Раиса Кулаковская
РСФСР Үөрэҕириитин туйгуна, РФ уонна СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Уус-Алдан улууһун бочуоттаах гражданина
Биһиги эһэбит Өксөкүлээх Өлөксөй иккитэ кэргэннэнэ сылдьыбыта. Маҥнайгы кэргэнэ Настайа Дьөгүөр Оруоһун кыра кыыһа этэ. Сүрдээх сытыары сымнаҕас, дьиэ хайа да үлэтиттэн хаайтарбат бэртээхэй хаһаайка эбитэ үһү. Кинилиин баара суоҕа биэс сыл олорбуттар. Олорбуттар үс оҕону төрөтөн, Уучай диэн сиргэ эһэбит ийэтин аҕатын кытта олохтоон баран, дьонун хаалларан бэйэтэ элбэх сири кэрийэ тылы, былыргы номохтору үөрэтэ барара үһү. Эһэм ийэтэ былыргы тылы-өһү сүрдээҕин билэрэ диэн кэпсииллэр. Онон Өксөкүлээх ийэтиттэн элбэхтик ыйыталаһара, сүбэлэтэрэ. Эбэлээх эһэбит номоххо кэпсэнэр эйэлээх ыал эбиттэр. Дьэ бу манна олорон Настайа улаханнык ыалдьан, баара суоҕа 24 сааһыгар олохтон бараахтаабыт. Ыалдьыбытын истэн Өлөксөй тыыннааҕын баттаһа кэлэн, түүнү быһа доҕорун бүөбэйдээн, илии илиилэриттэн тутуһан ытаһа олорбуттара диэн кэпсииллэр. Сарсыарда күн тахсыыта Настайата Өлөксөй илиитин иһигэр уһун, уһуктубат уутугар бараахтаабыт. Киниттэн икки оҕо Лариса уонна Ясон хаалбыттар. Маҥнайгы оҕолоро Рая икки саастааҕар өлбүт эбит. Кинини Чычымах таҥаратын дьиэтин таһыгар кистээбиттэр.
Эһэбит иккис кэргэнин, Настайата өлбүтүн кэннэ үс сыл буолан баран ылбыт. Бу куоракка төрөөбүт, иитиллибит Игнатьевтар диэн ыал улахан кыыстара этэ. Ийэтэ Лыскова эбэтэр оччотооҕуга ааттылларынан Лыскачыаха диэн баһаарга кыратык атыылыыр миэстэлээх, бэйэтэ сүрдээх сытыы-хотуу эмээхсин эбитэ үһү. Улахан баҕайы хаатыҥкалаах, барааҥка сонун ыга курдаммыт эмээхсини бары куттана, салла көрөллөрө үһү. Эбэбит Евдокия Ивановна оччотооҕуга куорат үөрэхтээх биллэр-көстөр дьонун оҕолорун кытта бииргэ улааппыт. Сүрдээх эйэҕэс-сайаҕас билиилээх-көрүүлээх этэ диэн ахталлар. Киһи сэргиир ырыаһыта үһү. Ол кэмҥэ, 1905 сыллаахха, доҕотторунан суруйтарбыт ырыанньыга билигин да баар. Бу ырыанньыкка бэйэтигэр анаабыт үтүө-мааны тыллардаах нуучча народнай ырыаларын (церковнай ноталардаах) суруйбуттар. Ырыанньык халыҥ хордуон тастаах, тушь чэрэниилэнэн суруллубут буолан, сэбэрэтэ билигин даҕаны сүппэккэ, алдьаммакка сылдьара киһини үөрдэр. Оччотооҕу куорат мааны кыргыттара бэлэхтээбит ааттаах-суоллаах хаартыскалара бааллар. Ол курдук баай Корякиннар, атыыһыт Соловьев, Апампа Софронов кэргэнэ Дуня, оччотооҕуга биллэр Обутова, онтон да атын Приютов түһэрбит хаартыскалара киһини эрэ кэрэхсэтэр, таҥас-сап, туттан түһүү манерата барыта бу остуоруйа кэрэһитэ буолан олус күндүлэр. Эбэм Өлөксөйүн батыһан Хачыкаатынан, Өймөкөөнүнэн, Бүлүүнэн барсан, киниэхэ чугастык сыһыаннаһан сылдьара. Эбэбиттэн Куонааша, Реас, Рая төрүүллэр. Кинилэр баара суоҕа тоҕус сыл олус тапсан, таптаһан олорбуттара үһү. Дуня сүрэҕинэн ыалдьан өлбүтүн кэннэ олус аһыйан, олус туоххаһыйан сылдьыбыта үһү уонна кэргэнин кэнниттэн түөрт эрэ сыл олорбут. Оччотооҕу эбэм дьүөгэлэрэ биһиги кыра эрдэхпитинэ эбэбитигэр майгыннатан кэпсии-кэпсии, таптыы турар буолаллара.
Эһэбит 1926 сыллаахха өлбүтүн кэннэ оҕолору Дьылҕа Хаан бэйэтин ыйааҕынан туора-маары сотуталаан, 34 сылга аҕам соҕотох хаалар дьылҕаламмыта. Кини тулаайах хаалыы кыһалҕатын билбитэ, элбэх эрэйи-муҥу көрбүтэ, ыарыһах буолбута. Оннооҕор олус туоххаһыйан, бу соҕотох хаалыы кыһалҕатын, абатын, кыһыытын таһааран иччитэх өтөххө киирэн хаһыытыыра үһү. «Абааһы мин дьоммун барытын сиэтиҥ, баар буоллаххына миигин эмиэ сиэ» диэн дэлэ да абаттан-кыһыыттан тахсыбыт тылларбын этэрим», – диэн кэпсиирэ.
Аҕабыт 21 саастааҕар удьуор быстыбат төлкөтүн түстүүргэ бигэ санааны ылбыта уонна ыал буолуу, оҕо төрөтүү кини санаатын үүйэ-хаайа туппута. Абаҕата Трифон Кулаковскай сүбэтинэн, тоҕус оҕолоох Паапа Саабылыскай орто кыыһын Таанньаны кэргэн ылан, бу сүгүннэрэн истэҕэ. Бу күн киниэхэ ыар санааны кэннигэр хаалларан, саҥалыы олоҕу оҥостуу, киһи буолар, удьуор хаалларар улахан сорук иннигэр сырдаан, өйүн-санаатын уһугуннаран, дьол диэки хайыһыннарбыт күнэ этэ. Кини сиртэн-буортан тэйбит курдук кэрэ дьүһүннээх эдэркээн кэргэнин таратаайкаҕа олордон, Ньукулай уолу оҕуһу мииннэрэн, бэйэтэ кэннилэриттэн элэмэс атынан сүргэтэ көтөҕүллэн, киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, аа-дьуо хаамтаран иһэллэр. Бу баара суоҕа 3 килэмиэтирдээх сиргэ балайда уһуннук айаннаан, сотору-сотору сынньанан, тохтоон тиэтэйбэккэ айанныыллар. Аҕам Таанньатын кэргэн ылан, кэскил тэринэр, улахан ыал күтүөтэ буолар күнэ этэ. Бу икки ыал төрүкү чугас-чугас олохтоох буолан үчүгэйдик билсэллэрэ. Олус күндүтүк, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллара. «Кулаковскайдар ынахтар ортолоругар сылгыны ыыппыт курдук дьон этилэр», – диэн биһиги эһэбит Паапа оҕонньор олус бэргэнник этэрэ. Таанньа бу олоҕор тосту уларыйыыны өй охсуһуутун, санаа күүһүн түмүүтүн курдук кэпсиирэ. «Ыарыһах, удьуора быстыбыт киһиэхэ бардаҕым, салгыы үөрэниэххэ да баара», – диэн санаан санааргыыра. Ол гынан баран Реас уол көнө майгыта, кырасыабай дьүһүнэ Кулаковскайдартан хаалбыт соҕотох, киһи аһынар дьылҕалаах киһитин кытта олоҕун холбуурга бигэ санааны ылынан, бу барсан истэҕэ. Онтон салгыы Реас бииргэ төрөөбүт дьонун-сэргэтин санаа утума оҥостон, кинилэр үтүө-мааны оҕолор буола улаатан, үөрэхтэнэн, дьон кэккэтинэн олорон иһэн, кылгас олохторуттан лоскуй-лоскуй санаа Таанньа өйүгэр охсуллубута. Ийэбит Өксөкүлээх оҕолорун Раяны, Ларисаны, Алешаны чугастык билэрэ. Кинилэр сайын куораттан тахсан төрөөбүт алаастарыгар, Амыдайдарыгар, кэллэхтэринэ анаан дьаарбайа барара. Оччотооҕу сайдыылаах, үөрэхтээх оҕолор алаас ыалларыгар күүтүүлээх, кэтэһиилээх дьон этилэр. Ийэм кэпсиир буолара, кыргыттар араас аһы астаан күндүлүүллэрин. Маҥнай бэрэски, лапса, булочка диэн астары кинилэргэ көрбүтэ, амсайбыта. Кинилэртэн истибитэ эҥин-эгэлгэ остуоруйалары, сэһэннэри. Лариса диэн улахан эдьиийдэрэ нууччалыы кинигэттэн алаас оҕолорун мунньан кэпсии олорор буолара. Ол дьикти түгэни ийэм олус манньыйа ахтар. Онтон куорат кыргыттара Лариса, Рая, саҥастара Марина кыл сэлээппэлээх, солко халадаай ырбаахылаах, ырбаахыларын сиэптэригэр эриэхэ уктан, кинигэ кыбыныылаах толооҥҥо баран, күнү быһа сынньанан, кинигэ ааҕан кэлэллэрин. Дьиибэргии көрөрө сотору-сотору дьиэлэрин малын сууйалларын, таҥастарын тэбииллэрин. Ийэбит Лариса, Рая кэрэ сэбэрэлэрин мэлдьи ахтара. Лариса уп-уһун, куп-кугас баттахтаах, үрдүк уҥуохтаах, маҥан кырасыабай кыыс этэ. Кини дьүһүнүгэр дьүөрэлии үчүгэй майгылаах-сигилилээх этэ. Уһун суһуоҕун тараана-тараана күлэн лаһыгырата турара көрүөхтэн кэрэ этэ. Дэлэҕэ Суорун Омоллоон: «Маҥнай киһи кэрэтэ диэни Ларисаҕа көрбүтүм», – диэн ахтан суруйуо дуо? Кини баара-суоҕа 32 сыл олорбута. Бу усталаах-туоратыгар тулаайах хаалбыт бырааттарын уонна балтын көрөрө-истэрэ.
Онтон Рая олус номоҕон, бэйэтин сааһыгар сөбө суох боччум өйдөөх оҕо этэ. Ийэбинээн эт саастыы этилэр, онон олус тапсан оонньууллара. Ийэм Раяҕа олус тардыһан, кинини кытта оонньуурун, кинини кытта утуйарын олус сөбүлүүрэ, манньыйан ылара. Рая сааһыгар сөбө суох хаһаайыстыбаннай этэ. Убайынаан иккиэ хаалан баран, убайыгар куоракка ыыппыт суругун көрдөххө, кини өйө-санаата улахан киһилии боччумнааҕын туоһулуур. Убайын таҥаһын абырахтаан ыыппытын, ынахтарын хайа ыалга кыстата хаалларбытын, бэйэтигэр. туох наадатын барытын сааһылаан суруйар. Кини 7 сааһыгар диэри Дойдуунускайга ийэтин аймахтарыгар Местниковтарга иитиллибитэ. «Онно сылдьыбыта буоллар баҕар уһуннук олоруо этэ», – диэн дьон барыта аһыйара. Сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан 14 саастааҕар тымныы күн таҥас сууйан, онно тымныйан өрүттүбэккэ өлөөхтөөбүт.
Аҕам убайа Алеша: «Куонаан олус кырасыабай, эт-хаан өттүнэн доруобай, иннин биэрбэт кылыыһыт, ырыаһыт, мандолинаҕа оонньуу-оонньуу ыллаан дьону сөхтөрөр, билиилээх-көрүүлээх киһи этэ. Педтехникуму бүтэрэн баран дойдутугар тахсан учууталлаабыта. Оччотооҕу оҕолор футболу олус биһирээн оонньууллара. Онно футболлуу сырыттаҕына биир уол атахха тэбэн улаханнык эмсэҕэлээн, онтуката гангрена буолан, онтон сылтаан 21 саастааҕар өлбүтэ», – диэн кэпсээбитэ. Эдьиийэ Лариса куруук буойара: «Сыччы, кылыыһыт улахан дьону быһа түспэт буол, дьон быһа этиэхтэрэ», – диэн сэрэтэрэ үһү. Ону ол диэбэккэ ыһыахтарга атаҕынан оонньоон, кими да иннигэр түһэрбэккэ, «Кынаттаах уол» диэн ааттыыллара. Төһө да кылгастык учууталлаатар үөрэппит уонна бииргэ үөрэммит оҕолоро билиитин-көрүүтүн иһирэхтик ахталлара. Оччотооҕу кэмҥэ эмп-томп суоҕар аҥаар атаҕын быстаран, сору-муҥу көрөн өлөөхтөөбүтэ. Кини өлөр сайыныгар эмиэ Амыдайыгар сайылаабыт. Баттыгынан сылдьан толооҥҥо баран хаалар эбит. Баран кинигэ ааҕан, айылҕаҕа сылдьан кэлээхтиирэ үһү. «Хайа, ханна сырыттыҥ?» – диэн ыйыттахтарына. «Ээ, иэхэй-маахай сырыттым», – диирэ үһү. Биирдэ да кыыһырбакка, муҥатыйбакка, ыарыытын биллэрбэккэ сылдьаахтыыр эбит. Өлөрүгэр атаҕын ыарыытыттан абатыйан, баттыгынан ампаар истиэнэтин тобулута охсубута кэлиҥҥэ диэри баар этэ. Көмүллэригэр оччотооҕу комсомолецтар уонча киһи саанан салют ытан атаарбыттара. Бу дьулаан күн аҕабыт эрэйдээх турар да кыаҕа суох сытан хаалаахтаабыт. Оччотооҕу комсомолецтар Куонааша уҥуоҕун үрдүгэр «Интернационалы» ыллаабыттар үһү. Аҕам сайыны быһа убайын көрөн-истэн көмүс уҥуоҕун көтөхтөрбүт.
Онтон улахан убайдара Ясону Үрүөлээхтэр диэн ырааҕынан аймахтарыгар ииттэрэ биэрбиттэр. Училищены бүтэрэн баран оскуола астаран, биир сыл учууталлаан баран, 20 саастааҕар өлөөхтөөбүт. Кини көмүс уҥуоҕун эмиэ Амыдайга аҕалан кистээбиттэрэ. Онон Өксөкүлээх Өлөксөй биэс оҕото бары бииргэ Амыдай алааска сыталлар. Онон, мин саныырбар, биэс оҕо көмүс уҥуоҕун биир сиргэ аҕалан көмүү, бу оччотооҕу биһиги алаас ыалын, дьонун-сэргэтин үтүө сыһыана буолар дии саныыбын.
Маннык төлкө тосхойбут Реас уолга кэргэн тахсыы улахан уустуктардаах буолуо. Ону ол диэбэккэ ийэбит сүрэҕинэн сөбүлээн, ыал буолан соргу тардыһар кэмэ кэлэн, сүктэн баран истэҕэ. Кинилэр ыал буолууларыгар абаҕата Трифон Иванович Кулаковскай улахан оруолу ылбыта. Кини ыллыктаах тыла эдэр ыалга уонна Таанньа ийэлээх аҕатыгар бүтэһиктээх буолбута. Ийэм Тирэпиэни олус үчүгэйдик ахтара-саныыра. «Тирэпиэҥҥэ холуохха киһи суох», – диэхтиирэ. «Кини баара буоллар үөрэнэргитигэр эрэйи көрүө суох этигит», – диирэ. Убайбыт 46 саастааҕар Аҕа дойду сэриитин толоонуттан эргиллибэтэҕэ.
Биһиги күн үрдүгэр баар буолар, тэнийэр төлкөбүтүн түстэспит хаһан да көрбөтөх, ол гынан баран күндүтүк саныыр абаҕабыт Трифон Иванович Кулаковскай буолар.
Ити санаа ситимин быһан Таанньа: «Чэ, Ньукулаай, оҕускун түргэнник хаамтаран ис, дьоммут күүтэн ыксаатахтара». «Суох, ыксаама, төһө уһуннук айанныыбыт да, соччонон уһуннук олоруохпут», – диэбитэ Реас. Дьэ, кырдьык ийэлээх аҕабыт ол күнтэн 57 сыл олорон, бу уһун олоҕу күөннэринэн көрсөн, элбэх да чэйи бииргэ истэхтэрэ, элбэх да үөрүүнү көрүстэхтэрэ. Өксөкүлээх уола буолар эрэйин-муҥун, дьолун-соргутун түөстэринэн тэллэхтэрэ. Ол былаһын тухары олох туһугар улуу күүстэрин ууран, күрэстэһэн, олоххо туруоруммуг сыалларын ситэн киһи сирбэт олоҕун олорон аастахтара.
Ийэ, аҕа буолуу дьолун
Иэйэхсиккит биэрдэҕэ.
Орто дойду улуу дьолун
Оломнооҥҥут буллаххыт.
Дьэ, бу сүктэн кэлбит алааһыгар, Амыдайга, ийэм маҥнайгы оҕотун миигин төрөппүтэ. Бу алаас тула отоннуурун, дьэдьэнниирин, ынах хомуйарын, доҕорунаан Реастыын бииргэ сылдьан сынньаналларын, алаас ыалын, дьонун-сэргэтин таптаабытын, таптаппытын туһунан олус иэйэ ахтара. Кулаковскайдары кытта ыкса билсибитин, кинилэр үөрүүлэрин-хомолтолорун тэҥҥэ үллэстибитин туһунан кэпсиирэ. Сэрии саҕаланыытыгар аҕам соҕотох хаалбыт быраата Роман Кулаковскай уола Федя дьонугар күүлэйдии, сайылыы тахсыбыта. Ол тахса сылдьан ууга былдьанан өлбүтэ. Ону мин субу баардыы өйдүүбүн. Дьулаан күннэр-дьыллар этилэрэ. Убайым барахсан биһиэхэ остуоруйалыырын, кинигэни көрдөрө-көрдөрө кэпсиирин, миигин туой илдьэ сытарын өйдүүр эбиппин. Өлбүт сураҕын истэн наһаа уһуннук иэйэ-куойа ытаабыппым, ону дьонум ааттаһалларын өйдүүбүн. Убайым Федя сэрии саҕаланыытыгар уон түөртээх эрэ эбит. Олус барыга бары дьоҕурдаах оҕо буола улааппыт. Кини: «Сэрии уһуоҕа мин аны 3-4 сылынан аармыйаҕа барыам. Онно туох да күүс-уох өттүнэн бэлэмим суох», – диэн тыаҕа бэйэтин олоххо бэлэмнии тахсыбыта. Кини ийэтэ Варвара Иннокентьевна Бүтүн Саха сэбиэттэрин I, III, IV съезтэрин делегата. ЯЦИК чилиэнэ этэ. Дьахталлар хамсааһыннарын көхтөөх кыттыылааҕа, маҥнайгы детсадтары тэрийэн, онно сэбиэдиссэйинэн үлэлээбит. Онтон аҕата, биһиги абаҕабыт Роман Федорович Кулаковскай Бүтүн Саха сэбиэттэрин II, IV, V сьезтэрин делегата, ЯЦИК II, III, IV ыҥырыыларын чилиэнэ этэ. 1938 сыллаахха Ойуунускайы кытта хаайыллыбыта уонна 1958 сыллаахха кырдьыга дакаастанан ити буруйуттан быыһаммыта. Кини олорбут олоҕо сымыйа дьыалаҕа түбэһиитэ, онно күн сириттэн матарыылара бу барыта биһиги дьоммутугар охсуулаах, суоһар дьыала этэ.
Дьэ 57 сыл буолан баран, ийэбит барахсан бу манна таптыыр алааһын томторугар көмүс уҥуоҕа көтөҕүллүбүтэ. Бу томторго өссө сытар Өксөкүлээх убайа Таатта оройуонун маҥнайгы кулубата, бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх поэт, дьикти ырыаһыт, тойуксут, ааттыын Оонньуулаах Уйбаан. Кинини кыһыллар саабыланан кэрдэн өлөрбүттэрин кэннэ дьоно-сэргэтэ, биир дойдулаахтара өлүгүн булан, манна кистээбиттэрэ. Суруктаах-бичиктээх пааматынньык туруорбуттара уһун сылларга от быыһыгар кистэнэн сыппыта. Итини таһынан бу томторго Арамаан Федорович Кулаковскай Ойуунускайы кытта бииргэ үлэлээбит уонна репрессияҕа түбэспит, кэлин үтүө аата тиллибит Правительство секретарын дуоһунаһыгар тиийэ үүммүт киһи пааматынньыгын соҕотох хаалбыт кыыһа Лидия Романовна Кулаковская туруорбута. Биһиги олохпутугар сүдү суолталаах киһибит Трифон Иванович Кулаковскайга үйэлээх мэҥэ тааһы кыыһа Клара Трифоновна Кулаковская туруорбута. Тирэпиэн бииргэ төрөөбүт убайа Василий Иванович Кулаковскай сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн хаайыыга баран өлбүтэ. Кэлин ол сымыйата дакаастаммыта. Кини кэриэһигэр кыыһа Дора Васильевна Кулаковская эмиэ мэҥэ тааһы туруорбута.
Биһиги оҕо эрдэхпитинэ аҕабыт бу томторго аттынан да сырытыннарбат, ыйан да көрдөрбөт этэ. Онон хайдах эрэ бары бу сиртэн тэйиччи улааппыппыт. Ону кэлин санаан көрдөххө, аҕабыт бу томторго аһыы-кутуу, хараҕын уутун иккистээн күөдьүтүөн баҕарбата, биһигини онон эмиэ биир кыһалҕаттан быыһаабыта эбитэ буолуо.
Баара-суоҕа уонтан тахса сыллааҕыта Суорун Омоллоон аҕам аҕыс оҕотун мунньан, аҕабын кытта бу сиргэ барарга эппитэ. Кини Өксөкүлээх Өлөксөй оҕолорун, аймахтарын көмүс уҥуохтарын көрөргө-харайарга, кэриэстииргэ, сөргүтэргэ этии киллэрбитэ. Онно аҕам дьонун уҥуоҕа ханна сытарын барылын ыйан биэрбитэ. Оо, онно аҕабын аһынным да этэ. Бэйэтэ илиитин холбоччу тутан: «Манан Ясон, манан Лариса, манан Куонааша, манан Рая сыталлара буолуо», – диэн этитэлээбитэ. Суруга-бичигэ суох, уҥуохтарын бэлиэлэрэ сууллаталаан эмэх буолбут этилэр. Аҕам эппитэ: «Мин өллөхпүнэ манна тахсыам. Дьэ, оччоҕо кыһаллан-мүһэллэн оҥорооруҥ», – диэн. Онуоха Дмитрий Кононович: «Баҕар эн төрүт да өлүөҥ суоҕа, оччоҕо бу уҥуохтар хараллыбаттар дуо?» – диэн эппитигэр бары эгди буолан күлсүбүппүт уонна сыыры таҥнары сүүрэн түспүппүт. Аҕабыт маҥан баттаҕа үрэллэн, сырдык сэбэрэтэ өссө кубарыйан, балайда өр төбөтүн төҥкөтөн, дьонун уҥуохтарын үрдүгэр туран хаалбыта.
Дьэ, кырдьык аҕабыт бараахтаабытын кэннэ, бу уҥуохтарга мраморнай плиталары оҥорон, ааттарын суруйан, улахан модьу сэргэ туруоран, дьон олорон, санаан ааһар балаҕанын тутан, олорботох, оонньооботох оҕо саастарын санатан, оҕолорго дьэрэкээн сэргэлэри туруоран дьоммут уҥуоҕун сөргүппүппүт. Маны барытын биһиги балтыбыт Людмила Реасовна иилээн-саҕалаан оҥорторбута. Бу дэлэ киһи кыайбат сүдү үлэни оҥорторбутун иһин киниэхэ махталбыт улахан.
Аҕабыт чардаатын биһиги бары ытыктыыр үтүө киһибит Эрнст Алексеев оҥорон туруорбута. Манан сибээстээн көх-нэм буолбут, туох сатанарынан көмөлөспүт дьоммутугар, Сиэллээхтэргэ махтал кэрэ тылларын этэбит. Итини таһынан бу үлэҕэ-хамнаска барытыгар, туох баар кыахтарын, дьоҕурдарын ууран көмөлөспүт Михаил Осиповка, Иван Шишигиҥҥэ, Семен Прокопьевка үйэ-саас тухары махтал, баһыыба буолуохтун!
Аҕабыт сүүс сааһын туолуутугар бу улахан суолталаах томтору күрүөлээн-хаһаалаан, боччумнаах пааматынньык туруоруохтара диэн биһиги баҕарар баҕабытын бар дьоммутугар, салайааччыларбытыгар тиэрдиэхпитин баҕарабыт.
ИЙЭБИТ ЫЛЛЫЫРА…
Ийэ. Биһиэхэ барыбытыгар бу тыл хайдахтаах курдух минньигэстик, сылаастык, нарыннык иһиллэрий?! Бу тыл төһөлөөх дириҥ тапталы, күүстээх иэйиини туоһулууруй, бу алыптаах тыл хайдахтаах курдук эрэли үөскэтэрий?! Ийэ баар буолан бу Сир үрдүгэр ОЛОХ салҕанар!
Саха саарына Өксөкүлээх Өлөксөй удьуорун-утумун тэниппит, Кулаковскайдар дьоллоох-соргулаах да, уустук да, сырдык да кэмнэрин нарын санныгар тэҥҥэ сүксэн, Реас Алексеевиһы кытта 57 сыл бииргэ дьоллоохтук олорон, аҕыс оҕо тапталлаах ийэтэ, 50-ча оҕо эйэҕэс эбэтэ, хос эбэтэ, хос-хос эбэтэ буолан олорбута Татьяна Паповна Кулаковская (Заболоцкая) туһунан бүгүн биһиги ааҕааччыларбытыгар анаан кыыһа Раиса Реасовна Кулаковская кэпсиир.
Биһиги ийэбит Татьяна Паповна олорбут олоҕун суруйуохха, чөмчөтүөххэ диэтэххэ, наһаа судургута суох. Кини саха дьахталларын үтүө-мааны бэрэстэбиитэллэриттэн биирдэстэрэ буолар. Нарын санныгар үгүһү да уйан кэллэҕэ… Ийэбин мин бу иһин ордугургуу да, салла да саныыбын. Аҕабытын кытта 57 сыл бииргэ олорбут олоҕор Кулаковскайдар дьоллоох-соргулаах уустук да күннэрин санныгар тэҥҥэ сүгүстэҕэ. Ийэ киһи быһыытынан көмүс чыычаахтарын-оҕолорун харыстаан, харыһыйан, хонноҕор-быттыгар саһыаран улаатыннардаҕа.
Биһиги аҕабыт элбэх оҕолоох Папа Заболоцкай биир мааны кыыһын, суорумньунан таба тайанан, удьуор быстыбат төлкөтүн олохтоотоҕо. Бииргэ төрөөбүттэрэ, аймах-билэ дьоно өлөн-быстан, чороҥ соҕотох хаалбыт Реас уолу таптаабыта. Онтон ыла аҕабыт киниэхэ олоҕун доҕоро, халыҥ хаххата, суон дурдата, собус-соҕотох көмүскэтэр, харыһыйар киһитэ буолбута.
Кырдьык даҕаны, бу сыллар усталарыгар аҕабыт хайдах да балаһыанньатыгар астаммыт астаах, истиҥ, сылаас дьиэлээх, остуол тула толору оҕолоох күн-күбэй ийэ буолбута.
Биһиги аҕабыт курдух уустук, кимиэхэ да маарыннаабат дьылҕаламмыт киһини кытта биир олоҕунан, биир санаанан, биир да күн арахсыбакка олоруу чэпчэкитэ суох суол буолуохтаах.
Ийэбит барахсан бэйэтин үтүө майгытынан, дьоҥҥо эйэлээх сыһыанынан, маны барытын тулуйбута, кыайбыта. Аҕыс оҕону барыларын биири да энчирэппэккэ ииппитэ, көмүс уйаларыттан дьонтон итэҕэһэ суох доруобуйалаах, үрдүк үөрэхтээх дьон оҥорон, кынаттаан көтүппүтэ.
1936 сыллаахха, ыал буоллахтарын сыл, Реас доҕорун, кэргэнин, аймахтарын кытары билиһиннэрэ, Дьокуускай куоракка, 30 көстөөх сиргэ сыарҕа атынан айанныыллар. Иккиэн кырса тыһа бэргэһэлээх, тыс этэрбэстээх, хара уһун сонноох, элэмэс аттарын таһыгар хаартыскаҕа түспүттэрин ийэм бу баардыы ахтар, саныыр.
Ол кэмҥэ куоракка Роман, Трифон Кулаковскайдар олороллоро. Ийэбит бу салла, куттана саныыр дьоно олус элэккэйдэрин көрөн, үтүө-мааны дьону тута сөбүлээн, таптатан адьас бэйэ киһитэ буолбута. Убайдара Реас кэргэннэммитин уруйдаан-айхаллаан көрсүбүттэрэ. Өксөкүлээх маҥнайгы соҕотох кийиитэ аатыран, ийэбит олус күндү киһи буола түспүтэ. Манна бастаан утаа, биллэн турар, кийиит буолар эппиэтинэһи өйдөөһүн санаалара саҕыллыбыттара. Куоракка киирэн биир саамай өйдөөн хаалбыт түгэнэ – Ойуунускайы кытары көрсүһүүтэ. Аҕам кэргэнин кытары Платон Алексеевиһы билсиһиннэрэ кини үлэлиир сиригэр тиийбиттэрэ. Платон Алексеевич олус эйэҕэстик көрсүбүтэ. Оннуттан туран, иккиэннэрин ыал буолбуттарынан эҕэрдэлээбитэ. Көрсүһүүгэ истиҥник, налыччы кэпсэтэн, үөрэн-көтөн арахсыбыттара.
Биһиги кыра эрдэхпитинэ бары кэриэтэ ийэбит дьонун тула, кинилэргэ өйөнөн улааппыппыт. Эһэбит 9 оҕолоох Папа Заболоцкай оҕонньор олус үлэһит, кыайыгас-хотугас киһи этэ. Оттон эбэбит Меланья сытыары-сымнаҕас майгылааҕа, биһигини биэбэйдэһэр, көрөр-истэр этэ. Биһиги кинилэри олус таптыырбыт. Эһэм Өксөкүлээхтэргэ дириҥник сүгүрүйэрэ, кинилэр тустарынан иэйэн туран ахтара: «Ынахтар ортолоругар сылгыны ыыппыт курдук дьон этилэрэ», – диэн бэлиэ дьон буолалларын ахтара. Биһиги үөрэнэрбитигэр ийэбит олус кыһаллара. Аҕабыт бииргэ төрөөбүттэрин туһунан кэпсии, кинилэр тустарынан наар өйдөтө-саната сылдьара. Ийэбит кыра үлэҕэ холкуоска үлэлиирэ. Кырата диэн – үүт ытыйара, торбос көрөрө. Ити үлэлэригэр – биһигини мэлдьи көмөлөһүннэрэрэ. Бары бииргэ оттуурбут, сир астыырбыт. Ийэбит мэлдьитин сылаас астаах, ичигэс дьиэлээх көһүтэн олорор буолара. Биһиги дьиэбит тулата оччотооҕуга дэриэбинэ оҕолоро бары мустан оонньуур сирдэрэ этэ. Онно ийэбит, хата, олус үөрэрэ, тахсан оонньуурбутун көрөн көх-нэм буолара. Бэйэбит да элбэх оҕолоохпут диэбэккэ, кыстык угун саҕа дьиэбитигэр олордор оҕолоох буоларбыт. Ол – сэрии кэнниттэн тулаайах хаалбыт оҕолор этилэр. Ийэбит уруокпутун ааҕарбытын олус модьуйара. Биһиги бары үчүгэйдик үөрэнэрбититтэн, ситиһиилэрбититтэн үөрэрэ, киэн туттара.
Аҕабыт да, ийэбит да киһиэхэ күндү баайынан доруобуйа буоларын өйдөтөллөрө. Таҥас-сап ичигэс, ыраас, аһыыр аспыт сибиэһэй буоларыгар кыһаллара. Ийэбит эдэр эрдэҕиттэн олус иистэнньэҥ этэ. Ол да иһин буолуо, учуутал кыракый хамнаһыгар син ой-бото таҥастаах-саптаах этибит. Ийэбит дьоҥҥо иистэнэн биэрэн, арыы-эт ылан эбинэрбит. Оттон аҕабыт олус булчут этэ. Кини сарсыарда эрдэ туран бултуу барарын, хаһан хайдах сыралаһан, бултаан-алтаан оҕолорун үөрдэрин ийэбит билиҥҥэ диэри кэпсиир. Бары куобах сииргэ өлүү-өлүү миэстэлээх буоларбыт. Мин агдакатын, Атос буутун, Рива быһыйын, ким эрэ илин атаҕын, ким эрэ моонньун, сиһин сөбүлүүр этибит.
Ийэбит хаһан утуйарын, хаһан турарын олох өйдөөбөппүт, биир кэм кини үлэлии-хамсыы сылдьар буолара.
Биһигини ийэбит олус атаахтатан наар сыллыы-ууруу сылдьарын соччо-бачча өйдөөбөппүн, мөҕөн-этэн да барбытын билбэтим. Биирдэ эмэ үҥсэн бардаххына: «Чэ, бэйэҥ да хаалсыбатыҥ буолуо», – диэн кэбиһэрэ. Кырдьык ырытан көрдөххө, оннук буолан тахсара…
Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ иирсии-баайсыы, бэйэ-бэйэни атаҕастаһыы суоҕа. Ити быраабыланы аҕабыт булгуччу тутуһуннарара. Дьиэҕэ эдьиий диэн эдьиий, убай диэн убай быраабылата баара. Улахан кыраны көрөр, кыра улаханы ытыктыыр диэҥҥэ иитиллибиппит.
Аҕабыт санаа түһүүлээх күннэригэр ийэбит мэлдьи кини аттыгар буолара. Биһигини куруук аҕаҕытын кытары кэпсэтиҥ, аралдьытыҥ диирэ. Билигин санаатахха, ийэбит дьиҥнээх Далбар Хотун эбит. Төрөппүттэрбит бэйэ-бэйэлэрин олус өйдөһөллөрө. Бастаан ыал буолаат аҕабыт атаҕынан ыалдьан улаханнык эрэйдэммит этэ. Онно чугас аймаҕа, норуокка биллэр улахан олоҥхоһут Дарыбыан Дабыыдапка сахалыы эмтэтэн үтүөрдүбүтэ диирэ ийэм. Ийэбит барахсан өйөөн-тайаан, көрөн-истэн ол кэмнэри этэҥҥэ уйбут буолуохтаахтар.
Ийэбит аҕабытын олус ытыктыыра. Аҕабыт утуйар кэмигэр олус чуумпу буолара. Аҕабыт куртаҕа ыалдьар буолан аһа-үөлэ туспа көрүллэрэ, таҥаһа-саба куруук ыраас, дьып-дьап буолара. Дьэ, ити бүтүннүүтэ ийэбит илиитин иһинэн барара.
Сайынын бары от, оҕуруот үлэтигэр сылдьарбыт. Ардахтаах эрэ күн дьиэбитигэр кэлэрбит. Оо, онно ийэбит күөрчэҕэ, алаадьыта өссө ордук минньийэн көһүтэрэ. Сарсыарда сылаас суорҕан анныгар сытан иһиттэххэ, ийэбит күөрчэх ытыйан биһилэҕин тыаһа тыһыргыыра олус да үөрүүлээх буолара. Минньигэс алаадьы дьиэни тунуйан, муннугар саба биэрэрэ. Ама да ааспытын иһин, ахтылҕаннаах да түгэннэр эбиттэр. Ити барыта ийэбитигэр ахтылҕаммыт буоллаҕа!
Бары улаатан, үөрэхтэнэн, ыал буолан, ууһаан-тэнийэн истибит. Өр сылларга сүрэх сырҕан бааһа буолбут эһэбит дьыалата көнөн, олохпутугар ардах кэнниттэн күн сандаарыччы тыкпытын курдук дьоллоох күннэр саҕаламмыттара. Аҕам этэр буолара: «Биһиги да уулуссабытыгар күн тыгыа, күөрэгэй ыллыа», – диэн. Дьэ, ол күннэр үүммүттэрэ. Аҕалаах ийэм куоракка дьиэ ылан көһөн киирбиттэрэ. Аҕабыт күүскэ, тэтимнээхтик суруйан киирэн барбыта.
Ньээкэ уйа. Бу уйаҕа улааппыттара, таптаабыттара, атаахтаабыттара биһиги оҕолорбут, ийэлээх аҕам сиэннэрэ, хос сиэннэрэ. Ким үөрэнэ, ким сынньана, ким үлэлии барар бары оҕолорбутун бу сылаас, эрэллээх дьиэҕэ аҕалан уган кэбиһэрбит. Туттарарбыт, эрэллээхтик, үөрэ-көтө. Дьэ, манна баар буолара эбээ сымнаҕас илиитэ, эһээ көрдөөх кэпсээнэ-сэһэнэ. Билигин сөҕөбүн ээ, ийэлээх аҕабыт адьас бэйэлэрэ субу саҥа оҕоломмут дьон курдук, үөрэн-көтөн, кими доруобуйатын туругун, кими бэрээдэгин көрөн, көннөрөн, сыралаһан киирэн бараллара. Бары кэриэтэ бу аҕабыт үйэтигэр бастакы бэйэтэ бас билэр дьиэтиттэн куорсун анньынан, биһиги сиэннэрбит үрдүх үөрэх аартыгынан үөһээ дабайан испиттэрэ. Биэс уонча сиэн, хос сиэн, хос-хос сиэн, дьэ, маннык эбэлээх буолан дьоллоохтор.
Биһиги ийэбитигэр, эбэбитигэр. хос эбэбитигэр, хос-хос эбэбитигэр, сүдү улахан иэстээх этибит. Ол иэс төлөммүтэ. Ол түмүгэр ийэбит тоҕус уонуттан тахсыбыт киһи бу орто дойдуттан барыар диэри «пенсияҕа тахсыбакка», оҕолорун көрсө, түбүгүрэ сылдьыбытыгар, эдэрдэргэ «ревизорскай» үлэтин намтаппатаҕа буолар.
Ийэбит адьас ырыанан сылдьара. Ыллыыр этэ киэһэ, күнүс. Ыллыыр этэ мунньустууга, ис-иһиттэн баҕаран. Ийээ, эн ырыаҥ биһиэхэ биһик ырыата, дьол ырыата буолар.