Петр Ионович Яковлев – УЧУУТАЛ этэ. Оскуолаҕа үөрэппит оҕолоро, кини салалтатынан үлэлээбит Өнньүөс олохтоохторо, фермаҕа наставниктаабыт ыччаттара да ону ис сүрэхтэриттэн билинэллэр.
Бурдугунан дьарыктанар «Амма» совхоз сүөһү иитиитигэр, ынахтан үрүҥ илгэни ылыыга көрдөрүүтэ, оройуон атын хаһаайыстыбаларыгар тэҥнээтэххэ, сымнатан эттэххэ, удамыр соҕус буолара. Ол иһин Петр Ионович Яковлев тылланан хаалыылаах фермаҕа ыанньыксытынан барбыт.
Кыһамньыта, үлэһитэ бөҕө! Кини фермата аҕыйах сылынан өрөспүүбүлүкэ биир бастыҥ фермата буолан, бэл, аата уларыйан «Юбилейнай» диэн ааттаммыта. Оскуоланы саҥа бүтэрбит уон алталаах-уон сэттэлээх уу ньулдьаҕай кыргыттар (төһө да «комсомольскай путевка» диэн киэргэттэллэр!) ынах ииктээх-саахтаах, инчэҕэй, никсик сыттаах хотоҥҥо ыанньыксытынан умса быраҕыллаллара. Үгүстэрэ онон устунан совхоз үлэһитэ буолан хаалаахтыыллара, тоҥон-тымныйан ыарыһах буолбут да элбэҕэ.
Онно холоотоххо, Петр Ионович салайар «Юбилейнай» ферматыгар оҕолор былдьаһа-былдьаһа үлэлии бараллара. Элбэх үүтү ыыр буоланнар, хамнастара үрдүгэ, аһынан-таҥаһынан хааччыллыылара да ордуга. Уонна кини кыһамньытынан «Юбилейнай» фермаҕа үлэлээбит оҕолор бэлэмнэнии курсунан үрдүк үөрэххэ киирэллэрэ. Ол курдук Евдокия Макарова, Варвара Филиппова, Галина Васильева, Ольга Николаева, Клавдия Ксенофонтова, онтон да атыттар Петр Ионович көмөтүнэн киһи-хара буолбуттара.
Биир суруналыыс баайсан, түһэрэ сатаан «Яковлев албынын саралыыр» сүрдээх куһаҕан, айдааннаах ыстатыйа таһаарбыта. Онно партия обкомуттан анал киһи тахсан нэдиэлэни быһа Петр Ионович илиитин-атаҕын манаан тахсыбыта. Фермаҕа сарсыарда алта саҕана киирсэрэ, ынаҕар биэрэр отун, көөнньөрбөтүн атын ыанньыксыттар нуормаларын кытта тэҥнээн ыйатара, күнүс хотоҥҥо бииргэ аһыыра, киэһэ көөнньөрбө оҥорбутун кэннэ уон биир чаас саҕана хотонтон тахсара! Ол кэннэ суруналыыс сымыйалаабытын туһунан ыспыраапка дуома суруйан бооччойбута! Тиритэ-хорута үлэлии-хамсыы сылдьар киһиэхэ төһөлөөх саат-суут буолуой?!
Петр Ионович, сэрии уотун ортотунан ааспыт киһи, тулуйбута! «Тулуйбута» диир кэрэгэй буолуо! Барытын сүрэҕэр иҥэринээхтээбитэ. Онто да охсон «умайаахтаабыта»…
1985 сыллаахха Улуу Кыайыы 40 сылыгар «Кыымнар» киниттэн ахтыы ыларга үлэспиттэрэ эрээри, «Улахана бэрт» диэн таһаарбатахтара. Ол оруобуна отут сыл буолан баран күн сирин дьэ көрөн эрэр.
«Чолбон» ааҕааччылара Социалистическай Үлэ Геройа, учуутал, хорсун буойун Петр Ионович Яковлевы кытта атах тэпсэн олорон сэлэспит курдук сананыахтара диэн эрэнэбин.
Баһылай Харысхал
ПОЛК РАЗВЕДЧИГЫН АХТЫЫТА
Төрөппүттэрим
Амматтан туора тахсар, дьон-сэргэ сылдьыбат, айан суола таарыйбат Дьыбадаах үрэҕин баһыгар, холбуу хотонноох, саах сыбахтаах, муус түннүктээх, буор оһохтоох, никсик сыттаах, ыыс-быдан буруолаах балаҕаҥҥа элбэх оҕолоох, ынаҕы-сылгыны иитэн, тиэрбэс саҕа сиргэ бурдук ыһынан, буруо таһаарынан, инчэҕэй эттээх эстибэтинэн, икки атахтаах быстыбатынан Николай Николаевич Леонтьев диэн аҕа баһылыктаах ыал олорбута. Оһоҕос түгэҕинээҕи уоллара, сэттис оҕолоро, мин – 1921 сыллаахха олунньу 23 күнүгэр төрөөбүт үһүбүн. «Үһү» диэн соруйан этэбин. Төрөөбүтүм сэттэ хоммутун кэннэ миигин оҕото суох ыалга Ион Павлович Николаевтаахха ииттэрэ биэрбиттэр. Төрөппүт дьонум мин сэттэлээхпэр утуу-субуу өлбүттэр. Онон төрөппүт ийэ-аҕа иэйиитин билбэтэх киһибин.
Ииппит аҕам Ион Павлович, ийэм Ульяна Васильевна, оҕо төрөөбөтөх дьоно, миигин күҥҥэ көрбүт көмүстэрин курдук маанылаан, иринньэх бэйэбин иһэлиппиттэрэ, ньыкаа бэйэбин тылыннарбыттара, амарах аҕа, иэйигэс ийэ буолбуттара. Бэйэлэрэ кыанан олорор ыал этилэрэ, отучча сүөһүлээхтэрэ. Билигин өйдөөтөххө, саҥа олох сайдыылаах суолугар тардыспыт дьон эбит. 1930 сыллаахха Өнньүөс нэһилиэгин бааһынайдара холбоһуктааһын суолугар киирэн барбыттара, Петровскай аатынан сиргэ холбоһон үлэлиир табаарыстыба (ТСОЗ) тэриллибитэ. Ииппит дьонум билиҥҥи Өнньүөстэн үс көстөөх сиргэ баар Ымыйахтаах диэн күөл үрдүгэр олохтоохторо. Кинилэр, оччотооҕу орто бааһынай холбоһуктааһын суолугар оччо тардыспат кэмигэр, ол саҥа тэриллибитэ, Петровскай аатынан табаарыстыбаҕа чилиэнинэн киирбиттэрэ. Тоҕустаах уол, дьон кэпсэтэрин истэн, иһирдьэнэн-таһырдьанан сиэлэ сылдьан ким тугу оҥорорун, үлэлиирин-хамсыырын көрөн, өйбөр тутан хаалбыппын.
Холкуостааһын
Табаарыстыба тэриллибитинэн сибээстээн нэһилиэк олоҕор маннык уларыйыылар тахсыбыттарын өйдүүбүн.
Саас буолла. Дьыбардаах үрэх сүүртэ, Амма уута икки эҥэринэн быччаҥнаан халааннаата. Ол саҕана табаарыстыба чилиэннэрэ сүөһүлэрин холбуур айдааннара буолла. Биир күн болуот охсон холбообут сүөһүлэрин, үксэ көлүнэр аттарын, оҕустарын Өнньүөскэ утаардылар. Мин дьонум икки аты, биир оҕуһу сиэтэн аҕалан болуокка киллэрдилэр. Аҕам саамай таптыыр, хаһан эмэ садьыыбаланан-садьыыбаланан Солобуодаҕа эбэтэр куоракка айанныырыгар көлүнэр атын өр баҕайы кууһан, кыргыллыбыт сиэлигэр сирэйин анньан, кистээн турбахтаата, бырастыыласта. Оччотооҕу бааһынай сүөһүтүн холкуоска холбуура дэбигис дьыала буолбатаҕа чахчы. Дьиэтигэр киэһэ аһыы, сарсыарда чэйдии олорон субу-субу: «Аппын… Ахсым аты дэлби сүүрдэн баран, уоскуппакка, уруттатыахтара», – диэхтиирэ. Табаарыстыба өр буолбатаҕа. Бадаҕа, ол сайыныгар үрэллибитэ. Биһиги түөлбэ ыаллара бэйэлэрэ холбоһон, туспа арахсан «Ымыйахтаах» диэн холкуос тэриммиттэрэ. Табаарыстыба, холкуос тэриллибиттэрин кэннэ биһиги булуугу, ат тардар охсор массыынатын, бурдук ыһар, ыраастыыр тэриллэри, көлө от мунньар кыраабылын саҥа харахтаабыппыт. Мас суханан, барамньынан, Буускап хотуурунан (ол даҕаны баар ыалыгар баар) олорбут бааһынайдарга итинник саҥа массыыналар кэлиилэрэ билиҥҥи кэмҥэ тыраахтар кэлэринээҕэр ордук суолталааҕа чахчы. Ол иһин буолуо, 1 Маайдааҕы демонстрацияҕа акка булууктары, охсор массыыналары көлүйэн, киэргэтиэхтэринэн киэргэтэн, симээн, кыһыл былааҕы анньан тэлибирэтэн, саҥа кэлбит техниканы мустубут дьоҥҥо көрдөрөллөрө, парадтаталлара. Мин санаабар, оччотооҕу норуот ордук көхтөөх, түмсүүлээх этэ. Парад буоллун, мунньах буоллун аныгы курдук улахан ыҥыттарыыта суох мустубут буолаллара. Оннооҕор дьахталлар кыһыл оҕолорун көтөхпүтүнэн кэлэллэрэ. Киһи барыта салалта ыйыытын-кэрдиитин улгумнук толороро, элбэх кэпсэтиитэ, саараҥнааһына суох оҥоһуллуохтааҕы оҥороллоро, ыпсарыаҕы ыпсараллара. Норуот кулгааҕа-хараҕа аһыллан, дууһата үөрэн, саҥа олох күүстээх хардыытын кытта тэҥҥэ үктэһэн сырдыкка тардыспыта.
Кыра эрдэхпинэ 1 Маай бырааһынньыгын атаарбыттарын билиҥҥэ диэри субу буола турарын курдук өйдүүбүн. Кэлин сылдьан-сылдьан эбитэ дуу, биитэр ону-маны өйдүүр буолан аан бастаан кыттыбыппынан эбитэ дуу, онно буолбут 1 Маайдааҕы бырааһынньыгы күн бүгүнүгэр диэри ордоробун, ордук үчүгэйдик ахта саныыбын. Аны санаатахха, Чикаго куорат оробуочайдара 1881 сыллаахха саҕалаабыт бырааһынньыктара биһиэхэ, Өнньүөскэ, «Ымыйахтаах» холкуос ыалларыгар 1930 сыллаахха тиийэн кэлбит эбит. Ииппит ийэм Ульяна холкуоска ыанньыксыттыыра. Төһө баайдаах, хас ыанар ынахтаах холкуоһун билбэппин. Уонтан эрэ тахса ыал холбоспут холкуоһугар хантан кэлбит элбэх ынах хааламмыт үһү. Аҕам – холкуос хонуутун үлэһитэ. Иккиэн холкуос салалтата хайгыыр хоһуун үлэһит дьон этилэр. Биир сарсыарда ийэм миэхэ саҥа тигиллибит булууһа кэтэртэ, бэйэтэ сэдэхтик кэтэр таҥаһын таҥынна, маҥан былааты баанна. Холкуос уопсай дьиэтигэр тиийбиппит, суруктаах кыһыл таҥас саайыллыбыт, кыһыл былааҕы үөһэ анньан тэлибирэппиттэр, икки улахан харыйаны киллэрэн дьиэ таһыгар туруорбуттар, ол таһыгар кыһыл таҥас сабыылаах остуол турар. Ымыйахтаах ыаллара бары кэлбиттэр. Дьон үөрбүт-көппүт. Миитин буолла. Холкуос бэрэссэдээтэлэ Николай Васильевич Никифоров тыл эттэ. «1 Маай күнүгэр быйылгы бассабыыктыы бурдук ыһыытыгар күүспүтүн-күдэхпитин көрүнэбит», – диэбит тылларын биһиги, оҕолор, хойукка диэри үтүктэ-үтүктэ оонньуурбут.
Тыл этиитин кэнниттэн аҕам паара акка көлүллүбүт икки быһахтаах булуугунан уулусса буорун хорутар курдук тутан ааста. Кэнниттэн «зигзаг» барамньылары, охсор массыыналары соспут аттаах холкуостаахтар аастылар. Аммаҕа саҥа кэлбит техниканы, күүһү-күдэҕи көрдөрүү буолла. Онтон дьон сэргэстэһэ турдулар, үөһэ анньыллыбыт былааҕы устан ылан илиилэригэр тутан дэриэбинэ баар-суох биир кылгас уулуссатын устун параадтаан хаамтылар, аҕыйах киһи «Былааһы сэбиэккэ» диэн ырыаны ыллаатылар. Холкуостаахтар үөрэн-көтөн, туох эрэ улаханы кыайбыт-хоппут курдук санаалара модьурҕаан дьиэлэригэр тарҕаспыттара.
Эппитим курдук, техника кэлиитэ оччолорго улахан суолталааҕа. Саҥа кэлбит тэриллэри олус харыстыыллара, эрэллээх эрэ киһиэхэ туттараллара. Фермаҕа саҥа сэппэрээтэр кэлбитин мин ийэбэр эрэ итэҕэйэн туттарбыттара. Үрдүк атахтаах, күөх дьүһүннээх сабыс-саҥа сэппэрээтэр турбут хоһугар ийэм икки атахтааҕы үктэннэрбэт буолан, биһиги түннүгүнэн эрэ көрөрбүт.
Холкуоһу тэрийиинэн, холбоһуктааһын политиката ыытыллыытынан сибээстээн тыа баайдарын кулаактааһын саҕаламмыта. Таҥха диэн сиргэ ынаҕынан, сылгынан сытыйа байбыт, бурдугу элбэхтик ыһар, хас да хамначчыттаах Тихон Прокопьевич Александров-Баай Тыахан олорбута. Кинини кулаак оҥорон баран дьиэтин государствоҕа былдьаан ылбыттара уонна ол дьиэҕэ икки кылаастаах оскуола аспыттара. Оскуола учуутала Афанасий Семенович Филиппов үөрэҕэ суохтары үөрэхтиирэ, ликбиэһи ыыппыта. Мин ийэбин, аҕабын эмиэ үөрэппитэ. Кинилэр үөрэнэллэрин туораттан истэн туран, хата, мин урут ааҕар-суруйар буолбутум, суоту да киһилээбэккэ эбэн-көҕүрэтэн барбытым. Онон 1932-1933 үөрэх дьылыгар уон иккилээх киһи Таҥха оскуолатын иккис кылааһыгар быһа киирэн, ол сыл туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитим. Эһиилги күһүнүгэр Өнньүөскэ биэс кылаастаах оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим.
Ииппит дьонум Ион уонна Ульяна 1935 сыллаахха утуу-субуу ыалдьан өлөн хаалбыттара. Ити кэмҥэ улахан убайым Дмитрий Николаевич Леонтьев ыал буолан туспа буруо таһаарынан олороро. Онон убайым аахха көспүтүм. Убайым миигин үөрэттэрэргэ кыһаллара: «Үөрэхтэн ураты аныгы үйэҕэ дьол суох», – диирэ.
Өнньүөс оскуолата кэҥээн, сэттэ кылаастаммыта. Мин, бэһис кылааска үөрэнэ сылдьан, 1936 сыллаахха хомсомуолга киирбитим. Оччотооҕу хомсомуолустар, үөрэх оҕолоро, улахан дьон ортотугар общественнай-политическай үлэни элбэхтик ыыталлара. Биһиги хомсомуолускай тэрилтэбит чилиэннэрэ үөрэҕэ суохтары үөрэхтииллэрэ, сэбиэттэр быыбардарын ыытыыга, холкуос үлэтигэр, үп хомууругар, куоластааһыҥҥа кыттарбыт. Нэһилиэккэ уус-уран самодеятельноһы биһиги тэрийэрбит, политическай үлэни ыытыыга партийнай тэрилтэлэргэ сүрүн күүс буоларбыт.
1939-1940 үөрэх дьылыгар Өнньүөс сэттэ кылаастаах оскуолатын туйгуннук бүтэрбитим уонна тута Дьокуускай куоракка педагогическай техникумҥа киирбитим.
Бэбиэскэ туттум
Бастакы кууруһу бүтэрэн баран дойдубар, Аммаҕа, тахсыбатым. Куоракка сайылыыр санаалаахпын. Залог оройуонугар, Крупская уулусса 45 нүөмэригэр, Уус Алдан эмээхсинэ Мотуруонаҕа дьиэлэнэбин. Күнүс Күөх Хонуунан өрүскэ киирэн сөтүөлүүбүн, киэһэ аайы Горькай аатынан пааркаҕа баран күүлэйдиибин, киинэҕэ сылдьабын.
Оннук сырыттахпына сэрии буолла. Дьиҥэр, билигин билиннэххэ, биһиги, оччотооҕу ыччат, сэрии буолбутун туһунан сураҕы кымаардаан да көрбөт курдук иһиттибит. Ааспыт кыһын финнэри кытары сэрии буолбута. Үһү-бадах курдук ханна эрэ ыраах Монголияҕа японнары кытары эмиэ сэрии буола сылдьыбыт курдук иһиллэр. Сэрии буолбут буоллаҕына, ыраах соҕуруу дойдуга буола түһэн баран тохтуо дии саныырбыт. «Сарсын сэрии буоллаҕына» диэн ырыаҕа курдук биһиги самолеттарбыт үрдүктүк көтөллөр, биһиги тааҥкаларбыт ордук күүстээхтэр, элбэхтэр, онон агрессор, өстөөх сэриинэн түһэр күннээх буоллаҕына, кинини бэйэтин сиригэр, биһиги дойдубут кыраныыссатын тас өттүгэр сэриилээн биэриэхпит диэн өй-санаа тыыныгар иитиллибит дьон сэрии буолбут сураҕар суолта уурбатахпыт. Хаанымсах фашистар саҕалаабыт сэриилэригэр сир-дойду кыа хаанынан устуоҕа, бүтүн аан ийэ дойду олоҕо тордуйалаах уу курдук долгуйуоҕа, иэнэ суох иэдээн, аана суох алдьархай үөскээтэҕэ диэн өйгө да суоҕа.
Хаһыаттар сирэйдэрэ, араадьыйа кэпсээнэ күннээх-түүн биһиги дойдубут куораттарын хааллардар-хаалларан иһэрин туһунан туолан барда. Дьокуускай олохтоохторо сэрии буолбутуттан, фашистар күүстээхтик кимэн киирэн иһэллэриттэн долгуйар буолан бардылар. Бу хайдах-хайдаҕый? Туох буолла? Оччотооҕу ыччат үҥэр таҥарабыт, көрбүт эрэр күммүт, геройбут маршал Ворошилов «өстөөҕү бэйэтин сиригэр урусхаллыахпыт диэбитэ» ханна баарый? Тоҕо урусхаллаабатый? Туох буолла? Ити курдук икки саары ыккардынан иэҕэҥнэтэн өйдүү сырыттахпытына, арай военкомат бэбиэскэтин туттардылар. Ол туттарбыттарыгар аны бу киһиҥ үөрүү бөҕөтүн үөрдүм. Оччотооҕу ыччаттар Москваны көрүөхпүтүн олус баҕарабыт. Онно сылдьыбыт киһини туох эрэ герой курдук көрөбүт.
Биһигини атырдьах ыйын 18 күнүгэр Гольминкаттан баарсаҕа уган атаарбыттара. «Лермонтов» борохуот соспута. Борохуокка уонна үс баарсаҕа тобус-толору киһини симпиттэрэ. Мин санаабар, бытаан борохуотунан сыылыннаран, Өлүөнэни өксөйөн, тимир суолунан айаннаан, хаһан Москваҕа тиийэрбит ыраах дьыала. Онуоха диэри сэриилэһии бүтэн хаалыа, сэриигэ кыттыбат киһи буоллаҕым буолуо дии саныыбын. Бу иһэн сэриигэ киирэр күннээх да буоллахпына, сэриилэһии хайдаҕын-туоҕун эргитэ санаан көрүү диэн суох. Аармыйаҕа сулууспалаабатах, байыаннай бэлэмнэниини барбатах буолан, билии-көрүү мэлигир киһитэ, сэрии бүтэн хаалыа, кыттыыны ылбатым буолуо диэн хомойо саныыбын. Түргэнник тиийэ охсон, сатаатар сэриилэһии уһугун көрөн кэлбит киһи диэн санаалаах, чахчы, кыайар-хотор санаалаах айаннаатым. Төрөөн баран харахтаабатах сирдэрбинэн – Өлүөнэ сүнньүгэр турар Покровскайы, Өлүөхүмэни, Витими, Киренскэйи, Пьяный Бык диэн хайаны көрө-көрө өрүһү өксөйдүбүт. Осетровоҕа тиийэрбит чугаһаабытын кэннэ Өлүөнэ эбэ хотун киһи сөҕүөх курдук улам-улам синньээн барда. Өлүөнэбитин кытары Осетровоҕа быраһаайдаһан, Иркутскайга тиийэн нэдиэлэ курдук буоллубут. Күн-дьыл ааһан истэ, «саллаат утуйар, бириэмэ ааһан иһэр» диэн олох саҕаланна.
Хайыһар полката
Бийскэй куоракка тиийэн хайыһар полкатын саллаата буоллум. Ол сылдьан икки тобугум иһэн таҕыста. Хайдах буолбутум буолла, урут оннук ыалдьыбат этэ, строевой бэлэмнэнии охсубута эбитэ дуу. Ол иһин миигин чаастан сыыйан, сэтинньигэ Новосибирскай таһыгар илдьэн стройбат байыаһынан оҥордулар. Манна сахалар уонтан тахсабыт. Майаттан Кеша Прокопьев, Костя Васильев, Дьокуускайтан Мигалкин, Кеша Жорохов, Костя Романов уонна да атыттар бааллара. Иккис ыйбытыгар биһиги сүбэлэһэн баран маршал Ворошилов аатыгар сэриигэ ыытыҥ диэн сайабылыанньы суруйан ыыттыбыт. Суруйааччыбыт Кеша буолла.
Байыаннай дьоҥҥо субординация диэн баар. Эн үрдүкү начальникка бэйэҥ начальниккынан, хамандыыргынан сурук ыытыахтааххын. Ону кэстэхпит дии, байыаннай устаабы эҥин билбэт дьон. Онон биһигини улаханнык сэмэлээтилэр, стройдатан баран мөхтүлэр.
1942 сыл тохсунньуга Новосибирскай анныгар Бердскэй станцияҕа 235 №-дээх пехотнай дивизияны тэрийии буолбут. Миигин ол дивизия 801 №-дээх полкатыгар илдьэн уктулар. Онон олохтоох сирбин буллардылар.
Дьэ, кыһалҕалаах саллаат үөрэҕэ саҕаланна. Сылдьыбыт сыччах, олорбут оччо. Кэбис, доҕор, дьэ утуйар, олорор диэни биллэрбэккэ, өрөтөн, сынньатан өрөтүннэрбэккэ, күннэри-түүннэри үөрэтии буолла. Сарсыарда 5 чааска турабыт. Курданарбытыгар диэри сыгынньах таһырдьа тахсан сарсыардааҥҥы гимнастика оҥоробут. Алта чаас саҕана стрелковай боевой техника материальнай чааһын, ППШ автоматы, бинтиэпкэни, граната арааһын, миинэлэри, бүлүмүөттэри, байыаннай устаабы, саллаат бойобуой кирбиигэ сэриилэһиитин, ыстыыктаах атаакалары, отделение, рота, взвод бойобуой дьайыыларын үөрэтэбит. Аҕыс чаас саҕана сарсыардааҥҥы аһылыкпыт уонна кылгас сынньалаҥ. Ааспытын кэннэ эттэххэ, аһылыкпыт хобдох этэ. Тыыллааҕы паек – горох миинэ, хааһыта буолара. Тоҕус саҕана строевой бэлэмнэнии, тактика. Ити курдук үөрэнэн, эрчиллэн, киэһэ 11 чааска отбой буолар. Уҥуохпунан кырам иһин, кыра эрдэхпиттэн син бэйэбин кыанар этим. Онон төһө да хахыр-икир аһылыктаах буолларбыт саллаат ыарахан үөрэҕин тулуйбутум. Үөрэх өттүн олох киһилээбэтэҕим, техникум бастакы куурсун бүтэрбит киһи билбэт буолуом дуо?! Миигин кытта олох үөрэҕэ суох, эбэтэр кыра үөрэхтээхтэр элбэхтэрэ, кинилэр ыарырҕатар этилэр, ордук аармыйа полевой устаабын ылынан испэттэрэ, тактикаҕа хоттороллоро.
Үөрэнэ сырыттахпына, олунньу 15 күнүгэр партия Новосибирскайдааҕы обкомун сэкирэтээрэ кэлэн саҥа тэриллэр полкаҕа знамя туттарыыта буолла. Биһигини онно эрдэттэн бэлэмнээбиттэрэ. Стройдаттылар, утары полка командира турда, обком сэкирэтээрэ знамяны киртиппэт, хараардыбат туһугар кыһаллыахтаахпытын туһунан тыл эттэ. Знамяны полка хамандыыра уонна хамыһаара туттулар, тобуктаан туран убураан ыллылар. Ол кэнниттэн биһиги знамя аннынан стройдаан хаамтыбыт, санаабыт көтөҕүлүннэ. Туспа знамялаах биир байыаннай кэллэктиип буоллубут. Ити иннинэ байыаннай бирисээгэни биэрбиппит.
Ит курдук 801 №-дээх полка байыаһа буолбутум.
Разведчик буоллум
Олунньу 20 күнүгэр биһиги полкабытын поезка олортулар. Москва аннынааҕы Александровскай куоракка тиийэн тохтоотубут. Манна саҥа дивизия тэрилиннэ. Сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыллыы буолла. Ол да буоллар өр резервэҕэ турдубут. Биир күн түрүбүөгэнэн туруоран Хотугулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа илтилэр. Инники кирбиигэ ыам ыйын 2 күнүгэр дьэ киирдибит. Демянскай бөлөххө, 16-с аармыйа састаабыгар оборонаҕа турдубут.
Позицияҕа түүн киллэрдилэр. Саас буолан, сир-дойду уунан бычалыйан турара. Траншея тобус-толору уу эбит. Фашистар быстыбакка дөрүн-дөрүн ытыалыыллар. Түүн иннилэрин ракетанан сырдатыналлар. Биһиги траншея устун сэрэнэн хаамабыт. Бэлэм траншеялары, блиндажтары туттубут. Аны санаатахха, кимэн киириигэ бэлэмнэнэллэр эбит.
Миигин, Володя Бушуевы, Новосибирскай уола Василий Алексеевич Мнекусовы полка разведкатын начальнига капитан Морозов НП-га илтэ. НП диэн полка разведчиктара кэтээн көрөр туочукалара. Сэрэнэн-сэрэнэн тиийдибит. «Ол көстөр тыа саҕатыгар турар улахан тииттэн уҥа өттүн, ол көстөр аһаҕаска диэри позицияны кэтээн көрүҥ. Тугу көрбүккүтүн барытын бу кэтээн көрүү сурунаалыгар суруйан иһиҥ. Ханна уот аһар туочука баарын бэлиэтээҥ. Ханна саллаат көстөрүн, туох массыына сүүрэрин, чыычаах маска олорон баран хайдах көтөрүн кэтээҥ. Бэйэтэ дьаалатынан көтөрө туспа, киһиттэн үргэн көтөрө туспа. Тугу көрбүккүтүн-билбиккитин, онтон туох түмүгү оҥорбуккутун бу төлөпүөнүнэн дакылааттааҥ», – диэн биһиги сорукпутун быһаарда.
Блиндаж иһигэр олорон стереотрубанан кэтиибит. Траншея брустверыгар сыста сытан биноклунан көрөбүт. Иннибитигэр толоон, эмиэ да үрэх, кыра кэрии тыа көстөр. Биир да фашист көстүбэт. Ол олордохпутуна, снаряд бөҕө биһиги блиндажпыт уонна траншеябыт үрдүгэр түстэ. Барыта үрэлиннэ. Биһиги өстөөх диэки траншеяҕа олорор буолан ордон хааллыбыт. Ньыкыс эрэ гынан биэрдибит, соччо тугу да өйдөөбөтүбүт. Полка позицията ханан баарын билбэппит. Арай көрдөхпүтүнэ, өстөөх ракеталара биһиги икки өттүбүтүн күөйэ курдаан сандаараллар. Курдаабыттар дуу дии саныыбыт.
Онтон ытыалаһыы буолла. Үрдүбүтүнэн фашистар буулдьалара ыйылаһар, ол аайы ньыкыс гынабыт. Онтон артиллерия ытыалаата. Өстөөх ыттаҕын аайы уоттаах туочукаларын бэлиэтээтибит. Бастаан биһиэннэрэ уот астылар, онтон өстөөх. Ол курдук курдаммыт курдук санаан олордубут.
Сэриигэ маҥнайгы сүрэхтэниим ити курдук буолла. Ууга түспүт киһи курдук тугу да гыныахпын билбэппин. Бирикээһи эрэ толоробун. Снаряд кэлэн бу түһэн өлөрүө, ордобут дуу, суох дуу диэн санаа киирбэт. Хамандыыр туруорбут бойобуой сорудаҕын толорор эрэ санаа баар. Ол иһин стереотрубанан, биноклунан өстөөҕү кэтиибит. Тугу көрбүппүтүн сурунабыт, төлөпүөнүнэн дакылааттыыбыт. Солбуһан утуйан дуомнаатыбыт.
Бастакы №-дээх ориентир
Халлааммыт сырдаан кэллэ. Түүнү быһа ракета уотун күлүмүгэр көстөр тыабыт, толооммут сырдаан бэркэ көстөр буолла. Тыа быыһыгар күөх оттоох толооҥҥо аҕыйах ат аһыы сылдьар. Уонна туох да көстүбэт. Били, биһигини ытыалыы, уотунан сардыргыы сыппыт өстөөх позицията күнүс онон-манан сүтэ-сүтэ хаһыллыбыт буора кытаран, харааран көстөр.
Арҕаа диэкиттэн сөмөлүөттэр тыастара иһилиннэ, онтон былыт быыһыттан 8 сөмөлүөт көһүннэ. «Юнкерс-88» пикирующай бомбардировщиктар кэллилэр. Биһиэхэ чугаһаан иһэн уун-утары супту сир диэки таҥнары халаахтаатылар, буомбалары саккыраттылар. Көрдөхпүнэ, буомбалар оруобуна мин төбөбөр түһүөх курдуктар. Аҕыс сөмөлүөт утуу-субуу буомбаларын бырахпыттара, били, биһиги иннибитигэр аһыы сылдьар аттар үрдүлэригэр түстэ, балай да тэйиччиттэн түһэн биһиги иннибитинэн уҥа диэки дэлби бардылар. Буомбаҕа табыллан өлбүт аттар эттэрин саллааттар түүнүгэр харайдылар. Володя Бушуев эмиэ эт аҕалла.
Биһиги үһүөн ити кэтээн көрөр пууҥҥа нэдиэлэ курдук сыттыбыт. Сэриилэһии буолла. Артиллерийскай бэлэмнэнии кэнниттэн пехота туран фашистар позицияларын ылла, фашистар төттөрү чугуйдулар. Биһиэннэрэ кимэн киирэн дуу, биитэр атын сиринэн кимэн киирии буолан дуу чугуйбуттарын мин өйдөөбөккө хааллым. Арай биһигини кэтиир пууммутуттан устан иннибит диэки барыы буолла. Саҥа позицияҕа тиийэн окуопа хастан сытыы буолла. Демянскай бөлөх кимэн киириитэ эмиэ тохтуу түстэ.
Биһиги үһү эмиэ саҥа кэтиир пууҥҥа киллэрдилэр. Клотино дэриэбинэ таһыгар сытабыт. Фашистар позициялара биһиги сытар кэтиир пууммутуттан баара-суоҕа 400 эрэ миэтэрэ кэриҥэ. Онон сэрэнэн сытабыт. Ориентирдарынан ааҕан өстөөх уот аһар туочукаларын бэлиэтиибит. Мин түүн кэтии олоробун. Уолаттарым утуйдулар. Ол олордохпуна 1-кы нүөмэрдээх ориентиртан уот күлүмнээтэ, онтон биһиги кэтэхпитинэн снаряд эһиннэ. Ол аайы мин туох сэп эстэрин билэр буолан бардым. Уонна фашистар алта уостаах минометтарын тыаһа ала бэлиэ буолар.
– Табаарыс 75-с! – диэн төлөпүөнүнэн дакылааттаатым. – Бастакы нүөмэрдээх ориентиртан фашистар алта уостаах минометтарынан уот аһаллар, квадраттары сабаллар.
Дакылааттааччы дьуһуурунай:
– Чахчы дуо? Бэрэбиэркэлээтин дуо? – диэн ыйытта.
Ити сылдьан 75-скэ ким олорорун билбэппин, штабка буолуо.
– Бэрэбиэркэлээн. Көрөн олоробун, эмиэ ытта.
Күнүс ити ориентирга алта стволлаах миномет баарын биллэрбэтэҕэ. Хараҥарбытын кэннэ минометтарын позиция чугаһыгар аҕалан квадраттарын саптараллар.
Сотору соҕус буолан баран өстөөх позициятын 1 №-дээх ориентирын үрдүгэр биһиги артиллерийскай снарядтарбыт саба оҕустулар. Миномет турбут буоллаҕына, таптарбыт буолуохтаах. Ити мин бастакы ориентиры этэн биэриим этэ.
Кимэн киирии табыллыбата
Демянскай оройуонугар өстөөхтөр 16-с аармыйалара оборонаҕа турар. Ыам ыйын 3 күнүгэр Хотугулуу-Арҕааҥҥы фронт сэриилэрэ кимэн киириини саҕалаабыттара. Ый кэриҥэ сэриилэспиппит. Сэриилэһии, кэлин историяттан биллэххэ, улахан ситиһиини, өстөөх ити аармыйатын холбоһуктарын урусхаллааһыны аҕалбатаҕа. Өстөөххө балай да улахан охсуу оҥоһуллубута буолан баран, инники диэки кимэн киирии кыаллыбатаҕа.
Ити кэмҥэ 235-с стрелковай дивизия 801-с полкатыгар сахалар уон үс этибит. Инники кирбиигэ киирэн баран бэйэ-бэйэбитин билсибэппит. Сорохтор биир ротаҕа, биир отделениеҕа сылдьаллар. Оттон мин полк разведкатыгар баар буоламмын, дьоммун көрсүбэппин. Мэҥэ уола Охлопков бүлүмүөччүк. Кеша Прокопьев полка ыстаабыгар писардыыр. Онон кини быыс булан кэлэн миигин көрсөөччү. Сахалар тыыннаахтарын туһунан киниттэн эрэ истэбин.
– Петя, сотору кимэн киирии буолар, – диэн биирдэ Кеша миэхэ сэрэттэ. – Дьиҥнээх сэриигэ киирэрбит, дьэ, кэллэ.
– Кутталлаах дойду. Хаспыт ордон дойдубутун булабыт дуу, суох дуу? – диэтим.
– Хайыаххыный… Ортоххо ордуллуо. Тыыннаахпыт тухары Аҕа дойдубут иһин кыргыһыыга сахалар ааттарын түһэн биэриэхпит суоҕа. Командование даҕаны сэрэхэдийэр буолар эбит, – диэтэ Кеша.
Доҕорум барда. Мин разведротабар хааллым.
Кеша Прокопьев кэлин батальон командира буолбута, хас да бойобуой уордьаннаах, мэтээллээх. Дойдутугар төннүбэтэҕэ. Украинаҕа кэргэннэнэн, билиҥҥэ диэри онно олорор.
Мин куолубунан кэтиир пууҥҥа сытабын. Өстөөх уоттаах туочукаларын барытын биллэрэ турабыт. Ол үрдүнэн командование биһиги туһаайыыбытынан ориентир аайы туох уоттаах туочукалар баалларын хасыһан туран хат-хат ыйыталаста, чуолкайдаата.
Биһиги иннибитигэр үрдэл баар. Ол үрдүгэр ДЗОТ баарын биһиги биллэрбиппит уонна кэтиибит. ДЗОТ пулеметнай туочукалаах. Хам-хаадьаа тааҥка бөдөҥ халыыбырдаах бүлүмүөтэ бүтэҥитик ытан субурутар. Амбразураттан фашистар траншеялара толоон курдук сири батыһа кэрийэн Клотино дэриэбинэ арыый бэтэрээ өттүнэн үрдэлгэ тахсар. Онтон эмиэ таҥнары түһэн ааһа турар. Биһиги ориентирдарбыт хойуу талахтаах мастар, дэриэбинэ уһугунааҕы дьиэлэр, үрдэл үрдэ.
Сарсыарда кимэн киирии буоларын саллааттар ким да эппэтэҕин иһин билэ сытабыт.
Сарсыарда 6 чаас саҕана биһиги артиллериябыт уот аһан субурутта. Көрдөхпүнэ: өстөөх траншеятын үрдүгэр дьүүлэ-дьаабыта биллибэт курдук биһиги снарядтарбыт саба түстүлэр, үрдэлгэ баар ДЗОТ буорунан, буруонан сабылынна. Көрө сытабыт.
– Фашистар бастакы траншеяттан иккискэ куоттулар, сир аннынан сылдьыһар, силбэһэр траншеяларынан сүүрдүлэр, – диэн мин командование биллэрдим.
Эмискэ артиллерийскай снаряд фашистар бастакы траншеяларыгар түспэт буолла, көһөрдүлэр. Ньиэмэстэр позициялара ыыс-быдан буолан уонна позицияларын кэтэҕиттэн биһигини утары уот аһан, орудиелар, снарядтар, миинэлэр биһиги НП-быт үрдүнэн куйаардылар. Быыстала суох биһиги позициябыт үрдүгэр саба түстүлэр. Сир-халлаан биир кэм ытыллан, эриллэн, ыыс-быдан буолла, этиҥ этэринээҕэр ордук тыас ньиргийдэ, сир ийэ барахсан ыаҕастаах уу курдук дьалкыҥнаата, титирээтэ. Биһиги НП-быт снарядтар, миинэлэр түһэр сирдэрин арыыта буолла. Тордуйалаах уу курдук долгуйар, иҥиэттэр.
Биһиги артиллериябыт уота өстөөх траншеятын кэтэҕэр көһөрүллүбүтүн кэннэ пехота атаакаҕа турда. Саллааттар өстөөх траншеятын диэки автоматынан тибиирдэ-тибиирдэ сырыстылар. Мин таспынан уолаттарым кэлэн аастылар. Траншеяҕа тиийиэхтэрэ баара-суоҕа икки сүүсчэкэ миэтэрэ хаалтын кэннэ ньиэмэстэр силбиһэр траншеяларын устун позицияларыгар төттөрү сырсан кэллилэр. Ол туһунан командованиеҕа дакылааттаатыбыт, төһө киһи сырсан киирбитин ааҕа сыттыбыт.
Фрицтэр ДЗОТ-тара туох да буолбатах. Биноклунан көрдөххө, таһыгар буруо хоруллубут, ол гынан баран ДЗОТ турбут сиригэр турар. Биһиги дьоммут тиийиэхчэ буолан истэхтэринэ, ДЗОТ амбразуратыттан станковай бүлүмүөт ыстаалынан саба типтэ, фрицтэр автоматынан уонна бүлүмүөтүнэн биһиги дьоммутун түҥнэри оҕустулар. Көрө сыттахха дьулаан. Субу сүүрэн иһэр саллаат табыллан илиитэ-атаҕа адаарыйан охтон сууллан түһэр. Пехота сиргэ сыһынна. Сорохтор төттөрү оҕуттулар да, фашистар буулдьалара түҥнэртээтэ.
ДЗОТ кэнниттэн үрдэл икки өттүнэн тааҥкалар былтас гынан тахсан ытан куһуйдулар.
Биһиги атаакабыт бөтүннэ. Баһаам элбэх саллаат охтон сытар. Тыыннаахтар сыппыт сирдэригэр ячейка хастан бардылар. Фрицтэр өттүлэриттэн харса суох уот субуруйар.
Сэриилэһии бастакы уоҕа хараан, быыстала суох ыталаһыы буолла. Орудиелар ытан субуруттулар, миинэлэр эһиннилэр. Күнү быһа сэриилэһии ити курдук сэллээбэккэ барда. Онон Кулотино дэриэбинэни биһиги ылбатыбыт. Эмиэ обороналанарга күһэлиннибит.
Ити кыргыһыыга уон үс сахаттан биһиги үһүө эрэ буолан ордон хааллыбыт: мин, Кеша Прокопьев уонна Жорохов диэн Өлүөхүмэ уола. Биирбит өллө, тоҕуспут таптаран госпитальга бардылар.
Үрдүк тииккэ
Сайын буолла. Клотино дэриэбинэни ылан иннибит диэки сыҕарыйан-сыҕарыйан Березовая дэриэбинэ утары кэлэн тохтоотубут. Өстөөх төһө күүстээҕин билээри кимэн киирии буолла. Биһиги кэтиир пууҥҥа сытан өстөөх хантан, тугунан ытыалыырын бэлиэтээтибит.
Ол дойду сирин ньуура, маһа-ото эмиэ биһиги Сахабыт сиригэр маарынныыр. Биһиги тииттэрбитинээҕэр үрдүк тииттэрдээх ойуурга түбэһэҕин. Березовая дэриэбинэ утары тумус тыа баар. Ол тыа тумуһугар биһиги кэтиир сир оҥоһуннубут. Хойуу мутуктардаах баай тииккэ кэтиир пуун тутуннубут, кирилиэстээтибит. Күн аайы тииппит лабааларыгар саҥа лабаалары эбэн хойуннаран биэрэбит. Биноклунан эрэ көрөр хайаҕас ордорунабыт. Күннэтэ лабааҕын уларыппатаххыа хагдарыйан, фрицтэр биһиги кэтиир пууммутун бэлиэтии көрөн, снайпердарынан устуохтарын сөп. Төлөпүөннээхпит. Уларытыһа сылдьан кэтиибит. Тииттэн чугас блиндажпыт баар. Сайыны быһа кэтээтибит. Ол сыттахпытына араас сорудах кэлэр, быһылааннар тахсаллар.
Березовая ойуур иһигэр олорор дэриэбинэ. Тулатын солоон бааһына оҥостубуттар. Өстөөх позицията уҥуоргу тыаны кэрийэ баара биллэр. Дэриэбинэ аттыгар тиийэн тохтоон хас да хоммуппут кэннэ сэриилэһэн разведкалааһын буолла.
Биһиэхэ полковой разведка хамандыыра сэриилэһэр разведка кэмигэр уоттаах туочукаларын, ханна ДОТ-тар, ДЗОТ-тар, пулеметнай ячейкалар баалларын, хантан орудиелар, минометтар уот аһалларын, төһө автоматчик ытарын, артиллерия ытыалыыр кэмигэр ньиэмэстэр ханан сырсалларын барытын көрөн бэлиэтэнэн иһэрбитигэр сорудахтаата. Биһиги бэлиэтээһиммит кимэн киириигэ улахан туһалаах буолара. Артиллерийскай бэлэмнэниигэ бастатан туран өстөөх уоттаах туочукаларын үлтү тэптэрэр сорук турара.
Сарсыарда эмискэ биһиги артиллериябыт уот аста. Аптамаат, бүлүмүөт уочараттара тиҥийдэ. Өстөөх Кыһыл аармыйа кимэн киирээри гынна диэн эппиэттээн уот аһан субурутта. Онтон артиллерийскай ытыалаһыы тохтоото, биһиги саллааттарбыт атаакаҕа турбатылар.
Биһиги Мункусовтыын тииппит үрдүгэр ыттан олорон өстөөх уот аһар туочукаларын бэлиэтэннибит. ДЗОТ, ДОТ баалларын биллибит. Орудиелар ханан туралларын биллибит. Омос көрдөххө, күп-күөх ойуур турар этэ. Онтон уот аспыттара, дьэ доҕоор, тииһигэр диэри сэбилэниилээх аармыйа күөрэйэн, адаарыйан таҕыста. Сытыган төрдүн аайы миномет, тиит төрдүн аайы саллаат сытар эбит. Кыра эрбэһин талах турар диирбит орудие, ДЗОТ кистэнэн турар эбит. Тугу көбүппүтүн барытын суруннубут уонна командованиеҕа дакылааттаатыбыт.
Оборонаҕа икки өттүттэн сытабыт. Сайын үтүөтэ, өрөгөйө буолла. Сир-дойду симэҕэ ситэн, сибэккитэ тыллан, куйаас түһэн, үөн-көйүүр кыймаҥнаан, тыас-уус суох кэмигэр уу чуумпу, сэрии суоҕун курдук буолан ылар. Дөрүн-дөрүн дойдубун санаталаан кэлэбин. Ыһыах буолан эрдэҕэ дии саныыбын. Дьонум окко киирдэхтэрэ, биир эмэ оттуур эр киһи хаалбыта дуу, суоҕа дуу… Араас санаа барыта киирэр. Сайыҥҥы уһун күнү быһа хамсаабакка тиит үрдүгэр туора сааллыбыт маһы миинэн олоруҥ эрэ. Көһүйүөххүнэн көһүйэҕин, сылааргыыгын. Онуоха эбии арыт түүн утуйбаккын.
Хабыс-хараҥа түүн, соҕотоҕун тиитим үрдүгэр олорон кэтиибин. Субу-субу өстөөх ракетатын уота сандааран тахсар. Онтон мин туспунан ракета сандаарбат буолан хаалла. Утуйдулар дуу дии саныы олордохпуна, арай инним диэки туох эрэ суугунуур тыас иһилиннэ. Арыт мас тостор. Биноклунан көрбүтүм: үс фриц автоматтарын туппутунан мин диэки сүөдэҥнээн иһэллэр. Ньиэмэстии кэпсэтэллэрин иһиттим. Блиндажпын эрэ таба хаампаталлар дии саныыбын. Кирийиэхпинэн кирийэн, мэктиэтигэр тыыммакка да олордохпуна кэлэн аастылар. Балайда тэйбиттэрэ буолуо дии санаан баран эрийэн биллэрдим.
Өстөөх ити разведчиктарын туппуттара. Миэхэ командование махтал биллэрбитэ. Ити бастакы махталы ылыым этэ.
Тыл ылыыта
Полковой разведка элбэх бойобуой сорудаҕы толороро. Онтон биир саамай кутталлаахтара, кытаанахтара тыл ылыыта буолар. Бэрт эрэйинэн, иитиллибит айа кылын таарыйар курдук сэрэҕинэн, улахан сүтүгүнэн тыл ыларбыт. Мин, полковой разведкаҕа сылдьан, барыта түөрт төгүл тыл ылыытыгар сылдьыбытым. Тыл ыла бараргар бэлэмнэнэҕин, бэйэҥ санааҕын модьургутунаҕын. Эрдэттэн былаан оҥоһуллар, тыл ылыахтаах саллааттар тугу гыналлара, хайдах хамсаналлара барыта учуоттанар. Синиэлгин устан, элбэх ботуруону сиэпкэр, саппыкын оһугар хааланаҕын, гранаталары кургар баанаҕын, хоонньугар уктаҕын. Улахан сэрэх наада. Сиргэ сыстыаххынан сыстан, уутааҕар чуумпуран, оттооҕор кылгаан, наада буоллаҕына ох курдук сулбу ыстанан, тыаһа суохтук ньылбы көтөн, туттуоххунан туттан өстөөх үрдүгэр түһүөхтээххин. Эр бэрдэ эргиллэр, киһи мындыра кыайар, саллаат хоһууна тыыннаах ордор, иккиттэн биирэ буолар түгэнэ итиннэ кэлэрэ. Сыыһа тутуннуҥ, сөкүүндэни сүтэрдиҥ да ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт курдук буолуо турдаҕа дии.
1943 сыл, кулун тутар ый. Биһиэхэ тыл ыла барар соругу туруордулар. Биһиги кэтиир пууҥҥа сытан ый аҥара кэриҥэ фрицтэр позицияларын үөрэппиппит. Ханна пулемет баарын, автоматчиктар сыталларын барытын билэбит. Тыл ыла барарбытыгар өссө кичэйэн үөрэттибит. Биһиги диэки өтөн киирбит фриц хас хардыытын, бэйэбит хас хардыыбытын кытары былааннанныбыт. Түөрт киһи тылы тутар, икки билиэннэйи соһор, түөрт киһи кинилэри хаххалыыр буоллулар. Мин тутааччы бөлөҕөр түбэстим.
Күүстээх тыаллаах, хаардаах түүн буолла. Тыл ыларга мантан ордук тоҕоостоох кэм буолбат. Биһиги позициябытыттан таҕыстыбыт, уун-утары күүстээх тыал сирилэччи үрэр, хаар сирэйбитин быһыта сынньар. Аҕыйах хаамыы сиртэн туох да көстүбэт буолан халыҥ хаары кэһэн фрицтэр позицияларын чугаһыгар диэри турбутунан тиийдибит. Чугаһаан баран фрицтэр тугу гыналларын кэтээтибит. Көрбөтөҕүҥ да иһин разведчик өстөөх тугу гынарын билиэхтээх. Кэтии сытан иһиттэхпинэ, иннибэр дэлби тоҥмут ньиэмэс биир сиргэ турбакка эккириир, субу-субу сутуругун охсунар, төттөрү-таары хааман хоочугуруур тыаһа иһиллэр. Траншея устун хаҥас диэки барбыт тыаһын истэн, биһиги сэрэнэн-сэрэнэн траншеяҕа түстүбүт. Иһэр. Кэллэ. Мин өмүтүннэрэн кынчаалынан кэптим, онтон иккиһин саайдым. Эмиэ күүтэбит. Тыал биһиги дьолбутугар ытылла турар, өссө күүһүрэргэ дылы гынна. Ити быһылааҥҥа тоҥоргун, тиритэргин да билбэккин. Траншея кураанах. Саллааттар блиндажка утуйа сыталлара буолуо. Биһиги дьагдьайыахпытыгар диэри кэтэстибит. Траншея устун харабылы солбуйа тиит төргүү мутугар тиийэр сүүнэ улахан фриц түөһүллэҥнээн тиийэн кэллэ. Хата, соҕотох буолан биэрдэ. Биһиги баарбытын билбэккэ ол-бу диэки көрүтэлээтэ. Солбуйар киһитин көрө сатыыр быһыылаах. Арааһа кини траншея бу өттүгэр кэлэн күүтүөхтээҕэ буолуо. Мин кинини охсон дөйүтүөхтээхпин, Атунин фриц айаҕар таҥас угуохтаах. Бруствер үрдүн диэки көрө-көрө кэлэн истэҕинэ, мин гранатанан төбөҕө саайдым. Киһим охтон иһэн траншея иэдэһиттэн туттан турда. Иккиһин сырбаттым. Ол аайы киһи эрэ буоллар сууллан түстэ. Атунин айаҕар кляп уоптарда. Онтон траншея үрдүнэн барар биир сигнальнай, биир сибээс борубулуохалары быһа баттаталаатыбыт. Фриц өйдөннө быһыылаах, өҥүргэс курдугунан бурулус-ирилис көрүтэлээн баран, биһигини биллэ. Илиитэ, атаҕа кэлгиэлээх да буоллар, траншеяттан нэһиилэ соһон таһаардыбыт. Утарылаһар, эриллэҥниир-мускуллаҥныыр, тэбэ сатыыр. Эбии дэҥнээн биэриэҕи биһиги тыыннаахтыы тиэрдэр сорудахтаахпыт. Онон бэркэ эрэйдээтэ. Төбөтүнэн испитигэр түһэ сатыыр. Ол иһин обмотканан моонньугар баайдыбыт, состохпутуна тыына хаайтараары гынар. Онно дьэ арыый уоскуйда. Биһиги иккиэ буолан фриһи состубут. Атунин фрицтэр блиндажтарыгар лимонканы бэлэхтии хаалла. Балай да тэйбиппит кэннэ гранаталар эстэр тыастара иһилиннэ. Онтон фриц позициятын иннэ ракетанан сандаарыс гынна. Утаакы соҕус буолаат, фрицтэр уот аһан субуруттулар. Биһиги ханан кэлбиппитин уонна туох буолан түрүбүөгэ буолбутун билбэккэ мээнэ ытыалыыллар. Хотоол сиргэ түбэһэн фрицпитин кытта сытабыт. Ньиэмэспит дьэ утарыласпат буолла.
Батальон ыстаабыгар аҕаллыбыт. Ефрейтор Романова тылбаастаата. Финн эбит, снайпер үөрэхтээх. Фашистскай партия чилиэнэ эбит. Финскэй сэриигэ итинник абааһылар – кукушкалар – маска олорон биһиги саллааттарбытын ытыалыыр сурахтаахтара. Олортон биирдэстэрэ буолан биэрдэ. Полковой ыстаапка илтилэр.
Ити курдук полка разведротатыгар сылдьан тыл ылыытыгар түөртэ кыттыбытым.
«Хенде хох!»
Түүн кэтиир пууҥҥа сыттахпына өстөөх диэкиттэн саллаат иһэр. Ити тыл ылбыппыт нөҥүө күнүгэр этэ. Мин үөһэ олоробун. Атунин, Менкусо аллараа блиндажка олороллор. Фриц иһэрин көрөн, дьоммун сэрэттим. Дьонум автоматтарын туппутунан тиит кэннигэр тураллар.
– Хенде хох!
Фриц илиитин өрө уунна. Саҥата суох сукуллан турар. Киниэхэ да кытаанах буолуо. Буулдьа дуу, кынчаал дуу супту көтөрүн кэтэспит буолуохтаах. Атуниннаах Менкусов тутан ыллылар.
– Хомуньууспун, фиммын. Эһиэхэ баҕа өттүнэн күрээн кэллим. Миигин штабка хамандыырга илдьиҥ, – диэн нууччалыы олуттаҕастык саҥарда.
Сотору соҕус буолан баран араадьыйанан күрээн кэлбит саллааты уонна биһиги тутан аҕалбыт «тылбытынан» тыл этиттилэр. Биһигини утары финскэй чаас баар буолан, финн тылынан саҥараллар. Биһиги аҕалбыт «тылбыт» маннык эт диэн кикпиттэрин үрдүнэн атыннык саҥаран барбыт:
– Нууччалар албынныыллар. Командирскай паек биэрбэттэр. Өлөрөөрү тураллар.
Ити курдук күрээн кэлбит финн үчүгэйдик эппитин барытын утаран истэҕинэ тохтоттулар.
Сыал ыйан биэрэбин
Березовая дэриэбинэҕэ өстөөх позициятынан тумус тыа киирэр. Тумус икки өттө бааһына сирэ. Тиитим үрдүгэр кэтии олордохпуна, батальон кэриҥэ өстөөх саллаата тумус тыа иһигэр киирдэ. Тоҕо күрүлүүр күнүс ортото киирбиттэрэ буолла? Сэриилэрин хамсатан улахан солбуһуу тахсара эҥин биллибэт этэ. Солбуһар буоллахтарына түүнүн буолуо этэ.
– Өстөөх позициятын кэтэҕэр тумул тыаҕа батальоҥҥа тиийэр ахсааннаах өстөөх сэриилэрэ киирдилэр, – диэн төлөпүөнүнэн ыстаапка дакылааттаатым.
– Биһиги кэтээн көрөөччүлэрбит ханна баалларын көрөҕүн дуо?
– Билбэппин. Сытар сирдэригэр бааллара буолуо.
– Баран кинилэри бул!
– Барбаппын. Постпун бырахпаппын.
– Бирикээстиибин.
– Мин хамандыырым көҥүллээбэт.
– Оччоҕуна бэйэҥ корректировкалаа.
– Истэбин.
Биноклунан көрө олоробун. Фрицтэр туох да кыһалҕата суох ойуур иһигэр, кэриигэ тарҕаһан сорох сытта, сорох турда. Оо, артиллериянан ытыалаабыт киһи соччо налыйыа суох этигит дии саныы олордохпуна, тумул бэтэрээ өттүгэр биһиги снарядпыт түһэн эһиннэ.
– Снаряд ханна түстэ?
– Батальон тохтообут сириттэн чугас түстэ. Сүүсчэ миэтэрэ тиийбэтэ.
– Снаряд ханна эһиннэ? Өстөөх бөлөҕүн тапта дуо? – диэн ыстааптан ыйыттылар.
– Сүүсчэ миэтэрэ тиийбэтэ. Туһулааһына сөп.
Иккис снаряд эһиннэ, ойуур үөһүгэр буруота көһүннэ. Фрицтэр мас кэтэҕэр түстүлэр.
– Аһара түстэ, – диэтим.
Үһүс снаряд фрицтэр ортолоругар түстэ.
– Үчүгэй, фрицтэргэ түстэ.
Дьэ эбээт, ньиэмэстэр ортолоругар биһиги снарядтарбыт дэлби бардылар. Балысхан ытыалааһын буолла. Өстөөх тохтообут сирэ мастыын-оттуун өрө бурҕалынна. Ытыалааһын тохтообутун кэннэ көрбүтүм, тумул тыа умайбыт мастара куруҥ курдук чороспуттар. Фрицтэр налыспыттара көрдөөбүттэрин ыллылар быһыылаах.
Өстөөх аэродрома
Тиитим үрдүгэр олорон өстөөх позициятын кэтиибин. Халлааҥҥа бэргэһэ да саҕа былыт суох. Өстөөх да, биһиги да өттүбүтүттэн ытыалаһыы суох. Биирдэ эмэ миинэ эстэр, хам-хаадьаа снаряд дэлби барар. Олоро сатаан хал буолбут саллааттар аптамааттара татыгырыыр, станковай пулемет бөтөн ыла-ыла битигириир. Ити сэриилэһии тыаһа суоҕа буоллар сайыҥҥы нууралдьыйбыт күҥҥэ эйэлээх олох диэх курдук.
Кэтиибин. Өстөөх позициятыгар бэлиэтэммит ориентирдарынан туох баарын тарбаҕым курдук ааҕа сытабын. Ханна саллааттар блиндажтара, ячейкалар баалларын билэбин. Туох да хамсааһын суох. Фрицтэр куукуналарын буруота эрэ унаарыйар. Оччоҕо онно снаряд түһэн эстэр. Нөҥүө сиртэн эмиэ унаарыйар.
Ол олорон көрдөхпүнэ өстөөх сөмөлүөттэрэ тыа кэтэҕэр тиийэн баран сүтэн хаалаллар. Мин дневникпэр суруйабын. «Үс сөмөлүөт көтөн ааста». Онтон өйдөөбүтүм, көтөн ааһыы буолбатах. Тыа кэтэҕэр арҕааттан кэлэн баран, сүтэн хаалаллар. Ити аата сөмөлүөттэр итиннэ түһэр буоллахтара дии санаатым. Кэтиибин. Сарсыныгар эмиэ үс сөмөлүөт кэлэн баран били сиргэ сүтэн хааллылар. Дьэ, өйдөөтүм. Дневникпэр эмиэ суруйдум. Ити курдук хас да күнү быһа кэтэстим. Арыт күн биирдэ, арыт иккитэ үстүү сөмөлүөт кэлэр. Тыа кэтэҕэр аэродром баара көстүбэт. Үрдүк тииттэр мэһэйдииллэр.
Полка хамандыыра миэхэ ытынна.
– Табаарыс подполковник, өстөөх позициятыгар улахан уларыйыы суох. Дакылааттыыр разведрота байыаһа Яковлев.
Сэргэстэһэ мутугу миинэн олорон биноклунан көрдө.
– Бэркэ оҥостубуккут, маладьыастар, – диэн биһиги кэтиир пууммутун хайҕаата.
Дневникпин ылан көрдө. Онно тыа кэтэҕэр сөмөлүөттэр кэлэн түһэллэр, өстөөх полевой аэродрома баар быһыылаах диэн мин суруйбут түмүкпүн аахта. Күн аайы түспүт сөмөлүөттэри ааҕан, эбэн, биэс уонча сөмөлүөт буолла. Биир да көтөн тахса илик диэн суруйбуппун көрдө.
– Маладьыас. Сөптөөх түмүгү оҥорбуккун, – диэн подполковник хайҕаата. – Сөмөлүөттэри ааҕа олор, дакылааттаар.
Сарсыныгар үс төгүл сөмөлүөттэр түстүлэр. Дакылааттаатыбыт.
Илин диэкиттэн, биһиги кэтэхпититтэн сөмөлүөттэр тыастара иһилиннэ. Биһиги бомбардировщиктарбыт бойобуой кэккэнэн кэлэн аастылар. Өстөөх позициятын үрдүгэр тиийээттэрин кытта зениткалар ытан бурҕаҥнаттылар.
Зениткалар снарядтарын маҥан буруота сөмөлүөккэ тиийбэккэ куобах бэргэһэлэр курдук халлааҥҥа ыйанна.
Биһиги сөмөлүөттэрбит, өстөөх позициятын ааһан баран, тыа кэтэҕинэн балачча ыраах сиринэн эргийдилэр. Онтон бастакы сөмөлүөт, иҥнэс гынаат, аллара супту түстэ, көрөн олордохпуна, буомбаларын саккыратта, онтон иккис. Ити курдук буомбаларын бырахтылар. Онтон элиэ курдук тэлээрэ сырыттахтарына, арҕаа диэкиттэн өстөөхтөр «Мессердэрэ» кэлэн истэхтэринэ, биһиги «ЯК»-тарбыт көрүстүлэр. Саҕахха киирэн сүтэн хааллылар.
Тыа кэтэҕиттэн бастаан хоп-хойуу хара, онтон маҥан буруо таҕыста. Онтон холбоһон бэрт хойуу кэлимсэ буруо унаарыйда.
Биһиги лазутчиктарбыт билиилэринэн, итиннэ биһиги сөмөлүөттэрбит өстөөх биэс уон сөмөлүөтүн үлтүрүппүттэр үһү.
«Дьахтары устуҥ!»
Тииппэр ыттан фрицтэр позицияларын кэтии олоробун. Березовая дэриэбинэ, фрицтэр позициялара нэлэйэ сытар, ким тугу гынара барыта көстөр.
Березовая уҥа өттүгэр фашистар олохтоох дьахталлары, кыргыттары автоматчиктарынан манатан траншея хастараллар. Дэриэбинэ кэтэҕэр уу оргуттаран баанньыктаналлар. Олохтоох дьахталлары үүрэн аҕалан бэйэлэрин сууйтараллар. Оо, абакка, снайперскай винтовка аҕалан тэһитэ ытыалаабыт киһи баар ини. Ону тэйиччитэ бэрт. Бинокль, күүстээх артиллерийскай бинокль эрэ көмөтүнэн көрөҕүн. Биһиги Менкусов Васялыын биир снайперскай винтовкалаахпыт. Быыс буллахпытына, фрицтэри бултаһабыт. Онон абарабын да абарабын.
Ол кэтии олордохпутуна, уулуссаҕа маанытык таҥныбыт дьахтар көһүннэ. Олохтоох дьахталлар кэлэллэрэ-бараллара бэлиэ. Бу дьахтар такымынан охсуллар хара дьууппалаах, маҥан булууһалаах, куп-кугас баттахтаах, кыһыл көмүс курдук кылабачыгас иилээх ачыкылаах. Дневникпитигэр суруйдум. Саҥа киһи көстүбүтүн суруйумуна.
Нөҥүө күнүгэр били дьахтар эмиэ көһүннэ. Саллааттары кытта бииргэ хаамар, арыт фрицтэр хонноҕун анныттан ылан хаамсаллар. Арыт траншея устун эмиэ көстөн ааһар. Позиция кэтэҕинэн олох көҥүл күүлэйдиир дьахтар түбэстэ. Биһиги командованиеҕа тыллаатыбыт. Бу дьахтары бултаһан, снайперскай винтовканан устан кэбиһэргэ көрдөһөбүт. Биллэн турар, фрицтэр диэки атыыламмыт дьахтар буолуо. Ону командование көҥүллээбэтэ.
– Кимин билэҕит дуо?
– Суох.
– Оччоҕо тоҕо көрдө-көрөөт дьахтары өлөрөргө бириигэбэр таһаардыгыт? – диэн кыайталыы сыстылар. Биһиги, саллааттар, судургу санаабытыгар, фрицтэргэ ойох буолар дьахтар өлүөх тустаах.
Хас да хонук ааста. Онтон:
– Дьахтары устан кэбиһиҥ, – диэн Вася биһиккигэ бирикээстээтилэр. – Таҥнарыахсыт дьахтар эбит.
Ханнык ханаалынан биллибитэ буолла. Өстөөх кэтэххэ сылдьыбыт разведчиктар билбиттэрэ буолуо. Биһиги түүн уруккуттан хорҕойор позициябытыгар киирдибит. Вася снайперскай винтовкалаах. Мин киниэхэ доҕорбун. Сырдыырын кэтээн сытабыт. Фрицтэр позициялара уу чуумпу. Хаа-дьаа арыт биһиги, арыт кинилэр өттүлэриттэн биир эмэ миномет, орудие сөтөллөр. Автомат, пулемет уочарата татыгыраан ылан баран тохтуур. Кирийиэхпитинэн кирийэн, мэктиэтигэр тыыммакка да сытабыт. Сытар сирбит охтубут мас төрдө. Онно түүн сэрэнэн-сэрэнэн киирэбит. Биир да үүнэн турар сөкүнү үктээбэккэ. Киирбит суолбут биллибэт буоллаҕына сатанар. Фриц снайпера кэтии бөҕөнү кэтээн сытар буолуохтаах, аан бастаан снайперскай туочуканы устарга сорунааччы.
Түбэһиэн иһин охтубут тиит төрдө икки киһини хайа баҕарар хорҕотор. Буорун хаһан винтовка эрэ ствола батар, сыал эрэ көстөр гына чуолҕаннаахпыт.
Күнүс уон икки саҕана дьахтарбыт Березовая дэриэбинэҕэ көһүннэ. Дьиэттэн дьиэҕэ киирэ сырытта. Сороҕор син уһуур, сороҕор сотору тахсар. Дьэ сирэҕэс көҥүл фрицтэр ортолоругар дьаарбайбытыҥ сыччах ини дии саныыбын.
Биир фрицтиин хоннох-хоннохторуттан ылсыһан позицияттан тэйиччи дьаарбайдылар, мас күлүгэр сынньанан ылаллар. Өр сырыттылар. Онтон дьахтар соҕотоҕун дэриэбинэ диэки хаамта. Өлүөн быатыгар буолуо, курдаттыы түстэ, биһиги ытар сирбитигэр киирэн биэрдэ.
– Вася, ыт, – диибин.
– Бэйи, чугаһыы түстүн.
Ытан хабылыннарда. Дьахтар төбөтө кэтэҕин диэки чинэс гынна, онтон умса түстэ, хамсаабакка барда.
– Маладьыас, сүүскэ түһэрдиҥ! – диэтим мин биноклунан көрө сытан.
Фрицтэр уот аһан бачыгыраттылар, мэник буулдьалар биһиги үрдүбүтүнэн ыйыластылар. Ити күн биһиги ити эрэ дьахтары бултаатыбыт. Вася счетугар 20, мин счеппар 12 фрицтээхпит.
Снайпердааһын диэн бүтүн искусство. Ону кэпсиэм иннинэ доҕорбун Менкусовы ахтыам.
Вася Менкусов
Сэриигэ сылдьан киһи истиҥник доҕордоһор. Былыр-былыргыттан «уу тэстибэт доҕордуулар» диэн саха өһүн хоһооно баар. Саллааттар икки ардыларыгар доҕордоһуу сэрии кэмигэр өссө ордук чугас буолар, наада буоллаҕына биир ботуруону аҥаардаһар буолаллар. Оннук табаарыһым миэхэ Вася Менкусов этэ. Кинилиин разведротаҕа түбэһэн, биир отделениеҕа, биир нэрээккэ сайыны быһа бииргэ сылдьыбыппыт.
Василий Алексеевич Менкусов сааһырбыт киһи. РСФСР үтүөлээх учуутала. Алтаец. Коммунист. Киһи киэнэ мааныта. Дириҥ билиилээх, элбэҕи аахпыт киһи. Тоҕо эрэ эписиэрдэр оскуолаларыгар үөрэммэккэ, биһиги курдук рядовой байыас. Баҕар, разведротаҕа түбэһэн, эписиэрдэр оскуолаларыгар барбатаҕа буолуо.
Василийга снайперскай бинтиэпкэни биэрбиттэрэ. Кини кылгастык үөрэнэн снайпердар оскуолаларын бүтэрбит этэ. Миигин снайпер идэтигэр кини үөрэппитэ. «Бултуу» барарыгар илдьэ сылдьар.
– Табыллыбатах киһи мэлис гынан хаалар. Табыллыбыт киһи тыла суох умса түһэр. Бааһырбыт киһи илиитинэн буулдьа түспүт сирин тутан ылар, онтон охтор. Чахчы табыах эрэ буоллаххына ытар буол. Ытыыҥ ахсааннаах. Ааҕа табар буолуохтааххын.
Өстөөххө чугас киирэн хайдах хаххаланар, хорҕойор туһунан үөрэтэрэ. Хорҕойуу мындыра онно баар буолара.
Снайпердар иккиэ буолан сылдьаллар. Биирдэстэрэ снайпер таппытын бигэргэтэн биэрэр, быһата, туоһулуур.
Вася ити курдук үөрэтэн-үөрэтэн баран, миигин илдьэ барда. Мин таарыччы туоһу буолабын. Траншея устун баран инники киирэн өстөөх позициятын чугаһыгар сыттыбыт. Фрицтэр позициялара чугас, блиндажтарын буора субу көстө сытар. Траншея устун хааман иһэр фрицтэр пилоткалара төттөрү-таары барар-кэлэр. Вася ыппат. Кини сорудахтаах. Фашистар позицияларыттан снайпер биһиги хас да саллааппытын устубут. Ол снайперы булар сорук турар буолан, атыттары ыппат. Хас да күн кэтээтибит. Снайпер баара биллибэт.
– Эмиэ снайпер ытта. Взвод хамандыырын уһулла.
– Тоҕо өлөрбөккүт? Тоҕо булбаккыт? – диэн уордайыылар билиннилэр.
Кэтээн-кэтээн снайпер позицията үс туочукаҕа баарын буллубут. Уларыта сылдьан ытыалыыр эбит. Онон көстүбэт, түбэспэт. Дьэ ханнык туочукаттан ытарын кэтээтибит. Мин көрдөхпүнэ, талах төрдүгэр киһи төбөтө көстөр уонна туох эрэ кылабачыс гынна. Кэтээн көрдүм. Киһи төбөтө хойуу талах төрдүгэр көстөр, биллэ-биллибэт хамсыырга дылы гынар. Вася бинтиэпкэтин миэхэ биэрдэ. Мин ыттым. Киһи төбөтө мэлис гынан хаалла. Өлөрдүм диэн үөрдүм.
Онуоха Вася:
– Сэрэн. Баҕар, албын буолуо, – диэтэ.
Чаас кэриҥэ ааспытын кэннэ били талаҕым төрдүгэр мин өлөрбүт снайперым төбөтө эмиэ көстөр буолла.
Вася эттэ:
– Улаханнык сэрэн. Албыннаабыттар эбит. Эйигин иккиһин ытыаҕа.
Саатын буруота тахсарын көрөн, атын сиртэн бултаһар буолла. Ол сыттахпына, нөҥүө сиргэ эмиэ снайпер баар курдук.
Вася наҕылыйан кыҥаан-кыҥаан баран ытта. Онтон эттэ:
– Фанера. Көрдүҥ дуо? Табыллан куоҕас гынан ылла, – диэтэ. – Сэрэн.
Ыппыт чуолҕаныттан сыҕарыйан, нөҥүө чуолҕанынан кэтээтэ. Били, урут ыппыт чуолҕаныгар пилоткатын көрдөрбүтүгэр фашист снайпера тэһэ ытта. Бинтиэпкэтин буруота нэһиилэ көһүннэ. Снайпер сытар үһүс туочукатын, дьэ, буллубут. Мас төрдүгэр сытар эбит. Олох көстүбэт. Арай мас кэннигэр сытан хамсаатаҕына, чуолҕана сырдаан ылар, аһаҕас кылап гынар. Вася, эр хаанын киллэрэн, мэктиэтигэр тыыммакка эрэ кэтээн сытта, онтон ытан хабылыннарда. Фриц снайпера табыллыбыта-табыллыбатаҕа кыайан көстүбэтэ. Чуолҕана хараарбытын курдук харааран хаалла.
Нөҥүө күнүгэр биһиги эмиэ кэтээтибит. Снайпер баара биллибэт. Бэҕэһээ көстөр фанера снайпердар суох буолбуттар. Вася ыппыт снайперын чуолҕана аһаҕас, харааран көстүбэт буолбут.
Снайпер өлбүт буолуохтаах. Итинтэн ыла снайпер биһиги иннибитигэр биллибэт буолбута. Онон Васяҕа биир фриһи өлөрбүтүн туоһулаатым.
Кэтии сыттахпына икки фриц көһүннэ. Туох буолбуттара буолла? Мас быыһынан да буоллар үчүгэйдик көстөллөр, ытыахха сөп. Вася бинтиэпкэтин миэхэ биэрдэ уонна эттэ:
– Биир үчүгэйдик көстөрүн ыт.
Ойоҕоһунан турар фриһи ыттым. Чэчэгэйин туттубутунан умса түстэ. Иккис фриц мэлис гынан хаалла. Өйдөөн көрбүтүм, табыллыбыт фриц брустверга умса түспүт. Ону, бадаҕа, атаҕыттан соһон траншея иһигэр түһэрдилэр.
– Дьэ үчүгэйдэттэ. Снайперскай счет баар буолла, аһылынна, – диэн Вася миигин хайҕаата.
Малое Врагово диэн дэриэбинэ чугаһыгар биһиги Васялыын эмиэ «бултуу» бардыбыт. Фрицтэр утары кыра талах арыы быыһыгар сыталлар. Талах быыһынан элэҥнэһэллэрэ көстөр. Икки саллаат иһэрэ көһүннэ. Ыттым. Кыҥаабыт өстөөҕүм табыллан умса баран түстэ. Иккис фриц ытыам икки ардыгар мэлис гынан хаалла. Биһигини көрдүлэр быһыылаах, үрдүбүтүгэр миинэ бөҕө саккыраата. Нэһиилэ тыыннаах ортубут. Уопсай ахсааным 12 фриц буолла. «Хорсунун иһин» мэтэ-элинэн наҕараадаланным.
Ытан кэбис
Балаҕан ыйа буолла. От-мас кууран, хатан, хагдарыйан барда.
Биһиги дьоммут 165-с үрдэли ылаары кимэн киириэх иннинэ эмиэ өстөөх туочукаларын, сэриилэрин күүһүн хайа сатанарынан чуолкайдык арыйар, билэр наадатыттан сэриинэн разведка оҥордулар. Нөҥүө сарсыардатыгар кимэн киирии буолла. Бастаан күүстээх артиллерийскай бэлэмнэнии ыытылынна. Ол кэнниттэн пехота турда.
Сапердар тиийэн өстөөх позициятын иннинээҕи мэһэй боробулуохаларын быһыта баттаатылар, пехотаҕа суол астылар. Онуоха диэри фрицтэр уот аспатылар, суох курдуктар. Артиллерийскай кимэн киирии фрицтэр обороналарын кэтэҕин диэки сыҕарытылынна. Биһиги саллааттарбыт фрицтэр позицияларын диэки чугаһаан истэхтэринэ, өстөөх хойуу уотунан көрсөн сиргэ саба оҕуста.
Мин тиитим үрдүгэр олорон кэтиибин, тугу көрбүппүн дакылааттыыбын.
– Пехота сытта, – диэн дакылааттаатым.
Мин таспар аллара дивизия хамандыырын көмөлөһөөччүтэ майор сэриилэһиини кэтээн көрө, салайа диэн кэлбитэ. Ол эрээри кэтиир пууҥҥа ыттыбакка аллараа кирийиэҕинэн кирийэн баран сытар.
– Майор ханна баарый? – дивизия хамандыыра полковник Ромашов ыйытта.
– Манна баар.
– Ытан кэбис. Бирикээстиибин. Чугаскын дуо? Ытан кэбис.
– Ыппаппын, – диэтим. – Сүрэ бэрт, хамандыыры ыта туруом дуо?
– Полк хамандыырын ыҥыр.
Полк хамандыыра төлөпүөнү ылла. Майор Никулин эмиэ куттас киһини ытан кэбиһэртэн аккаастанна. Онон туох да туһата суох майору дивизия ыстаабыгар ыытта. Кэлин хайдах буолбуттара буолла?
Өлөр-тиллэр икки ардыгар итинник түбэлтэ эмиэ тахсара.
Фрицтэр биһиги үрдүбүтүгэр мэктиэтигэр силлиэлээх уоту түһэрдилэр. Хаһан эрэ маспар снаряд дуу, миинэ дуу түһэр диэн куттана олордум. Тулабар снаряд эстэн мас бөҕө барчаланар. Ол да буоллар нөҥүө күнүгэр өстөөҕү чугутан биир дэриэбинэҕэ тиийэн тохтоотубут. Демянскайдааҕы кыргыһыыга ньиэмэс сэриилэрин бөлөҕүн эһии кимэн киириитэ саҕаланна.
Демянскайы ылыы
Өстөөх Демянскайдааҕы бөлөҕүн утары биһиги полкабыт кимэн киириитэ 1943 сыл кулун тутарга буолбута. Кимэн киирии иннинэ биһиэхэ, разведчиктарга, өрүү тыҥааһыннаах – тыл ылыыта, сэриинэн разведка кэмигэр өстөөх уот аһар туочукаларын үөрэтии, билии-көрүү соруга сүктэриллэрэ.
Биир түүн уон буолан тыл ыла бардыбыт. Бары масхалааттаахпыт. Тоҥуу хаары кэһэн толоону туораан истэхпитинэ, фрицтэр ракетанан сырдаттылар. Арааһа биһигини көрдөхтөрө буолуо. Быыстала суох ракетанан сырдаттылар уонна миинэнэн сабыта оҕустулар, автомат, пулемет буулдьатынан тибииртилэр. Биһиги тоҥуу хаарга батары түһэн, сири кытта сир буоллубут, хаары кытта хаар буоллубут. Төннөргө хамаанда кэлбитигэр халыҥ хаары солоон быарбытынан сыылан таҕыстыбыт. Тэйэн, уоттан тахсан баран тохтоон хаспыт тыыннааҕын, баарын-суоҕун ааҕынныбыт. Биир киһибит суох, төнүннүбүт. Табаарыспыт суох, фашистар кэлэн соһон илдьэ барбыттар. Хаарга суоллара хоролуйа сытар.
Үс хонон баран кимэн киирии түмүгэр фрицтэри чугуттубут. Табаарыспытын көрдөөтүбүт. «Булуҥ» диэн бирикээс кэлбитэ. Табаарыспыт өлүгүн буллубут. Ыстыыгынан киһи дьүһүнэ суох гына тырыта-хайыта кэйэн өлөрбүттэр уонна хаарга олордон кэбиспиттэр. Икки илиитин бэриммит саллаат курдук өрө ууннарбыттар, түөһүгэр «Нууччалар, бэриниҥ!» диэн сурук суруйбуттар.
Демянскайы ыллыбыт. Куоракка мин полка ыстаабын кытары киирдим. Кыра куорат эбит. Биир да бүтүн дьиэ орпотох, барыта урусхалламмыт. Кимэн киирии түмүгэр өстөөх 16-с аармыйата урусхалламмыта. Өстөөх сэттэ дивизията куорат таһыгар төгүрүктээһиҥҥэ түбэспитэ. Аны Старай Русса туһайыытынан кимэн киирии буолбута. Өстөөх үс дивизията урусхалламмыта. Төгүрүктээһиҥҥэ түбэспит дивизиялары эһиигэ ый кэриҥэ кытаанах, ыарахан кыргыһыы буолбута.
Кимэн киирии кэмигэр элбэх эрэйи көрсөрбүт. Куотан иһэр өстөөҕү эккирэтэн күн аайы саҥа сиргэ тиийэрбит. Өстөөх оборонатыгар тиийэн кэтиллэ түһэҕин. Онон аны бэйэҥ траншея, блиндаж хастыбытынан бараҕын. Биһиги, полк разведротатын саллааттара, тоҥ буору хаһан блиндаж оҥостон хачымахтаһабыт. Разведрота өрүү полк ыстаабын кытта бииргэ тохтооччу. Ыстаап олохсуйар сиригэр хамандыырга, ыстаап начальниктарыгар, оперативнай отделга блиндажтар оҥоһуллаллар. Мас баар буоллаҕына, блиндаж үрдэ биэс хос бэрэбинэнэн сабыллар. Ыстаапка полка хамандыырын блиндаһын иннигэр «генеральскай суол» диэн аллея курдук оҥоһуллар. Арыт субу оҥостон бүтээккин кытта бирикээс кэлэр: «Иннин диэки сыҕарыйарга!» Төһөлөөх буору хаспыппытын бэйэм да билбэппин, билигин бэркиһиибин эрэ.
Ити курдук нэһилиэнньэлээх пууннары ылыталыы-ылыталыы, иннибит диэки бардыбыт. Элбэх нэһилиэнньэлээх пууннары ааһан, дьоҕус соҕус үрэхтэри туораталаан Ловать өрүһү уҥуор тиийэн тохтоотубут.
Кимэн киирии тохтоото. Оборонаҕа туруу буолла.
Биһиги дивизиябытын инники кирбииттэн таһааран сынньалаҥҥа туруордулар. Чарааһаабыт полка састаабын ситэрдилэр, сэбин-сэбиргэлин толордулар. Елец куорат таһыгар Новиково дэриэбинэҕэ кэлэн сүүрбэччэ хонук турдубут. Сайын буолла. Кэлин өйдөөтөххө, биһиги Орел-Курскай тоҕой сэриилэригэр резервэ быһыытынан турбут эбиппит.
Генерал Рокоссовскай
Биһиги полкабыт Орел куораттан чугас соҕус сиргэ оборона иккис эшелонугар турар. Позициябыт шоссены батыһа сытар. Дириҥ, киһи көстүбэт гына траншея хаһынныбыт. Бастакы эшелон биһигиттэн тэйиччи, арааһа, отучча килэмиэтир курдук буолуо, орудие тыаһа иһиллэр-иһиллибэттик кэлэр.
Сайын киэнэ мааныта. Сир-дойду симэниэҕинэн симэнэн турар. Өҥүрүк куйаас. Ол дойду итии дойду эбит. Көлөһүммүт тахсан гимнастеркабыт көхсө хап-хара буолар, онтон тууска кубулуйан кумааҕы курдук кубарыйар.
Позициябытын күн аайы оҥостобут. Үс хос траншея хастыбыт, киһи көстүбэккэ сылдьар силбэһэр суоллардаах. Блиндажтар биэстии хос бэрэбинэ үрүттээхтэр. Орудиелары сиргэ тимиртибит, үрдүнэн маскировочнай таҥаһынан саптыбыт. Траншея буорун эмиэ күөх отунан маскировкалаатыбыт, мас астыбыт. Өстөөх сөмөлүөтэ ыраахтан көрбөтүн курдук оҥордубут.
Бэрт ырааҕынан өстөөх разведчик сөмөлүөтэ күнү быһа элиэтиирэ көстөр.
Хам-дьаа бэрт үөһэнэн «мессердэр» көтөллөрө көстөр. Арыт биһиги истребителлэрбит көтөн ааһаллар.
Биһиги күннэтэ үөрэнэбит. Строевой, тактиче-скай бэлэмнэнии барар. Сэрии сэбин арааһын үөрэтэбит. Бары аптамааттаахпыт, бинтиэпкэ диэн суох буолла. Траншея иннигэр сапердар пехотаны утары, тааҥка кэлэр кутталлаах сирдэригэр тааҥканы утары миинэлэри ииттилэр, эриллибит боробулуоха буомнары оҥордулар. Оборона кытаанаҕа буолла.
Биирдэ тактическай дьарыкка сырыттахпытына, сэттэ «Виллис» иһэр эбит. «Виллистэр» биһиги туспутугар кэлэн тохтоотулар. Массыынаттан түһэн биэс эписиэр биһиги диэки кэллилэр. Көрбүппүт, аармыйа генерала Рокоссовскай илэ бэйэтинэн, икки генерал, икки полковник. Рота хамандыыра: «Стройдааҥ!» – диэн хамаандалаата.
Биһиги сырсан кэлэн кэккэлэһэ турдубут.
Хамандыырбыт утары хааман тиийэн чиэс биэрэн баран дакылааттаата.
– 801-с стрелковай полка разведротата тактическай дьарык ыытар.
– Вольно, – диэтэ Рокоссовскай.
– Вольно, – диэн хамаанданы рота хамандыыра биэрдэ. Биһиги кэккэттэн тахсыбыта.
Мин Рокоссовскай курдук сураҕырбыт генералы урут көрө илигим. Албан ааттаах киһиттэн хараҕым арахпат. Ураҕас курдук уһун, кускуур курдук сылбырҕа быһыылаах-таһаалаах генерал түөһэ килэйэн кэлэн биһигини кытта кэпсэттэ:
– Хайдах аһаталларый?
– Үчүгэй, – диэн бары бииргэ түһэрэн хоруйдаатыбыт.
Кырдьык даҕаны, аһаталлара бэрт. Иккис эшелоҥҥа турар буолан, куукуна биһигини кытары бииргэ баар. Күҥҥэ үстэ итии аһылык кэлэр.
– Тугу сибикилиигитий?
Саҥарбакка турабыт. Генерал биһиги сирэйбитин кэрийэ көрүтэлээтэ.
– Маршал инники кирбиигэ тугу көрдөөн кэлбитэ буолуо дии саныыгытый? Сабаҕалыыгыт дуо? Таайаҕыт дуо?
– Таайабыт. Фрицтэри охсон биэрээри инники кирбиини кэрийэриҥ буолуо. Биһиги фрицтэр көрдөөбүттэрин биэрэргэ бэлэммит, – дэстибит.
– Маладьыастар! Бэлэмнэниҥ. Сотору тыаһыахпыт-ууһуохпут, ньиргийиэхпит. Дьыалата суох буолан чуҥкуйдугут дуу? Сотору көрдөөх күннэр кэлиэхтэрэ. Сүргэҕит хайдаҕый?
– Сэргэхпит.
Рокоссовскай быраһаайдаһан баран, «Виллиһигэр» олорон тэптэрэ турда.
Кимэн киирии
Иккис эшелон сэриилэрин от ыйын 15–16 күннэрин диэки фронт инники кирбиитигэр сыҕарыттылар. Кэлин биллэххэ, биһиги дивизиябыт Ставка резервэтигэр, иккис гвардейскай аармыйа састаабыгар баар эбит. От ыйын 16 күнүгэр сарсыарда күүстээх артиллерийскай бэлэмнэнии буолла. Биһиги кэтиир пууммут таһыгар «Катюшалар» кэлэн уот аһан субуруттулар. Сир ньиргийдэ, халлаан хайынна. Уот аһан субурутаат, элэс гыннылар. Арааһа, үс чаас тухары араас калибрдаах орудиелар, минометтар уот аһан тиҥийдилэр. Бастаан утаа өстөөх хардары ытыалаан тиҥийбитэ, онтон снарядтар түһүүлэрэ улам-улам мөлтөөн истэ, кэлин олох кэлбэт буолан хаалла.
Мин куолубунан кэтиир пууҥҥа баарбын. Кэтиибин. Ол гынан баран туох да ориентиры билбэппин. Уруккуттан сыппыт чаастар билэллэрэ буолуо.
Артиллерийскай бэлэмнэнии кэнниттэн пехота турда. Биир да өстөөх ытара көстүбэт. Пехотаны кытары барсыахпын, өссө урут түһэн иннилэригэр сүүрүөхпүн, фашистары Ийэ дойдубуттан түргэнник үүрүөхпүн баҕарабын. Ама, маннык күүстээх артиллерийскай охсуу кэнниттэн киһилиэхпит дуо дии саныыгын. Артиллерия эрэ буолуо дуо?
Артиллерия ытара тохтообутун кэнниттэн тааҥкалар сыыллыбыттара. Ол иннинэ биһиги бомбардировщиктарбыт өстөөххө буомба ардаҕын куппуттара, онтон «Ил»-лар сири кырсынан көтөн кэлэн «РС» снарядтарынан, пушкаларынан уонна пулеметтарынан ытыалаан ааспыттара.
Хамаандалыыр пуун пехота кэнниттэн иннин диэки барда. Биһиги эмиэ барыстыбыт. Уонча килэмиэтир курдук сиргэ тиийэн өстөөх утарылаһыытын көрүстүбүт. Тохтоотубут. Пехота позициятын оҥостубутунан барда.
– Өстөөх ханна тохтообутун разведкалааҥ, – диэн бирикээс кэллэ.
Киэһэ хараҥарыыта разведкаҕа бардыбыт. Ол дойду түүнэ туппалаһар хабыс-хараҥа. Халлааҥҥа сулустар кылабачыһаллар, ол эрээри биһиги дойду сулуһун курдук буолбатах, сири-дойдуну соччо сырдаппат. Сэрэнэн-сэрэнэн хаамабыт, үксүн сыыллабыт. Сиргэ сыттаххына, имҥэ ону-маны удумаҕалатан көрөҕүн. Балтараа килэмиэтир курдук сири бардыбыт. Үрэххэ тиийдибит. Ньимийиэҕинэн ньимийэн сытан иһиттэхпинэ – фрицтэр саҥалара иһиллэр, окуопа хастар тыастара иһиллэр. Үрэх уҥуор үрдэл барыаран көстөр. Ол үрдүгэр фашистар хаамсалларын, табахтарын уота кыламныырын биноклунан көрдүбүт. Табаарыстарым полка ыстаабыгар төттөрү бардылар. Мин кэтиир сир оҥостон хааллым.
Иккис күнүн кэтиир пууҥҥа сытабын. Сарсыарда эрдэ эмиэ чаас кэриҥэ артиллерийскай бэлэмнэнии буолла. Көрөн олордохпуна, өстөөхтөр окуопаларын үрдүгэр снарядтар, миинэлэр кутулуннулар, ол аайы фрицтэр табыллан адаарыс гыналлар. Үрдэл үрдүнээҕи орудиелара бастаан утаа ыппыта, онтон хас да снаряд түспүтүн кэннэ үрэлиннэ. Пехота атаакаҕа турда. Бастаан онно-манна фрицтэр аптмаатынан ытыалаабыттара, кэлин куоттулар.
– Фрицтэр куоттулар, – диэн ыстаапка дакылааттаатым.
Эмиэ иннибит диэки бардыбыт. Өстөөх тоҕоостоох сиргэ тохтоон субу-субу уот аһар. Ол аайы биһиги сэриилэрбит тохтоон позиция оҥосто-оҥосто атаакалаан истилэр. Үһүс күн эмиэ итинник быыстала суох ытыалаһыыга ааста.
Биир улахан дэриэбинэҕэ фашистар бааллара билиннэ. Харса суох ытыалаан биһигини тохтоттулар. Ол түүн позиция оҥостон хоннубут. Арай көрбүппүт, дэриэбинэ хас да сиринэн умайбытынан барда, онтон дьиэлэр бары умайан күлүбүрээн таҕыстылар. Фашистар куотан иһэн дэриэбинэни бүтүннүүтүн ааҕа уоттууллар, уматаллар.
Түүн 12.00 чааска разведкаҕа бардыбыт. Дэриэбинэҕэ киирдибит. Уу дьылыччы. Биир да фашист суох буолан биэрдэ. Өстөөх баара биллибэт. Сэп-сэбиргэл көстүбэт. Дьону булан ыйыттыбыт.
– Фрицев нема, – диэтилэр.
Дэриэбинэни аастыбыт.
Икки уоттаах туочука
Өстөөх суох диэн дакылааттаатыбыт. Онтон пехота дэриэбинэни саҥардыы ааһан эрдэҕинэ, уҥа-хаҥас өттүбүтүттэн аптамаат, пулемет бөҕө татыгырыы түстэ. Көрбүппүт – дэриэбинэттэн тахсар суол икки өттүгэр ДЗОТ-тар бааллар эбит. Ону биһиги түүн өйдөөн көрбөтөхпүт, оннооҕор сырдыкка дэбигис көстүбэт эбит.
Разведротаҕа «уоттаах туочукалары үлтүрүтүҥ, эһиҥ» диэн бирикээс кэллэ. Онуоха биһиги сорохпут ДЗОТ иннигэр сытан амбразуратын көрөн ытыалаан тиҥийдибит. Сорохпут ырааҕынан эргийэн кэтэҕинэн кимэн киирдэ. Хаҥас ДЗОТ-ка ньиэмэс формалаах, обер-лейтенант погоннаах нуучча киһитэ власовец баар эбит.
– Миигин син биир ытан кэбиһиэххит, – диир суолаһыҥ баара. – Ньиэмэстэр куотан баран оннуларын булунан утарсалларын наадатыгар эһигини икки чаас кэриҥэ тохтотор санаалаах этим.
Аны иккис уоттаах туочукаҕа дьахтар баар буолан биэрдэ. Тутуллан баран:
– Мин ыраас хааннаах нууччабын, нуучча дьахтарабын. Ыйааҥ, өлөрүҥ-өлөрүҥ! Абаккам, кыахтааҕым буоллар, хайдах эрэ хараххытын субу тыҥырахпынан сиритэ-хайыта тыытар этим, – дии-дии ытаан ньолҕоруйар.
Таҥнарыахсыттар.
Бааһырыы
Иннибит диэки сыҕарыйабыт. Түүнүн-күнүһүн өстөөх бомбардировщиктарыгар түбэһэбит. Самыыр түстэ. Хара буордаах сиргэ самыыр түһэн туох да сылдьыбат буолла. Орудиелары массыыналар нэһиилэ соһоллор. Үрдүк сыырга кэлэн буксуйан бирилэһэллэр. Ала-тала хойуу сэбирдэхтээх мастардаах ойуурдарга түбэһэбит. Хас ойуур кэриитигэр кэллэҕиҥ аайы фашистар ытан куһуйаллар.
От ыйын 23 күнүгэр кимэн киирэн иһэр сэриилэри кытта барсан иһэн полковой разведка ротата биир сиргэ мустан хоннубут. Плащ палаткабытынан тэлгэнэн, синиэлбитин саптан утуйдубут. Саҥардыы нухарыйан эрдэхпинэ, тардыалаатылар.
Рота хамандыыра капитан сорук туруорда.
– Иннибит диэки баран, өстөөх позициятын чугаһыгар кэтиир пуун оҥостон кэтээ, – диэн бирикээстээтэ.
Биир эрмээн связиһы кытта иккиэ буолан бардыбыт.
Иннибит диэки барбахтаан баран, соломо чөмөҕө сытарыгар тиийэн тохтоотубут. Чөмөх аллараа хотоолго буолан биэрдэ. Үөһэ үрдэл үрдүгэр фашистар окуопа, траншея хастар тыастара, саҥалара иһиллэр, ракеталар субу-субу сандаарыһаллар. Ракета таҕыстаҕына, сир-дойду барыта килэс гына көстө түһэр. Биһиги өстөөхтөргө олус чугас, саа тэбэр сиригэр кэлбиппит. Халлаан сырдаан барда. Боруҥуйга балыттаран, мин соломо кэнниттэн тахсан биноклунан өстөөхтөрү көрөн турдум. Эрмээним соломо кэннигэр хорҕойон олорон төлөпүөнүнэн (кини телефонист, төлөпүөнүн соһон кэлбитэ) тохтообут сирбитин ыстаапка дакылааттаата.
Ол турдахпына, биирдэ кулгааҕым «чуҥ» гынан хаалла. Охтон түстүм. Онтон туран атахпынан дугунан көрдүм, эмиэ оҕуннум. Хайдах-хайдаҕый? Туохпар таптардым? Хардыылаары гыммытым, дьэ доҕоор, этим уотунан саалынна, охтон түстүм. Атахпар таптарбыппын, дьэ, өйдөөн, соломо кэннигэр сыылынным.
Телефонист эрмээним индивидуальнай пакеты хайа тардан атахпын бэрэбээскилээтэ, сотом ортотунан буулдьа түспүт. Хаана тахсарын үөһэнэн бууппун бобо тардан тохтотто. Ол курдук киэһэ хараҥарыар диэри сыттым. Икки өттүттэн күүстээх ытыалаһыы күнү быһа сэллээбэккэ барда. Биһиэннэрэ атаакаҕа тураары гыммыттарын уҥуоргу үрдэли таҥнары миинэ сытар фашистар сиртэн өндөппөтүлэр, уотунан саба оҕустулар. Ол үлүгэргэ бааһырбыт киһи сытарбар эрэ тиийдим.
Атаҕым ыарыыта ынырык. Урут эмиэ бааһырбыттааҕым. Онуоха холоотоххо, олус ыалдьар. Дэлби утатабын, уубут суох. Хайдах үлүгэрий? Атахпын эрэ таптылар буолбат дуо? Ыалдьара тоҕо сүрэй?
Киэһэ санитардар кэлэн санчааска илтилэр. Умайбыт дэриэбинэҕэ биир эрэ дьиэ ордубутугар бары бааһырбыттары аҕалаллар. Бокуойа суох кэлэллэр, кыанар өттө бэйэлэрэ хааман кэлэллэр, кыамматтары наһыылканан таһаллар.
Санчааска кэлбиппэр бэрэбээскибин көрдүлэр уонна илдьэн сытыаран кэбистилэр. Бааһырбыт киһиэхэ бастакы медицинскэй көмө оҥоһулунна диэн буолла. Икки хоннум. Түүнүн миигин отунан сабаллар.
Госпитальга атаарыахтарын бааһырбыт киһи элбэх буолан, транспорт тиийбэккэ икки хоннум. Бааһым аһыйар да аһыйар, кычыгыланар. Мин санаабар, бааспар көйүүр үөн мустан хаамарын курдук. Ол иһин илиибин бэрэбээски анныгар батары баттаатым. Кырдьык даҕаны, үп-үрүҥ кыймаҥнаспыт үөннэри таһаардым. Өлөрбүнэн хаһыытаатым.
– Санитар!
Иваненко диэн урут биһиги разведротабытыгар сулууспалаабыт санитар кэллэ.
– Хайа, бу эн сытар эбиккин дуу? – диэн соһуйа түстэ. – Туох буоллуҥ, Петя?
– Икки хонуктааҕыта табыллыбытым. Бааспын үөн ыспыт. Көмөтө оҥор уонна госпитальга атаара оҕус, – диэн көрдөстүм.
– Сип-сибилигин.
Бэрэбээскибин уһулла, эминэн сууйда, укуол биэрдэ. Саҥаттан бэрэбээскилээтэ. Онтон таһырдьа сарайга таһаарда. Дьэ, арыый да кэҥээтим. Уу иһэртилэр, аһаттылар. Икки хонукка медицинскэй көмөтө суох, аһаабакка, уу да испэккэ өлө сыстым.
Онтон Тула куоракка аҕалан баран Иваново куоракка госпитальга атаардылар. 23 №-дээх оскуолаҕа госпиталь аһыллыбытыгар үс ый эмтэнним. Икки ый гиипсэҕэ сыттым. Уллуҥум уҥуоҕун тосту ыппыттар. Ону өссө билбэккэ туран хаамаары бэргэппиппин, уҥуоҕум хардастыбыт. Онтон илин Комсомольскай куоракка кэлэн алта ый эмтэнэн үһүс группалаах инбэлиит буолан, хаҥас атаҕым алта сантиметр кылгаан, дойдубар 1944 сыллаахха тохсунньуга төннөн кэлбитим.
Петр Яковлев,
Социалистическай Үлэ Геройа
норуот суруйааччыта.
«Чолбон» 8-с №-рэ 2020 с.