Эрилик Эристиин төрөөбүтэ 125 сылын көрсө
Боотурускай улууска сүүһүнэн олоҥхоһут үөскээн-үүнэн, олорон ааспытын туһунан үгүстүк ахталлар. Кинилэр хардарыта олоҥхолоһон бар дьонноругар сүҥкэн өйү-санааны, бараммат уус-уран тыл-өс баайын сөҥөрдөн сытыаран норуот олоххо дьоҕурун, үүнэр-сайдар ис уоҕун күүркэтэн, чэбдигирдэн биэрэн иһэллэр эбит. Онон норуот олоҥхо өлбөт тыыныгар уһуллан, олоҥхо бараммат баайыттан дириҥ далай өйү-санааны сомсон, уус-уран баай дьикти этигэн кэрэ тылыгар умсугуйан, уус тыл илбиһинэн куоһанан туохха да булгуруйбат айыы бухатыырын тумус туттан, өлбөт үөһүн кынат оҥостон уһун үйэлэнэрэ, үлэлээн-хамсаан, сылгы-ынах ииттэн, хардарыта өйөһөн төрөөн-ууһаан тэнийэрэ. Саха олоҥхо курдук сүдү айымньылаах буолан, сырдык уһун тыыннаах, кэрэҕэ, үрдүккэ талаһар сөҕүмэр нарын айыы куттаах, булгуруйбат көнө сүрүнннээх, сүрдээх Улахан сүдү тыыннаах былыргы омук буолар.
Саха талааннаах суруйааччыта Семен Степанович Яковлев–Эрилик Эристиин Чурапчы улууһун соҕуруу уһугар – Чакыр нэһилиэгэр, Таатта үрэх саҕаланар баһыгар төрөөбүтэ. Бу түөлбэ былыргыттан ырыалаах бөҕө ыллаабыт, тойуктаах бөҕө туойбут, олоҥхолоох бөҕө онолуйбут дойдулара буолар. Ол туһунан суруйааччы «Кэриэс туолуута» сэһэнигэр бу курдук суруйбута: ”Былыр-былыргыттан бу Бакыр (Чакыр –М.Ф.) нэһилиэгин курдук ырыаһыт, олоҥхоһут уутуйан үөскээбит сирэ суох. Мин кыра уол эрдэхпинэ, биир кэмҥэ Оросто уола Ырыа Дьаарай, Абааһы Ньукулай уола Саракааскы Ньукулааскы, Муос уола Олоҥхоһут Онолу, Атааннаах уола Ырыа Чоргуй диэн дьон үөскээн сылдьыбыттара. Олортон Ырыа Дьаарайы Лиэпчикэп кулуба сааһын тухары ырыаһытынан дьиэтигэр тутан олорбута. Кини тойоно өлбүтүн эрэ кэннэ, икки хараҕа суох буолан, токуччу кырдьан баран, босхолонон дойдутугар кэлэн өлбүтэ. Олоҥхоһут Онолуну Оруоһун кулуба хас уруутун, ыһыаҕын аайы көс сиргэ киһи ыытан туттаран ылара. Атааннаах уола Ырыа Чоргуй Өлөксөй кулуба уруутугар ыллаан саҥа дьиэрэтэн эрдэҕинэ абааһы тойон өһүө баһыттан “Ноо!” диэн хаһыытаабыта үһү. Оттон бэйэбит кулубаларбыт Доодороптор – бу Бакыр олоҥхоһутун курдук олоҥхоһут ханна да суох эбит диэн кэпсииллэрэ. Онтон кэнники Ырыа Ылдьаа, Күөх Сүөдэр, бу мин, бу Уулаах буоламмыт барбах тэһийбэтэх эрэ киһи истэ түһэр дьонобут.” Бу баар буолан, олорон ааспыт дьон аата кырдьыктааҕын архыып докумуоннара кэрэһэлииллэр, онон бу уус-уран айымньыга суруйааччы эрдэ төрөөн ааспыт олоҥхоһуттары суруйара дьэҥкэтик көстөр.
Сэһэни салгыы: «Уулаах, төһө да дьүдьэх буолбутун иннигэр, акаары киһи буолбатах, хата кини өйтөн тахсар биир дьоһун идэлээх. Бу идэ – олоҥхоһут идэ буолар. Бу идэтинэн бастыҥнар кэккэлэригэр баарын туһунан туохха да хараҕа туолбатах кулуба тойон Баһылай Доодороп бэрт элбэхтик сэһэн аллайан: “Биһиги дойдуга Уулаах Уйбаан диэн олоҥхоһут баар. Кинини тас көрүҥүнэн көрөн, ама бу киһини дьахтар төрөппүтэ буолуо дуо? – диэн киһи бэркиһиир киһитэ. Ол кэннэ олоҥхолоон бардаҕына, оо, маннык кэрэ кэпсээннээх, маннык уус-уран тыллаах киһи өлөн хаалыах бэйэтэ буоллаҕа диэн киһи аһыйар киһитэ”, – дии-дии Доодороп улуус мунньаҕар кэлбит тойотторго кэпсиирэ.
Оттон Уулаах олоҥхолоон айыы бухатыырдарын ойохторун абааһы бухатыырынан уордаран ыллаҕына, кинээс Хаппытыан Ачаарап: “Миэхэ дылы эрэйдээх-буруйдаах уол оҕо буоллаҕа!” – диэн өлбүт Сүөкүлэтин, Сөдүөрэтин аһыыларын олоҥхоттон өйдөөн кэлэн ытаан барара. Оттон Уулаах бэйэтин ойоҕо Ааныка сааһын тухары иһиттэр даҕаны: «Уулаах бу киэһэ умса сытыйан, утуктаабыт дии», – дии-дии, мөҕөн-этэн туран олоҥхолоторо”.
С.С. Яковлев–Эрилик Эристиин бу сэһэнинэн саха литературатыгар аан маҥнайгынан олоҥхоһуту сүрүн герой оҥорон суруйбута, олоҥхоһут киһи – Уулаах Уйбаан саҥа олоххо киириигэ олус уустук, өлөр-тиллэр эриирдээх суолу ааһан кыттыспыта, онно олоҥхоһут идэтэ күүс-көмө, тирэх буолан көмөлөспүтэ, дьон санаатын түмэргэ дьоһуннаах төһүү буолбута ойууланар. Суруйааччы олоҥхоҕо тапталын, умсулҕанын көрдөрөр айымньы буолан, олоҥхоһут өйтөн тахсар дьоһун идэ буоларын толору көрдөрөр. Кини манна «Буура Дохсун» диэн олоҥхотуттан быһа тардан хас да сиргэ киллэрэн биэриитэ айымньыга биир күүстээх айар ньыма быһыытынан көстөр.
Эрилик Эристиин муҥурун булларбатах уус-уран тыл баайдаах саха олоҥхоһута былыр былыргыттан кыһалҕалаах кырыымчык олохтооҕун, олоҥхоһут хайдах толоруллар эйгэлээҕин, олоҥхону оруолларынан үллэстэн толорууну уонна олоҥхоһукка сыанабыл биэриини олус үчүгэйдик биэрэр. Уопсайынан, бу ааптар айар ньыматын биир ситиһиитинэн буолар уонна кинини суруйааччы быһыытынан үрдэтэр, бэйэтэ олоҥхолуур идэлээҕин бигэргэтэр.
Эрилик Эристиин, оскуолаҕа да үөрэммэтэх киһи диэтэххэ, саха литературатын классига, кэпсээн, сэһэн жанрын саха литературатыгар төрүттэспит прозаик, сахаҕа маҥнайгы роман ааптара. Кини сахалыы уус-уран литература тыла сайдарыгар кылаатын туһунан тыл үөрэхтээҕэ, академик П.А. Слепцов научнай үлэтигэр киэҥник ырытан турар. Ол курдук, этиини оҥорор маастарыстыбата, ойуулааһыннара, уус-уран тэҥнэбиллэрэ, тылы сатаан туттар, эгэлгэлээн этэр уратыта, кини тылы дэгиттэр баһылаабыта барыта – кини улахан олоҥхоһут буоларын кэрэһэлиирин бэлиэтээбитэ.
Семен Степанович ханна да сырыттар, олоҥхоһут дьон ханна баарын сураһан булан истэр үгэстээх эбит, онон кини Боотурускай улууска тэнийбит элбэх олоҥхо сюжетын билэр, ордук бэйэтин түөлбэ олоҥхолоругар утахтанан улааппыт буолан, үчүгэйдик билэр эрэ олоҥхолорун суруйбут буолуохтаах. Кини уус-уран айымньыларын таһынан хас да үһүйээни, түөрт олоҥхону «Буура Дохсун» (1939), – 18 тыһ. 469 стр., «Айыы Дьөһүөл» (1939), – 11 тыһ., 275 стр., «Хаалбат-сүппэт Хараһыктаах хааннаах Хараллаах Мохсоҕол» (1940), – 8 тыһ. 203 стр., «Талыы-талба бухатыыр» (1940) – 56 стр. суруйан хаалларбыта биллэр. Аны бу кэлин көрдөххө, өссө «Баһымньы Баатыр» диэн олоҥхолооҕо эмиэ ахтыллар.
Ахтыылартан көрдөххө, өссө олох эрдэ 1931 сыллаахтан олоҥхону суруйан дьарыктанан иһэн тохтоон, кэлин көрбөт буолан баран дьэ дьаныһан үлэлэһэн бу түөрт олоҥхону суруйтаран бүтэрбит. Көрбөт, ыалдьар киһиэхэ элбэх үлэ! Өссө далааһыннаахтык үлэлиэх, айыах-тутуох киһи сарбылыннаҕа. Билигин биһиги кини суруйан хаалларбыт олоҥхолоруттан бэйэбит түөлбэбит биллэр олоҥхолорун билсэр кыахтаныа эбиппит да, бары толору тахсаллара кыаллыбат, «Айыы Дьөһүөл» олоҥхото былырыын Олоҥхо ыһыаҕар бэчээккэ бэлэмнэнэн баран үп суоҕунан тахсыбакка сытар.
«Семен Степанович кыра сааһыгар быраатыныын ынах хомуйа сылдьан айыы уонна абааһы бухатыырдарын ырыаларын ыллаан, оонньоон айдаан бөҕөнү түһэрэллэрэ эбитэ үһү. Оччоттон уус-уран тылы сэргээн, уончалаах уол дьиэ иһинээҕи дьоҥҥо арыт олоҥхолуура үһү. Оччотооҕу улахан ырыаһыттартан Ырыа Ылдьааттан, Хооһойтон өйдөөн хаалар быһыылааҕа», – диэн ахтар, чугас аймаҕа, аҕатын балтын уола Г. Старостин. Кини сайын Амма Абаҕатыттан Дьаакыбылаптарга тахсан бырааттарын кытта Чакырга сайылыыр эбит. Онтон бииргэ үөскээбит аймах балта Өрүүнэ Яковлева-Анисимова маннык ахтар: «Кыра сылдьан ойууну үтүктэн, аҕабыты үтүктэн көр бөҕө буолара. Олоҥхону, ырыаны олус кэрэхсиирэ, арыт дьону хоһуйара. Миигин ырыаҕа үөрэтэрэ, уһуйара. Олоҥхолоотохторуна олус үөрэрэ.» Дьэ ити курдук бэрт кыра сааһыттан уран тыл умсулҕаныгар тартаран барбыт эбит. Кэлин сытан эрэн куруук киҥинэйэн ыллыыр, тоҕоостоох кэмҥэ олоҥхолуур да эбит. «Көрөрүм эбитэ буоллар төһөлөөх хоһоону, кэпсээни, поэманы, олоҥхону суруйуом этэй? Хойутун-хойут мин үлэм, мин аатым ааттаныа», «норуот айымньылара – олоҥхо, былыргы сэһэннэр, остуоруйалар хаһан даҕаны кырдьыбаттар», «кэлин олоҥхону бэчээттиэхтэрэ, хата, сүтэн хаалбата буоллар үчүгэй буолуо этэ,» – диэн билиҥҥи кэми өтө көрбүт курдук эппитин дьоно-сэргэтэ умнубакка ахтар.
Бииргэ үлэлээбит доҕоро, суруйааччы, улуус хаһыатын эрэдээктэрэ буолбут Е.А. Макаров Эрилик Эристиин олоҥхолуурун, арыт көрүдьүөстэнэн: «Дьээ-эрэ, доҕоор! Бу аллара, арбаҕаһын бүрүммүтүнэн үөскээбит Арсан Дуолай ууһун бииһигэр тиийэ, тоҕус аартыгы дьөлө үүттээн, таҥнары этэн эрилитэн киириэх эрэ, бу үс хартыгастаах үрдүк дьүрүс халлаан үрүт кырыытыгар тиийэ тоҕус аартыгы өрө этэн дьурулутан таһаарыах эрэ…» Онтон: «Чэ, кэбис, түүн үөһүн саҕана ыллаан ыыра-хайа бара олордохпутуй? Ыкса ыалбыт сибииккиэхтэрэ», – диэн көрү-күлүүнү таһаарар үгэстээх эбит. Чугас билэр дьоно кинини «Чакыр уола тойуктаах Сэмэн» диэн ааттыыллара эмиэ биллэр.
Кини ыччакка олус эрэнэр буолан, оҕоҕо, эдэр дьоҥҥо олоҥхо дириҥ ис хоһоонноох айымньы буоларын өйдөтөр, кэпсиир, суруйбутун аахтаран, көннөттөрөр эбит. Кулуупка, оскуолаҕа культурнай киэһэлэргэ ыллыыра, ардыгар олоҥхолуура дииллэр. Нэһилиэк общественнай үлэтэ эбээһинэһин курдук буолан, араас түмсүүгэ, мунньахха «хааһахтан хостообут курдук уустаан-ураннаан дакылааттыырын умсугуйан истэрбит, сорох-сорох этиилэрин хоһоон курдук субурутара», буола турар «быһыыны-майгыны табатык сыаналыыра, өйдөөх сүбэһит буолан дьону бэйэтигэр тардара», «олус үчүгэй дакылааччыт, араатар этэ, барыта төбөтүн иһигэр суруллара, ылыннарыылаах, ыпсарыылаах тыллааҕа, кини курдук итэҕэтиилээхтик арыйар, этэр киһи оройуоҥҥа суоҕа» диэн үрдүк сыанабылы биэрэллэр.
Эрилик Эристиин сөбүлээн элбэхтик толорбут, сурукка түһэрэн үйэтиппит бастыҥ олоҥхото «Буура Дохсун» буолар. Кини «Буура Дохсун» олоҥхону 1939 сыллаахха 469 тэтэрээт илииһигэр 18 тыһыынча строканы хоһоонунан суруйтарбыта. Бу олоҥхо кини төрөөбүт түөлбэтиттэн силистэнэн-мутуктанан тахсыбыт буолуон сөп. Кини үгүстүк истибит, улаханнык доҕордоспут киһититтэн, И.П. Кононов–Ырыа Ылдьааттан утумнаабыт, уһуллубут киһи буолар. Ол курдук кинилэр доҕордоһон көрсө түстэллэр эрэ хардарыта олоҥхолоон, ыллаан, дуоһуйа сэһэргэһэллэр эбит.
1941 сыллаахха олоҥхотун бэчээттэтээри издательствоҕа ыыта сылдьыбытын, ити сыл В.М. Новиков–Күннүк Уурастыырап «Нуоҕалдьын кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма» диэн олоҥхото бэчээттэнэр буолан таһаарбакка төннөрбүттэр.
Кэлин Эрилик Эристиин олоҕун, айар үлэтин чинчийбит профессор Н.Н. Тобуруокап, суруйааччы И.Е. Федосеев буолан “Буура Дохсун” диэн олоҥхотун ГЧИ архыыбыттан ылан 1993 сыллаахха бэчээттэтэн саха олоҥхотун кэккэтин хаҥаппыттара. Бу олоҥхо бэрт күүстээх уобарастардаах, киһи сөҕүөн күрдук сөҕүмэр быһылааннардаах, олус баай тыллаах-өстөөх биир бастыҥ улахан олоҥхо быһыытынан биллэр.
С.С. Яковлев–Эрилик Эристиин олоҥхолоотоҕуна, этэринэн бэркэ этэр буолан баран, ырыатыгар идэтийбит ырыаһыттарга тэҥнээтэххэ тиийбэт этэ дииллэр. Кини ордук Ырыа Ылдьааны кытта хардарыта сылдьыһан, ыллаан-туойан аралдьыйа, кэпсэтэ, хаадьылаһар идэлээхтэр эбит. “Бу икки ураты талааннаах дьон бэйэ-бэйэлэрин сүрдээхтик ытыктаһар уонна олус эйэлээх доҕордуу этилэрэ. Ырыа Ылдьаа таһыттан киирэригэр арыт ырыанан кэпсэтэн киирэрэ. Мин өйдүүрбүнэн:
“Суруйааччы доҕоруом,
Ытыктабыллаах ыалым,
Ырыаһыт идэлээх
Ырыа Ылдьааттан
Ыксары дорообото тут”, – диэн буолар быһыылааҕа.
Ити кэнниттэн эмиэ ырыалаах, дэлэй-былас баайын сыымайдаһа киирбитин, саппаҕырбыт санаатын сайа ыллаһыахтааҕын, тумнаҕырбыт толкуйун тоҕо туойуохтааҕын, көлбөҕүрбүт көхсүн көҥү кэпсиэхтээҕин туһунан этэн, хоно-өрүү киирбитин тыллыыра. Дьэ ити курдук Ырыа Ылдьаа барыар диэри, үксүгэр икки-үс хонон ырыа-тойук, кэпсэтии-ипсэтии бөҕө буолара. Ырыа Ылдьаа “Мааны ырыа” диэн ааттаах ырыалаах эбитэ үһү. Онон аан маҥнай ол ырыаны – “Мааны ырыаҕын” ыллаа – диэн Семен Степанович хаайар буолар эбит. Ол ырыаҕа бастаан: Айыы бухатыыра, Абааһы бухатыыра, ити кэнниттэн Айыы удаҕана, онтон Абааһы кыыһа, итинтэн ойуун тойуга, онтон мэнэрик дьахтар буолан барар быһыылааҕа. Ити тус-туһунан ырыа аайы, кырдьык даҕаны, киһи бэккиһиэх үчүгэйдик куолаһын уларыта охсон этэн-тыынан барара, истиэххэ олус үчүгэй буолара. Бу киһи аҥардас ырыаһыт эрэ буолбатах, ити тэҥэ айылҕаттан олус бэрт артыыс талааннаах эбит этэ, ырыатын ис хоһоонугар уонна уларыйыытыгар сөп түбэһиннэрэн сирэйин-хараҕын уларытара көрүөххэ олус бэрт этэ. Дьахтар ырыатын ыллаатаҕына, булкааһа суох дьахтар ырыата, мин итэҕэйбэккэ эргийэн кэлэн өҥөйөн көрбүтүм, кэннигэр ким эрэ баар дуу диэн. Ырыа Ылдьаа сатамматах ырыаһыт киһи этэ. Дьэ дэгиттэр куолас! Абааһы, от-мас ырыата тус-туспа куоластаах, онно сынньана-сынньана ыллаабыта, дьэ үчүгэйэ сүрдээх этэ, билигин да сөҕөбүн ээ, киниэхэ тиийэр ырыаһыты истэ иликпин. Үөһэ тэстэн ылынан туран ыллаатаҕына, кырдьык да, хоско баар таас иһит-хомуос, түннүк тааһа биир кэм тэҥҥэ ыллаһар курдук дьырылаһа олорор буолалларын курдук өйдүүбүн”, – диэн ахтар С. Анисимов. Бу ахтыыттан кини айылҕаттан ураты улахан бэрдэриилээх ырыаһытын, үрдүк маастарыстыбалаах дэгиттэр талааннааҕын сөҕөбүт эрэ…
Эрилик Эристиин бэйэтин олоҥхотуттан хардары олоҥхолуур идэлээх эбит, онно Ырыа Ылдьаа этэрин хайгыыр эрээри, ырыатын сирэр эбит. Эрилик Эристиин былыргы ааттаах ырыаһыттар, олоҥхоһуттар тустарынан, кинилэр хайдах үөскээбиттэрин, ханна, хайдах ыллаабыттарын эҥин тустарынан сүрдээхтик иҥэн-тоҥон кэпсэтэр идэлээх эбит. Холобур: Оросто уола Ырыа Дьаарай, Ырыа Атааннаах, Күөх Сүөдэр, Ырыа Хооһой уо.д.а. тустарынан. Уопсайынан итинниктэри наһаа элбэҕи билэрэ, – диэн биир сайын Эрилик Эристииҥҥэ суруксуттуу сылдьыбыт бииргэ иитиллибит балта – Өрүүнэ Яковлева-Анисимова уола Степан Николаевич Анисимов 1962 сыллаахха суруйбут ахтыыта ГЧИ архыыбын фондатыгар сытар.
Бу курдук олоҥхоһут суруйааччы “Ырыаһыттар тустарынан аҕыйах тыл” диэн ыстатыйатыгар бэйэтэ эппитин курдук “өйүгэр-сүрэҕэр иҥмит сүдү санаатын ырыанан саатанар”, онон ырыаһыттар “бар дьоҥҥо туох эрэй-кыһалҕа баарын ис киирбэх тылларынан хоһуйан, бар дьон уйаҕас сүрэҕин долгуталлар, биитэр бар дьон үөрүүтүн-көтүүтүн имигэс тылынан дьоҕурдаан, киһи санаатын чэпчэтиэх, киһини үөрдүөх курдук ыллыыллар” диэн уонна “ырыа киһи таҥмыт ырыата”, олоҥхото буолан, “киһи өйүттэн айыллан тахсарын быһыытынан киһи эрэ кыайбат, сатаабат, киниэхэ киһи төрүөҕүттэн өйүгэр-санаатыгар айыллыбыт талааннааҕын үрдүгэр билиитэ-көрүүтэ кэҥээтэҕинэ, бар дьон дэгиттэр тылын биллэҕинэ, олох очурун-чочурун өйдөөтөҕүнэ кыайар-сатыыр идэтэ буолар эбит” диэн олус да сөптөөх сыанабылы биэрбитин үөрэ ааҕабыт.
Эрилик Эристиин олоҥхоһут суруйааччы буолан айар талаана чаҕылхайдык тахсыбыта. Бэйэтин кэмин геройдарын, оччотооҕу ыччат дьон саҥа олоххо кыттан үүнэн-сайдан барыытын, чуолаан сүүрбэһис үйэ дьалхааннаах кэмин чахчытын уус-уран дьүһүйүүтэ – төрөөбүт улууһун историятын, ону тэҥэ уус-уран литература атаҕар туруутун, кэрэһитин сахалыы романы саҕалааччы быһыытынан өлбөт-сүппэт үрдүк аатын хаалларбыта. Кини суруйааччы быһыытынан дэгиттэр публицист, поэт, прозаик, драматург, романист, ырыаһыт, олоҥхоһут быһыытынан саха литературатын чыпчаалын өҥөйбүтэ, уран тыл талааннаах ойууһутун, хатыламмат дархан ууһун быһыытынан саха ааҕааччыларын умсугуппута, саха суруйааччыларын бастыҥ кэккэлэригэр киирбитэ. Онон аата саха тыллаах баарын тухары ааттана, ааҕылла, ырытылла туруо диэн эрэнэбит.
Кини саха тыллааҕы эрэ буолбакка, Саха Корчагина аатынан бүтүн Россия үрдүнэн биллибитэ, саха суруйаччыларыттан бастакынан мемориальнай музей тэриллибитэ. Манна саха суруйааччыларын кытта араас омук суруйааччылара Саха сиригэр күндү ыалдьыт буолан кэлэн көрөн-истэн, олохтоохтору кытта көрсүһэн бараллара. С.С. Яковлев–Эрилик Эристиин көмүс уҥуоҕун кини аатынан оскуола оҕолоро көрөллөр-истэллэр.
Мария Филиппова,
А.А.Саввин аатынан этнография
уонна история музейын үлэһитэ
Чолбон. – 2017. – № 12.