүк­тээх сиргэ өйдөбүнньүк дуоска туруорар туһунан санааны эппитэ. Семен Семенович ыллык­таах этиитин ис сүрэҕиттэн өйөөн, былырыын кыһыҥҥыттан сайын айанныырга диэн былаан­наабыттара.

Оҕото Адам Израильга үөрэнэр буолан сайын Саха сиригэр кэлэрэ-кэлбэтэ үчүгэйдик биллибэт этэ. Аан дойду үрдүнэн буола турар быһыы-майгы хааччахтааһына мэһэйдиир куттал­лаа­ҕа. Ол эрээри барыта санаабыттарын курдук сатанан, улахан эдьиийин уола Москваттан кэ­лэн, кинилэргэ ойуулуур-дьүһүннүүр искусство эйгэтигэр буһа-хата сылдьар дьоҥҥо кытты­һан, хамаанда хомуллубута. Аҕаларын, эһэлэрин аатын үйэтитэр сыаллаах ыччаттара уонна кинилэр биир санаалаах доҕотторо буо­л­ан от ыйын 22 күнүгэр Дьокуускай куораттан ыраах Өймөкөөн хайаларыгар айаҥҥа турум­муттара. Бөлөххө Осипов удьуордарын сэргэ, Саха сирин араас муннуктарын кэрийэн хаартыскаҕа үйэти­тэр фотограф Лари­са Алексеева, уруһуйдьут Катя Суржанинова бааллара.

Местников бөлөҕүн кытары икки күн мас­сыынанан аҕатын кытары урут өрүү айан­ныыр суолларынан аарааҥҥа диэри аргыс­таспыттара, онтон бэйэлэрин хайысха­ларын тутуһан салгыы танкетканан, онтон атынан айаннаабыттара. Биир аты кыргыттар солбуһа сылдьан мии­нэн, биир акка таһаҕастарын ыҥырдан, оттон Анна уолаттары кытары сатыы айаннаабыттара. Уһун остоох эрэһиинэ сап­пыкынан бадарааны, ууну кэһии уолугар Адамҥа, быраатыгар уонна кыргыттарга ула­хан тургутуунан буолбута. Анна бэйэтэ, урут аҕатын кытары сылдьа үөрүйэх буо­лан, улаханнык ыарырҕаппатаҕа.
Ааспыт сайын Сахабыт сирин үрдү­нэн өтөрүнэн буолбатах баһаар туран, күлүм гынан ааһар күөх сайыммыт ыыс-быдаан буруонан бүрүллүбүтэ. Экспедиция айанныыр сиригэр хойуу буруо турара. Ол эрээри айаннаан тии­йээттэрин кытары тыал хайысхата уларыйан, халлаан халлан, ССРС норуодунай худуо­һунньу­га Афанасий Осиповка анал­лаах өйдөбүнньүк дуосканы ту­руор­буттара.
Адам дьиҥнээх айаҥҥа барарын ыра санаа оҥосторо. Ол баҕата туолан, Израиль курдук ыраах сиртэн төрөөбүт дойдутугар кэлэн, эһэ­тэ суруйбут хартыыналара тыыннааҕымсы­йан, тиллэн кэлэр сирдэригэр тиийбитэ. Кыр­дьыга даҕаны, Саха сирин тыйыс айыл­ҕатыгар сатыы сылдьарга сүрэхтэнэн, араас мэһэйдээх суоллары туораан, хайа чыпчаалыгар тахсан эһэтигэр өйдөбүнньүк туруорустаҕа. Онно олох­тоох дьон: «Бу тургутууну аастаххына – урут ыарахан диэбитиҥ чэпчэки курдук көстүөҕэ», — диэн күлэллэрэ.

Анна ханна да тиийдэр хайаларга таптала уҕараабат, хоту дойду хайалара курдаттыы тардалларын ис сүрэҕиттэн долгуйа кэпсиир.

Удьуор худуоһунньуктар

Аҕата Афанасий Осипов Горнай улууһуттан төрүт­тээх буолан, Анна оҕо сааһа Мытаахха, Бэрдьи­гэстээххэ ааспыта. Оҕо сааһын көмүс күннэрин кытары ситимнээх төрөөбүт дойдутун туохтан да күндүтүк саныыр.
Ийэтэ Зинаида Капитоновна Иркутскай уоба­ла­һын кытары быысаһар Бодойбо сириттэн төрүттээх. Хомойуох иһин, ийэтин төрүттэ­рин, аймахтарын кытары сибээс быданнааҕыта быстыбыт. Ол эрээри Санкт-Петербург куо­рак­ка, Крас­ноярскайга туруорбут быыстапкатыгар ийэҥ аймахтарабыт диэн кэлэн билсибиттэригэр Анна олус соһуйбута уонна долгуйбута.

Элбэх бииргэ төрөөбүттэртэн Анна бииргэ төрөөбүт убайа Борис Осипов эмиэ худуо­һунньук, кини суруйар хартыы­налара аҕатын буочарыгар майгын­ныыллар. Анна убайын персональнай быыс­тап­катын ис сүрэҕиттэн кэтэһэр. Онтон улахан эдьиий­­дэрэ Ольга — искусствовед, уоннааҕылар бары экономист идэлээхтэр.

Уола Адам кыра кылаастарга үөрэнэ сылдьан ис-иһиттэн уруһуйдуон олус баҕаран кэлэрэ. Худуоһунньук уустук суолун этинэн-хаанынан билбит ийэ оҕотун харыстаан буолуо — мате­матика, информатика предметтэригэр салай­быта. Адам аҕатын кытары Израильга барсан, аан дойдутааҕы оскуолаҕа программа оҥо­руу­тугар үөрэнэр. Үөрэҕин чэрчитинэн оонньуу бырайыагын толкуйдаабыт эрээри, графикалыы уруһуйу сатаабакка, оҥоро илик эбит. Онон уола оҕо сааһын туолбатах ыра санаата элбэх сыл буолан баран ийэтигэр: «Эн миигин уруһуй­­дуур­га үөрэппэтэҕиҥ», — диэн тыллардаах төн­нөн кэлбитэ. «Хайыахпытый, үөрэх куурустарыгар сылдьан көрүөҕэ», — диэн Анна бэрт эйэҕэстик мичээрдиир.

«Мин оҕо эрдэхпиттэн уруһуйдуубун — маҥ­н­ай ойуулуур-дьүһүннүүр оскуола, онтон училище, академия — ба­рыта буолуохтааҕын кур­дук үктэлинэн барбыта. Атын идэҕэ бэйэбин көрбөт да этим. Хара төрүөхпүттэн худуоһунньук буолуохтааҕым бил­лэр быһыылааҕа», — диир.

Академияҕа үөрэнэ сырыттаҕына, биир кэм­ҥэ «тоҕо мин уруһуйга үөрэнним, арай миэнэ буолбатах буоллун» диэн санаалар үүйэ-хаайа туппуттара. Кыра эрдэҕиттэн уруһуйдаан, үгүс сылы бу дьоҕурун сайыннарыыга анаан баран, худуоһунньук идэтигэр уһуйулла сылдьан ылан быраҕан кэбиһэрэ эмиэ даҕаны судургута суох дьыала этэ. Санаата оонньуур, бутуллар быыһык кэмигэр академияҕа артыыс идэтигэр үөрэнэ сылдьар олоҕун аргыһын көрсүбүтэ. Эдэр дьон тапталлара Аннаны санаа бутуурут­тан быы­һаабыта: айылҕаттан бэриллибит уруһуйдуур дьоҕурун букатыннаахтык ылынан «живопись миэнэ эбит» диэн бүтэһиктээх түмүккэ кэлбитэ.

Билигин Анна уруһуйдуур иэйиитэ киирбэ­тэҕинэ кинигэ ааҕар, быысапкалыыр эбэтэр муоһу кыһан уһанар дьарыктаах. Муоһунан уһа­нарыгар анаан бор-массыынаны ылынан, уруһуй кэнниттэн иккис дьарык оҥостор. Кэнни­ки төрдүн-ууһун үөрэтэн баран, аҕатын өттүнэн өбүгэлэригэр уран илиилээх уустар баалларын билбитэ. «Онон уруһуйдуурум өбүгэлэрбиттэн кэлбит дьоҕурум буолар», — диир.
2005-2007 сылларга, бэйэтэ ньыма тол­куй­даан, витраж хартыыналары уруһуй­дуу­рунан үлүһүйэ сылдьыбыта. Көннөрү өстүө­күлэ көмөтүнэн үйэлээх ураты киэргэтиини оҥор­бутун «Муус Хайа» ресторан түннүктэригэр көрүөххэ сөп. Дизайн үөрэҕэр үөрэнэ сылдьан эркиннэри уруһуйдуурга ылсыбыта.

Анна Израиль худуоһунньуга Реувен Рубин, «үрүҥ көмүс үйэ» худуоһунньуга Виктор Бори­сов-Мусатов үлэлэрин ордук сөбүлүүр. Оттон саҕалаан эрэр худуоһунньуктар бары кэриэтэ Пабло Пикассо, Микеланджело курдук биллии­лээх худуоһунньуктар үлэлэригэр тап­тал нөҥүө ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоҕа чугаһыыллар. Кини Францияҕа аатырбыт Лувр уораҕайыгар тиийэн Микеланджело уруһуйун тутан туран хараҕын уутун туттумматаҕын долгуйа ахтар. Искусство киһи дууһатын оннук таарыйарыттан сөҕөр…

Академия кэнниттэн Арктикатааҕы культура уонна искусство судаарыстыбаннай институту­гар графика кафедратыгар преподавателынан үлэ­лээбитэ. Устудьуоннары кытары бэркэ тапсан үлэлээбитин, үөрэх практикатыгар үөрэтэр оҕо­лорун кытары Суоттуга, Мындаҕаайыга сыл­дьыбыттарын күндүтүк саныыр.

Өбүгэ суолунан айан

Үлэ үөһүгэр сылдьар киһиэхэ хартыына суруйарыгар бириэмэ ордубат этэ. Бу кэмҥэ киниэхэ Красноярскайтан академияҕа ыҥырыы кэлэн, үгүһү толкуйдуу барбакка сөбүлэспитэ. Биллэн турар, дьиэ кэргэнэ бары өттүнэн өйөөн, үс сылы быһа айар эрэ үлэнэн дьарыктаммыта. Оҕото кыратыгар уонна эбиитин сарсыар­дат­тан киэһээҥҥэ диэри үлэлиир эрдэҕинэ уруһуйдуурга, айар үлэнэн дьарыктанарга би­риэмэ ордубат этэ. Онтон көҥүлгэ баран уруһу­йунан эрэ дьарыктанар буолбута. Хааччаҕа суох көҥүл худуоһунньук элбэх быыстапкаларга сылдьара. Үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрэн идэ­лээх худуоһунньук буолбута. Оттон бэйэтин тус суолун тэлэригэр, уруһуйдуур ньыматын буларыгар Ойуулуур-дьүһүннүүр академия айар мастарыскыайыгар профессор Анатолий Левитин куурустарыгар сылдьыбыта элбэҕи биэрбитэ. Айар мастарыскыайга үөрэнэ сыл­дьан саха омук былыргытын туһунан улахан теманы арыйбыта, Алтайга, Хакасияҕа, Монголияҕа, Тываҕа айанныыр суол аартыга тыргыллыбыта. Дириҥэтэн үөрэттэххэ, бары биир хааннаах, биир силистээх норуоттар буо­лабыт диэн түмүккэ кэлбитэ. Билигин Анна скифтэр туһунан үөрэтэр.

Кини кэнники сылларга суруйбут хартыы­на­лара барыта кэриэтэ саха норуотун исто­рия­тын, номохторун кы­та­ры быһаччы ситим­нээх­тэр. Саха норуота кимтэн киин­нээҕин, хантан хааннааҕын, өбү­гэлэрбит кимнээ­ҕин интэриэһиргээн үгүс сири-дойдуну кэрийдэ, хасы­һан үөрэттэ. Саха төрдүн үөрэтэригэр маҥнай интернетинэн ааҕара эрээри, муҥура суох киэҥ куйаарга ыйы­тыыларыгар то­ло­ру хо­руйу булбатаҕа. Онтон музейдарынан сыл­дьан экскурсиялары истэр, историктар, архео­логтар научнай үлэлэрин ааҕар буолбута. Историяҕа даҕаны араастаһыы олус элбэх, учуо­найдар бэйэлэрин кө­рүүлэрин дьоҥҥо тиэрдэллэр. Онон чопчу маннык диэн этэр кыах суох. Ол эрээри бу сиргэ туох барыта баар буолар бырааптаах. Онно араас холобурдар элбэх­тэр. Научнай ыстатыйаларга аахпыт, дакы­лааттарга, экскурсияларга истибит билиитин чи­ҥэтэ Кы­тайга, Монголияҕа айанныан баҕарар. Эһиил Киһилээх Хайатыгар тиийэр былааннаах.

Онно музейдарга сылдьан билбитин-көрбү­түн, истибитин барытын суруйбут хартыы­нала­ры­гар символ уобарас быһыытынан кил­лэр­битэ. Ты­һыынчанан сыллар тухары саха омук төрдүттэн-ууһуттан саҕалаан норуот бү­гүҥҥүтүгэр диэри эл­бэх норуот култуурата булкуһан буспут-хаппыт эбит диэн түмүккэ кэлбитэ. Бу айана, арыйыылара барыта кини худуоһунньук быһыытынан тус суо­лун ары­йарыгар төһүү буолбуттара.

Чараас эйгэ сипсиэрэ

Анна норуот дьылҕатын анаарар, төрүт өбүгэлэрбитин кытары ситимнээх үлэлэри суру­йарыгар түүл икки, илэ икки ардыгар баар чараас эйгэ көмөлөһөр. Уһуктуон иннинэ хар­тыына сүрүн өйдөбүлэ киирэр. Үөскээбит санааны төбөтүн иһигэр өр буһаран-хатаран, хартыына уобарастарын сиһилии толкуйдаан, суруйуохтаах хартыынатын өҥүн-дьүһүнүн ха­раҕар оҥорон көрөн, өйүгэр ситэрэн баран дьэ холустаҕа түһэрэн уруһуйдуур. Өйгө-санааҕа буһан сиппит хартыына суруллара түргэн, уруһуй — техническэй үлэ диир. Оттон сороҕор хартыына уобарастара уларыйыахтарын баҕа­рар курдук утарыластахтарына, бэрт түргэнник уларытан уруһуйдуур.

Академияны бүтэрэн баран 2016 сыллаахтан доҕотторун кытары Хакасияҕа сылдьан история өйдөбүнньүктэрин кэрийэн баран, элбэх үйэни уҥуордаан бүгүҥҥү күҥҥэ диэри харал­лан турар былыргыны көрөн олус сөҕөн төннүбүттэрэ. Хакасияҕа сырыыта Аннаны ойуун идэлээх киһини кытары аан бастаан алтыһыннарбыта, бу көрсүһүү киниэхэ туох эрэ ураты күүһү, дьикти туругу уһугуннарбыта. Маҥнай иччи­лээх түүллэри көрөр буолбута, уһуктан баран соһуйара, сөҕөрө. Арыт көстүбэт эйгэ чып­чылҕан түгэннэрэ орто дойду олоҕун кытары алтыһар кирбиилэрэ эмиэ көстөн ааһаллара… Атын эйгэ дьиктилэринэн, дьиибэлэринэн букатын тардан ылыаҕын, билигин манна сирдээҕи олоххо буола турар оҕотун оскуолаҕа тэрийии, атаарыы, күннээҕи дьиэ үлэтин курдук судургу кыһалҕалар төннөрөллөрө. Кэнники түүллэрин, көрүүлэниитин салайа үөрэммитэ.

Ханна да сырыттар өрүү араас омуктар удаҕаннарын, ойууннарын, көрбүөччүлэрин кытары бэйэтэ да билбэтинэн соһуччу көр­сө түһэрэ. Урукку өттүгэр ойууннааһын, удаҕан­нааһын диэнтэн тэйиччи туттар киһиэхэ эйгэлээх дьон бэйэлэрэ кэлэн кэпсэтэн барар дьикти түгэн­нэ­рэ буолуталаабыттара. Кини­лэр, киһини курдаттыы кө­рөр, көстүбэт эйгэни кытары сыһыаннаһар дьон, өрүү биири этэллэр: «Эн төрүттэргэр ааттара ааттаммат улахан ойууннар бааллар». Сахалара итэҕэллэрин, этнографияларын, фольклордарын үөрэппит Гавриил Ксенофонтов суруйууларыгар баар суордар туһунан номоҕу ааҕан баран, бэйэтит­тэн соһуйбута – бу номоҕу ханна эрэ истибит, үчүгэйдик билэр курдуга. Кэнники билбитэ, чинчийээччи кини өбүгэлэ­рин туһунан номоҕу суруйбут эбит.

Биирдэ оннук эйгэлээх дьахтар Анна быыс­тапкатыгар сылдьан хартыыналарын көрөн баран: «Хартыыналаргар былыргы кэми уру­һуйдуур эбиккин, саха норуотун инники кэскилин уруһуйдаан көрөөр», — диэбиттээх. Анна этэринэн, киһи бэйэтин төрдүн-ууһун үөрэт­тэҕинэ, биллэҕинэ күүһүрэн, сайдан, суола арыллан иһиэхтээх.

Мохсоҕол арыаллаабыта

Анна Осипова хартыыналарыгар ийэ кыыл уобараһа элбэхтик көстөр. Худуоһунньук бэйэтэ этэринэн, кыыллары олус сөбүлүүр, олох араас көстүүтүгэр араас кыылары, кө­төрдөрү уруһуйдуур. Оттон кыыллар ону бүтэйдии сэрэйэр курдук кини хараҕын далы­гар элбэхтик киирэллэр. Анна киэҥ сиринэн кэрийэн айанныырын тухары мохсоҕол кыыл арыаллыырын бэлиэтии көрбүт.

Хакасияҕа сырыытыгар биир дьикти түгэн буолбута. История өйдөбүннньүгэ буолбут петроглифтаах таастары үөрэтэр биир кыыһы кы­тары дьүөгэлэспитэ. Кини Аннаҕа Хакасияны кэритэ сылдьан элбэх дьикти таастары көр­дөрбүтэ. Биир петроглиф хаартыскатын тута сылдьан хайаны биир гына көрдөөн булбатаҕын туһунан кэпсээбитэ. Биирдэ хайаҕа илдьэн ба­ран тааска суруллубут уруһуйу көрдөөбүттэр да булбатахтар. Нөҥүө сылыгар төрдүө буолан хайаҕа тахсан салгыы көрдөөбүттэр. Балай да өр булбакка эрэйдэммиттэр. Онуоха Анна иһигэр дьүөгэтин аһына санаабыт уонна хайа иччитин аһатан, уруһуйдар көстөллөрүгэр көрдөспүт. Көрдөөн сөп буолан баран хайаны түһэн иһэн күн киириитин көрө турдаҕына, мохсоҕол өрө көтөн тахсыбыта. Анна тута туох эрэ бэлиэ буоларын өйдөөбүтэ уонна олоро түһэргэ санаммыта. Аллараа хайалары одуулуу олорон хараҕын кырыытынан төгүрүк уруһуйу көрөн аһарбыта. Хаһыс да сылын көрдүүр уруһуйдара дьэ көстүбүтүн өйдөөбүтэ, тута: «Наташа, уруһуйгун көрдөр эрэ», — диэбитэ, үүт-маас ол уруһуй буолан биэрбитэ. Кини булбут сиригэр биир кыыстарын хаалларан баран ойууларыгар түспүттэрэ. Онон ойууга мохсоҕол сирдээн биэрби­т. Айаннаан истэҕинэ, аттынан өрүү мохсоҕол арыаллыыр, массыынаттан таҕыстаҕына тута маҥнайгынан мохсоҕол уруй­даан көрсөр. Бука, өбүгэлэрэ мохсоҕол буолан араҥаччылыы, арыаллыы сырыттахтара буолуо…

Сакааһынан уруһуйдар

«Сакааска уруһуйдуур үлэлэри ыла сатаа­бап­пын. Туох-хайа иннинэ киһи уйулҕатыгар барар уустук үлэ», — диир Анна. Уруһуйдуур киһиҥ тугу ба­ҕарарын билээри киһини кытары биир тэтимҥэ киирэн, кини энергиятын ис туругун быһаардах­ха эрэ сакаастыыр киһигин кытары тапсаҕын диир.

Биир фотограф идэлээх киһиэхэ махтанан, хартыына уруһуйдаан бэлэхтээбитэ. Ону кө­рөн биир бизнестээх хотун хаан мэтириэтин сакаас­таабытын ылыммыт. Сакаас ыларыгар мин бэйэм көрүүбүнэн уруһуйдуом диэн эр­дэттэн сэрэппит. Киһини уруһуйдуургар кини майгытын-сигилитин үчүгэйдик билэн, үөрэтэн баран уруһуйдуур ордук диир. Бары толлор кытаанах соҕус майгылаах хотун хааннарын мэтириэтэ Анна киистэтинэн олус нарын, истиҥ уонна уйан буолан тахсыбыта. Киһи тас көстүү­тэ уонна дьиҥнээх ис эйгэтэ араастаһыыларын тоҕус ый кэриҥэ уруһуйдаан хартыынатыгар көрдөрбүтэ.

Ол кэнниттэн хас даҕаны сакааһы бүтэрэн баран тохтообута. Суруйааччылар Николай Гайдук уонна Андрей Катаев 18 сыллаах үлэлэрин түмэн «Сердце камня. Легенда о Си­бирии» диэн романы суруйан түөрт кини­гэнэн таһааралларыгар: «Фантастикалыы реализм уру­­­һуйдарын оҥоруоҥ дуо?» — диэн көрдөс­пүт­тэр. Анна сөбүлэһэн айымньы ис хоһоону­нан тоҕус сиппит хартыынаны уруһуйдаабыт. Кинигэ быйыл күһүн Красноярскай куоракка сүрэхтэннэ.

Биир өрүс икки кытыла

Ыччат быыстапкаларыгар биир идэлээх до­ҕотторун кытары өрүү көхтөөхтүк кыттара. Ону элбэх араас таһымнаах быыстапкаларга кыттан лауреат, дипломант үрдүк аатын сүк­пүт суруктара туоһулууллар. Оттон тус бэйэтин улахан персональнай быыстапкатын 2017 сыл­лаахха Красноярскай куоракка Ойуулуур-дьүһүннүүр академия икки этээһинэн туруор­бута. Онно Россия Ойуулуур-дьүһүннүүр ака­де­миятын дипломун туттарбыттара. Живо­пись сыла биллэриллибитигэр өрөспүүбүлүкэ Уус-уран национальнай музейыгар тус быыстап­катын тэрий­битэ, үлэлэрин хаста даҕаны Санкт-Петербурга туруорбута.

Быыстап­кала­рыттан ордук «Биир өрүс икки кытыла» диэн түһүлгэтэ олус дириҥ ис хо­һоонноох уонна тус бэйэтигэр улахан суол­талаах буолбута. Ол курдук, 2018 сыллаахха Дьокуускайга Уус-уран националь­най музей «Комдрагметтааҕы» саалатыгар ийэтэ Зинаида Курчатова хартыыналарын барытын уонна бэ­­йэтин үлэ­лэрин Красноярскай куораттан аҕал­таран ула­хан быыстапканы туруорбута. Ийэ уонна кыыс айар үлэлэрэ биир өрүс икки кытыла буолан көрөөччү биһирэбилин ылыан ылбыта. Зинаида Капитоновна ураты буочардаах ху­дуоһунньук этэ, ордук пейзажтары олус табан уруһуйдуура. Кини Уһук Илиҥҥи искусство академиятыгар үөрэммитэ, биир дьиктитэ диэн, Анна ийэтэ бүтэрбит үөрэҕин кыһатыгар, ийэтэ үөрэммит профессорыгар үөрэммитэ.

Анна Осипова хартыыналара Дьокуус­кай­га Уус-уран национальнай музейга, В.И. Су­ри­ков аатынан Красноярскайдааҕы ойуулуур-дьүһүннүүр музейга тураллар.

Баҕалаах уонна бириэмэлээх буоллаххына

Красноярскай куоракка олорор эрдэҕинэ, баҕалаах дьоҥҥо живописька уруһуй куурус­тарын ыыппыта. Онно анал үөрэҕэ суох уруһуйдуур дьон үөрэммиттэрэ, кинилэр истэ­ригэр айылҕаттан бэриллибит уруһуйдуур дьоҕурдаах дьон эмиэ бааллара. Биир оннук сааһыра барбыт дьахтар биир сыл үөрэнэн баран ойуулуур-дьүһүннүүр училище­ҕа туттарсан киир­битэ. Ону ааһан билигин институкка үөрэ­нэн бүтэрэн эрэр эбит. Дьон мэтириэтин табан уруһуйдуур. Анна этэри­нэн, киһини, мэтириэти уруһуйдуур ыарахан, уруһуйдуурга туох-хайа иннинэ анатомияны, киһи физиологиятын үчү­гэй­дик билиэххэ наада. Сирэй хас биирдии быччыҥын, уҥуоҕун хайдах уруһуйдууру билэр эрэ буоллахха табыллар. Онтон дьэ илиини үөрэтэн уруһуйдаан бар­дахха, бэйэтэ тахсан иһэр. Уруһуйдуурун дьа­рык оҥостуон баҕарар киһи иллэҥ кэмнээх буолуохтаах, хартыына суруйуута киһиттэн элбэх кэми эрэйэр. Онон баҕалаах уонна бириэмэлээх киһи хаһан баҕарар уруһуйдуур дьоҕурун уһугуннарыан сөп диэн түмүктүүр.
Аннаны соҕотох олорон ааспыт сайыҥҥы айанын анаа­рыыта реализмҥа хартыыналары суруйарга кынаттыыллар. Таба­һыт­тар, табалар, хотугу сир-дойду айылҕата барыта кини иэйии­тин арыйаллар.

Бастыҥ хартыыналара

Бу сыллар тухары бэйэтин илиитинэн уру­һуйдаан таһаарбыт хартыыналарыттан «Умай» уонна «Кэргэн» диэн триптихтэрин ордо­рор, уопсайынан улахан кээмэйдээх хартыы­нала­ры уруһуйдуурун сөбүлүүр.
Айар киһи, иэйиитэ киирдэҕинэ, тохтоло суох уруһуйдаан бэрт түргэнник суруйан бүтэ­рэр, оттон сорох хартыыналар ситэ илик буол­лахтарына элбэхтэ уларыйар-тэлэрийэр уһуур-кэҥиир да түгэннэрэ бааллар. Сүрүнэ идея сиппит буолуон наада диир. Кэнники уруһуй­дара куйаары, аан дойду айыллыытын ту­һунан номохтору кытары ситимнээхтэр. Уруһуйдаммыт хартыыналарыгар хайаан даҕаны киһи хара­ҕар быраҕыллар дьоһун миэстэни сахалыы тыын­наах уобарастар ылаллар. Ону тэҥэ Анна хартыыналарыгар кыракый кыысчаан уобараһа хаста даҕаны көстөн ааһар. «Арааһа, бэйэбин уруһуйдуубун быһыылаах», — диэн сэрэйэр. Инникитин бу кыысчаан туһунан остуоруйа тол­куйдаан, хартыынанан мульткиинэ оҥоруон баҕарар эбит.

Бэрт истиҥ кэпсээннээх, уруһуй искусство­тыгар ураты буочардаах, аныгы кэм талаан­наах худуоһунньуга Анна Осипованы кытары кэп­сэ­тиибит халлааҥҥа харбаһар Хотугу хайа­лартан Сибиир истиэбигэр тиэртилэр. Айар куттаах киһи кэрэни кэрэхсэтэр үлэлэрэ соро­ҕор киһи­ни уоскутар, сылаанньытар курдуктар, оттон сороҕор таайыллыбатах таабырынынан ки­һи­ни муннараллар, толкуйдаталлар. Кинилиин алты­һан баран олус истиҥ уонна ыраас дууһа­лаах киһи буоларын биллим. Айар талаана арыллан өссө даҕаны Саха сирин, төрөөбүт дойдутун, аҕатын аатын ааттата туруоҕа диэн эрэнэбин.
Аннаны кытары кэпсэтэн баран кини май­гытыгар биири бэлиэтии көрдүм — дьиҥ­нээх искусствоҕа бэриниилээх буолууну. Аныгы кэм тэтимин сырсан дьоҕурун, талаанын са­кааһынан быстах уруһуйдуурга бараабакка, бэйэтин тус буочарын сүтэрбэккэ сайыннаран, хартыыналарын өссө тупсаран, ойуулуур-дьү­һүннүүр искусство сайдарыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллан үлэлии сылдьар киһи. Бу курдук киэҥ сиринэн тэлэһийэ сылдьан саха норуотун кистэлэҥ уобараһын хартыыналарыгар үйэти­тэр Россия Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ Анна Осипова аата Саха сирин тас өттүгэр киэҥ­ник биллэр, биир идэлээхтэрин ортотугар үрдүктүк сыаналанар, онон айар үлэһити Саха Өрөспүүбүлүкэтин искусствотын үтүөлээх дея­телин курдук бочуоттаах ааты иҥэрэр, эбэтэр судаарыстыбаннай бириэмийэҕэ түһэрэр уол­дьаспыт дии санаатым… Искусство эйгэтигэр киэҥ инникилээх, тарбахха баттанар талаан­наах худуоһунньугу биир дойдулаахтара өйүөх тустаахпыт. Анна Осипова аныгы кэми өбүгэ тыынын кытары ситимнээн киһини толкуйдатар хартыыналары өссө да айыа турдаҕа. Бэрт сэмэй, үтүө майгытынан уонна тыаһа суох кө­мүс киистэтинэн дорҕоонноохтук ааттанар хар­тыыналары суруйуон баҕарабын.

Надежда Ильина