Булчут үүтээниттэн – моҕол ураһаҕа

Вячеслав Яроев айар суола

Сылтан сыл ахсын саха төрүт үгэһигэр, төрүт култуурабытыгар болҕомто ууруу күүһүрэн иһэр. Күннээҕи олоххо-дьаһахха, тулалыыр эйгэҕэ саха­лыы тыын уһуктан, дьон-сэргэ сахалыы оһуор­даах-мандардаах иһиккэ аһыыр, сахалыы таҥаһы таҥнар, саха норуотун күөн туттар айымньытын олоҥхону өйдүүр, саха буоларынан киэн туттар, саха итэҕэлин, култууратын үөрэтэр буолла. Кэн­чээри ыччаттарбыт кыра саастарыттан сахалыы тыыҥҥа иитиллэн тахсалларыгар оҕо уһуйаан­на­ра, оскуолалар, спорт төрүт көрүҥнэригэр уһуйар спорт уораҕайдара сахалыы оһуордаах-бичиктээх, ойуулаах-мандардаах көстүүлэннилэр. Ол курдук, Дьокуускайга эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбү­лүкэ үрдүнэн араас социальнай хайысхалаах тутуу­лар сахалыы тыыннаналларыгар, улуустар, нэһилиэк­тэр ыһыахтыыр түһүлгэлэрин көстүүтэ тупса­рыгар, суолтата дириҥииригэр «“Уран” дизайн-студия» тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, СӨ культуратын туйгуна, Россия Худуоһунньуктарын сойууһун чи­лиэнэ Вячеслав Васильевич Яроев быһаччы кыттыгас­таах диэтэхпитинэ сыыс­паппыт. Өрөс­пүүбүлүкэбит киин куоратын тутуулары­гар сахалыы тыыны аан маҥнайгынан киллэр­бит киһинэн эмиэ кини буолар. Кини салайар тэрилтэтэ саха­лыы дизайн оҥорорун таһынан, бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэбит үрдүнэн урук­ку тутуулары чөлүгэр түһэриини ыытар көҥүл­лээх соҕотох тутааччы. Олоҥхо ыһыахтарын түһүлгэтин тэҥэ, былыргы араас тутуулары, таҥара дьиэлэрин саҥардан үйэлэрин уһатар, кэлэр кэнчээри ыч­чакка өбүгэлэрбит олорбут дьиэлэрин-уоттарын эт харахтарынан көрөр кыаҕы үөскэтэр.

…Айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдаах дьон талааннара эрдэ биллэр дииллэринии кини уруһуйдьут буолуохтааҕа оҕо эрдэҕиттэн бил­лэн барбыта. Быыс-арыт, иллэҥ кэм көһүннэр эрэ уолчаан уруучука, биитэр харандаас булу­нан ыраас кумааҕыны ойуулаабытынан барар үгэстээҕэ. Оччотооҕуга Алексеевскай оройуон диэн ааттанар билиҥҥи Таатта улууһун кырыы нэһилиэгин Баайаҕа оскуолатын үһүс кылаа­һын үөрэнээччитэ Слава Яроев ураты буочардаах ойууларын уруһуй учуутала, кэлин биллэр норуот маастара буолбут Анна Васильевна Мандарова аан маҥнай бэлиэтии көрбүтэ.
Ол саҕана кини игирэтин аҥаара Владигы кытары тустуунан дьаныардаахтык дьарыктана сылдьар кэмнэрэ этэ. Уолаттар биир ыйаа­һыҥ­ҥа тусталлара, эдэр учуутал Иван Михай­ло­вич Андросовка дьарыктаналлара. Слава уру­­һуй куруһуогар сылдьан бастакы сылын түмүк­тээбитин кэннэ, эһиилигэр Баайаҕаҕа му­зыка оскуолата арыллар үөрүүлээх түгэнэ тос­хой­бута. Саҥа арыллыбыт үөрэх кыһатын иһи­нэн ойуулуур-дьүһүннүүр кылаас арыллан, уруһуй куруһуок эрэ курдук буолбакка, үөрэх быһыытынан саҕаламмыта. Оскуола аата ос­куола – көтүппэккэ үөрэнэри ирдиирэ, онуоха тустуунан дьарыктанара мэһэйдиирэ. Уруһуйга уһуйар учуутала Анна Васильевна сорох ардыгар тустуу дьарыга бүтэрин кэтээн туран Славаны үөрэтэ илдьэ барара. Ол курдук, икки бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи дьарык – искусство уонна спорт эйгэлэригэр хайа таттаран дьарыктана сырыттаҕына, тренерэ Иван Михайлович учуу­тала Анна Васильевналыын, уолаттар аҕаларын Василий Капитоновиһы ыҥыран ылан, Славаны уонна Владигы кытта мунньах оҥорбуттара. Балачча мөккүһэн баран Владик тустууга, Слава уруһуйга дьарыктаналларын курдук игирэ­лэ­ри үллэрэн кэбиспиттэрэ.

Таай такайыыта

Вячеслав уруһуй абылаҥар куустарбыт иэйии­тэ оҕо эрдэҕиттэн төрөөбүт дойдутун айгыр-силик айылҕатын кытары ыкса ситимнээҕэ. Уол ыраас кумааҕы ньууругар алыптаах киистэтинэн имигэстик ойуулаан таһаарар хартыыналарыгар айылҕа көстүүлэрэ, тыа, ходуһа, үлэһит дьон дьүһүйүллэллэрэ.
Үһүс кылаас үөрэнээччитэ буолуоҕуттан ыла улаатыар диэри кини сайыҥҥы сынньалаҥын кө­түппэккэ булчут таайыгар Дмитрий Ефремо­вич Дедюкиҥҥа баран сайылаан үлэни таптыырга, сыаналыырга, айылҕаҕа, төрөөбүт сиргэ-уокка чугас буоларга такайыллыбытын туһунан күн бүгүн махтана ахтар. Таайа Дмитрий Ефремо­вич билигин 92 саастаах ытык кырдьаҕас. Сайын ах­сын таайын кытары эһэтин үүтээнигэр Араҥас­таах диэн сиргэ тахсан ыкса күһүҥҥэ диэри сыл­дьа­ра. Улаатан эрэр уолчаан манна айылҕаны кы­тары ыкса алтыһан бултуурга, оттуурга үөрэм­митэ. Сарсыарда эрдэ туран таайын сорудаҕынан куобах туһаҕын, тиргэни көрөн кэлэрэ, сып-сап уу баһан элэгэлдьитэн таһааран, сааһы­ран эрэр киһиэхэ илии-атах буолан баһаамы туһалыыра, бэриллибит соруйууну барытын эндэппэккэ толорон иһэрэ. Устар сайыны быһа төрөппүттэриттэн, бииргэ төрөөбүттэриттэн тэйиччи, сарсыарда кый эрдэттэн киэһэ хо­йукка диэри күүстээх үлэҕэ түбүгүрэ сылдьан дьонун ахтара да ханна барыай? Арай кэлин улаатан баран, таайын такайыыта эр киһилии үлэҕэ, тулуурдаах буоларга уһуйуллуу кыһата буолбутун өйдөөбүтэ.

От ыйын өҥүрүк куйааһыгар тыа дьонун сүрүн дьарыга – от үлэтэ саҕаланара. Слава таа­йын Миитэрэйи кытары киэҥ нэлэмэн ходуһа усталаах туоратын маҥнай охсон, онтон куур­дан баран мунньан, бугуллаан хойут, күн арҕаа саҕахха түһүүтэ, үүтээннэрин булаллара. Элбэх күүһү-уоҕу эрэйэр от үлэтигэр төһө даҕаны сылайан-элэйэн кэллэр, хайаан да быыс-арыт булан ханна эмэ саһан олорон уруһуйдуура. Сороҕор түүн ортото уһукта биэрээт, тыаһа суох тэтэрээт, уруучука булунан уруһуйдаан барара, ону таайа биллэҕинэ: «Түүн киһи утуйан сынньаныахтаах, тоҕо уруһуйдуугун, утуй, сынньан», – диэн мөҕүттэрэ. Оҕо сааһын сайыннарын сылаас тыынын илдьэ сылдьар илдьирийбит тэтэрээт хойуккааҥҥа диэри үүтээҥ­ҥэ баарын кэлин аймахтара кэпсииллэрэ. Вя­чеслав анаан тиийэн көрдөөн көрбүтэ даҕаны, хомойуох иһин, кыайан булбатаҕа…

Сэмэ уонна хайҕал

80-с сылларга аан дойду сонунун, культура сайдыытын барытын хаһыаттан, сурунаалтан ааҕан билэллэрэ – билиҥҥи курдук интернет ситимэ диэн суоҕа. Онон дьон почтанан сурунаалы, хаһыаты көтөх муҥунан сурутан ылан ааҕаллара. Оччолорго бүтүн дьиэ кэргэн күүтүүлээх ыалдьыта буолбут таһаарыы «Ого­нек» сурунаал этэ. Славаны «Огонекка» тиһигин быспакка бэчээттэнэр Шишкин, Айвазовскай курдук биллиилээх худуоһунньуктар үлэлэрэ олус кэрэхсэтэллэрэ. Кырачаан уруһуйдьут сурунаалга тахсыбыт хартыынаны үтүгүннэрэ олорон инники олоҕун ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоны кытары ситимниэҕин ыраланара. Худуоһунньук буолар ыра санаа сыыйа-баайа сыалга-сорукка кубулуйбута. Иллэҥ кэм көһүн­нэр эрэ уруһуйдаан барар үөрэнээччи оскуо­ла­ҕа хайҕанара даҕаны, сэмэлэнэрэ даҕаны. Туох да диэбит иһин, хайҕал даҕаны, сэмэ даҕаны Вячеслав Яроев худуоһунньук буолан тахсарын төлкөлөөбүттэрэ.

Төрдүс кылаас үөрэнээччитэ Слава биирдэ Сэбиэскэй судаарыстыбаны төрүттээччи, аан дойду пролетариатын сирдьитэ дэнэр Владимир Ильич Ленины үүт-үкчү уруһуйдаан таһаар­быта. Ол уруһуйа харахтарын далыгар түбэһэн, учууталлара аймана түспүттэрэ, кырдьаҕас өттө репрессия ыар тыынын санаан сүрэхтэригэр ыттарбыттара. Баардааҕа батарбатах уол­чаан: «Сатаабат эрээри өссө улуу киһини уруһуйдаабыт буола-буола», – диэн улаханнык сэмэлэммитэ. Кырдьык, оччолорго Ленины көҥүл­лээх эрэ худуоһунньуктар уруһуйдуул­лара. Үчүгэйи оҥорбут курдук санаммыт, уру­һуйдуур дьоҕуругар эрэнэр хороччу улаатан эрэр уолчаан ордук «сатаабат эрээри» диэн тыллартан өһүргэнэ санаан: «Сатаабыт буолан майгыннаттаҕым дии!» – диэн хардарбытын кулгааҕа эрэ истэн хаалбыта, уокка өссө арыыны ыспыта…

Бэһис кылааска үөрэнэ сырыттаҕына биир маннык түгэн буолбуттаах. Учууталлара Анна Васильевна ойуулуур-дьүһүннүүр кылааһын оҕо­лоругар реферат суруйалларыгар сорудах­таабыта. Үллэһик быһыытынан Слава Яроевка былыргы грек культуратын символа, элбэх худуоһунньук музата буолбут Венера Милосская скульптурата түбэспитэ. Уолчаан бастаан «Юный художник» диэн суруттаран ылар сурунаалыттан Венера Милосская туһунан ыстатыйаны булан, рефератын кичэйэн суруйбута, аны бэйэтин уруһуйдуура хаалбыта. Оскуолаҕа сынньалаҥҥа ыҥырар чуораан тыаһаатын кытары суум­катыттан сурунаалын ойутан таһааран түннүк диэки соруктаахтык хааман тиийбитэ. Ыраас кумааҕыны сурунаал ойуутун үрдүгэр ууран баран сырдыкка үтүгүннэрэн уруһуйдаан бар­быта. Эмискэ кэннигэр: «Хайаа, бу уол тугу уруһуйдуу турарый? Сыгынньах дьахтары уру­һуйдаабыт буола-буола, бу кыбыстыытын!» – диэн учуутал айманар саҥата умайыктана түс­пүтэ. Эмиэ учительскай хос боруогун атыллаан дьүүллэнэ киирдэҕэ ол.

– Ити түбэлтэ кэнниттэн аҕам уруһуй­даа­быппын кэмсиниэхпэр диэри дьа­рыйан турар. Кэлин училищеҕа үөрэнэ сылдьан Венера Ми­лосскаяны элбэхтик уруһуйдаабытым, дьиҥи­нэн сыгынньах дьахтар буолбатах буоллаҕа дии, искусство биир кэрэ шедеврэ, – диэн Вячеслав билигин ааспыты санаан сонньуйар. Ити курдук оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар баардаах баа­ра батарбатыныы арааһы уруһуйдаан үгүстүк сэмэлэммитэ. Үлэлиир киһи мөҕүллэр дииллэр…
Хайҕабыл алгыстаах тылларын да элбэхтэ истибитэ. Ол курдук, кини уруһуйдаабыт, киэр­гэппит эркин хаһыаттара өрүү бастыҥынан ааттаналлара. Таайыгар Дмитрий Ефремовичка сайыны быһа оттоспут көмүс көлөһүнэ убаһа буолан кэлэн улахан дьиэ кэргэни үөрдүбүтэ.
Слава, оскуоланы аҕыс кылааһынан бүтэ­рээт, долгуйар дьоллоох Дьокуускай куоракка ху­дуо­һунньук буолар ыра санаатын сыал-сорук оҥос­тон, үөрэххэ туттарса киирбитэ. Кини П.П. Рома­нов аатынан Саха сиринээҕи Ойуулуур-дьүһүн­нүүр училище устудьуонун аатын сүгүөн кимнээ­ҕэр даҕаны ордук күн күбэй ийэтэ Анна Ефремовна баҕарара…

Идэтийии

Уларыта тутуу сылларынааҕы Дьокуускай куорат уруһуйдьут уолчааны үчүгэйдик көрсү­бүтэ. Үөрэххэ киирэр тургутуктарын бары­тын ситиһиилээхтик ааһан, Ойуулуур-дьүһүн­нүүр училище устудьуонун аатын сүкпүтэ. Музыка оскуолатын ойуулуур-дьүһүннүүр кылааһын бүтэрбитэ училищеҕа үөрэнэригэр улаханнык көмөлөспүтэ – төрүт ыарырҕаппакка үөрэм­митэ, бииргэ үөрэнэр доҕотторугар өрүү көмөлө­һөрө. Үөрэҕин түмүктүүр үлэтин туйгун сыанаҕа туттаран, оформитель (билиҥҥинэн дизайнер) идэтин ылбыта.

Кынат анньыммыт үөрэҕин кыһатыгар умнул­лубат устудьуоннуур сыллара ылбыт билиитин, ыра санаа оҥостор идэтин таһы­нан олоҕун аргыһын Екатеринаны көрү­һүннэрбиттэрэ. Эдэр дьон көрсөн-билсэн сүрэх­тэринэн сөбүлэһэн, харахтарынан хайҕаһан олохторун суолун хол­боон ыал буоларга быһаарыммыттара. Аал уоту оттон, алаһа дьиэни тэринэн, оҕоҕо күн сирин көрдөрөн Яроевтар дьиэ кэргэн билигин айар кут ик­ки кыната буолан бииргэ үлэлии-хамсыы, айа-тута сылдьаллар.
Вячеслав оҕо эрдэҕинээҕи ыра санаатын ситиһэн худуоһунньук буолаары 1998 сыллаах­ха Дьокуускайга Красноярскайдааҕы Ойуулуур-дьүһүннүүр институт филиала арыллыбытыгар киирэн алта сыл живописка үөрэммитэ. Үөрэҕин бүтэрээт, Арктикатааҕы судаарыстыба культу­раҕа уонна искусствоҕа институтугар үлэҕэ киир­битэ. Киэҥ билиилээх-көрүүлээх, дьоҥҥо үтүө сыһыаннаах преподавателы кэлэктиибэ даҕаны, үөрэтэр оҕолоро даҕаны олус сөбүлээбиттэрэ. Кини үөрэтэригэр ордук практика кэмин – ыччаты айылҕаҕа таһааран үөрэтэрин ордо­роро. Институкка үс сыл биллибэккэ ааспыта, Вячеслав преподаватель идэтигэр тэһийбэтэ­ҕэ. Биир сиргэ олорон оҕолору үөрэтэр үчүгэй этэ эрээри, сытыы-хотуу, киирбит-тахсыбыт ки­һи кэлиэх-барыах санаата батарбатаҕа. Онон предприниматель буолар быата тардан эби­тэ дуу, институкка үс сыл үлэлээн баран эйэ дэмнээхтик уурайарга быһаарыммыта.

Удьуор уустар

Вячеслав Васильевич уус идэтигэр сысты­быта түбэһиэхчэ буолбатах. Аҕатынан эһэтэ Хаппытыан – уус идэлээх киһи Үөһээ Бүлүүгэ олорон ааспыт. Дойдутугар тарбахха баттанар уус буолан Өргөнтөн көһөрөн аҕалан Үөһээ Бү­лүүгэ промкомбинакка үлэлэппиттэр. Кини онно олорон маһынан устар ааллары, баркаастары тутуунан дьарыктаммыт.

Аҕата Василий Капитонович дьоно суох буол­буттарын кэннэ эдэр сааһыгар Таатта Баайа­ҕатыгар күтүөттүү кэлэн баран, олохсуйан Баа­йаҕаны иккис дойду оҥостубута. Аҕатыттан утум­наан маһынан уһанар идэлээҕэ, дьиэлэри уур­бут-туппут курдук оҥоһуулаах гына тутан та­һаарара. Кини биэс уолун батыһыннара сылдьан уһа­нарга үөрэппитэ. Дьиэ таһынааҕы тутуу­ла­ры – ампаары, кыра дьиэлэрин бары­тын бэйэлэ­­рин илии­лэринэн туппуттара. Уус удьуордаах аҕа­ла­ра дьиэ тута сыл­­дьан хайаан даҕаны бэйэтин билиитин уолатта­ры­гар кэпсиирэ, үөрэтэрэ. Вячеслав аҕата: «Сун­таар­га, Ньур­баҕа, Бүлүүгэ дьиэни фронтоннаан ту­таллар, бу дойдуга оннук гымматтар», – диэн быһаарбытын өйдөөн хаалбыт.
Оҕолоро кыраларыгар, оонньуур дэҥҥэ көс­төр кэмигэр, Василий Капитонович уолатта­ры­гар барыларыгар маһынан оонньуур бэстилиэт­тэри, аптамааттары оҥороро уонна хара өҥүнэн кырааскалаан кэбиһэрэ. «Билигин санаатахха, аҕам оонньуур сэрии сэбин-сэбиргэллэрин – “Калашников” аптамааты, ТТ бэстилиэти олох үүт-үкчү үтүгүннэрэн оҥорор эбит. Ол да иһин улахана убайым Баһылай аҕабытыттан үөрэнэн, ол саҕана эмиэ маһынан аптамааттары уһанара. Онтон ойуулуур-дьүһүннүүр училищены бүтэрэн, идэтийбит мас ууһа буолбута. Билигин биһиги бииргэ үлэлиибит – мин бырайыактарбынан Аал Луук Мастары кини тутан, уһанан таһаарар», – диэн сэһэргиир Вячеслав.
Ийэтэ Анна Ефремовна – иистэнньэҥ. Ийэтэ уолун иистэнэргэ үөрэппитэ туспа кэпсээн. Кини өттүнэн аймахтара Дедюкиннар эмиэ уһанар дьоҕурдаах дьон. Онон худуоһунньук, дизайнер, архитектор, рестовратор, мас ууһа Вячеслав Яроев – төгүрүччү уус удьуордаах киһи.

Коттеджтары тутааччы

– Училищены бүтэриим саҕана миигин «Былыргы тутуулары чөлүгэр түһэрии Саха сиригэр тоҕо сатамматый?» диэн толкуй үүйэ-хаайа тутар буолбута, – диэн Вячеслав Васи­льевич тутуу эйгэтигэр, чөлүгэр түһэрии хайысхатыгар хайдах ылсан барбытын туһунан кэпсээнин саҕалыыр. Өйүттэн тахсыбат санаа­тыгар хоруй булаары Чөркөөххө Суорун Омол­лоон тэрийбит Политикалыы сыылка музе­йыттан баран ыйыталаһа сылдьыбытын, анал көҥүл­лээх эрэ дьон реставрациянан дьарык­таналлар диэн быһаарбыттара. Онон атын дойдуттан анал көҥүллээх тэрилтэлэр бу уустук үлэни оҥороллорун билбитэ.

Вячеслав Васильевич өссө кэргэнэ Екатери­на Степановналыын «”Уран” дизайн-студия­тын» тэриниэхтэрин быдан инниттэн, учи­лищены бүтэрээт даҕаны, тута дьиэ тутуутугар маастарынан үлэлээн барбыта. Оччолорго кини сүүрбэтин эрэ ааспыт эдэр киһи этэ. Аймахтарын, убайдарын түмэн дьиэ тутар биригээдэ тэриммитэ, Дьокуускай куорат биир бастыҥ оройуонугар маҥнайгы коттедж дьиэлэри туппуттара. Вячеслав дьиэ тутуутун курдук ыарахан үлэҕэ бэйэтинээҕэр быдан аҕа саастаах дьону – таайдарын, убайдарын түмэн, иилээн-саҕалаан үлэлэппитэ бу кини салайар дьоҕурдааҕын туоһулуур. Оччолорго өрөспүүбүлүкэ улахан салайааччылара сүүрбэч­чэлээх эрэ эдэркээн киһини эрэнэн, итэҕэйэн сакаастары биэртэлээбиттэр. Ол туһунан кини бэйэтэ: «Тутуу эйгэтигэр аан бастаан киирэрбит саҕана аҕа саастаах дьон эдэр уолга эрэнэн, сакаас биэрэн, араас тутуулары таайдарбын, убайдарбын кытары тутан таһаарбыппыт. Ол курдук, “Якутзолото” тэрилтэ тутууга салаатын салайааччыта Степан Павлович диэн киһи миэхэ улахан тирэх буолбута. Билигин даҕаны кини оҕолоро миигин кытта билсэллэр», – диэн тутуу эйгэтигэр бастакы хардыыларыгар көмөлөспүт дьонун махтана ахтар.

Вячеслав тутууга маастардыырыгар, чиэһи­нэй майгылаах уонна аһыы утаҕы амсайбат буолан, үлэһиттэриттэн да ону ирдиирэ үлэ тэтимнээхтик баран болдьоҕор бүтэригэр уон­на хаачыстыбата халбаҥнаабатыгар төһүү буолбута, Яроевтар тутааччы быһыытынан репу­тацияларын үрдэппитэ. Элбэх эр киһи бииргэ түмсэн күннэри-түүннэри ыарахан үлэҕэ сылдьан сылаа таһаарынар аатыран аһыы утаҕы иһэр буолан бараллара, сынньанар ааты­ран бырааһынньыктыыллара кистэл буолбатах. Онон кини хара маҥнайгыттан олоҕор арыгыт­тан дьалты туттан, чөл олоҕу тутуһуута дьону салайан үлэлэтэригэр улаханнык көмөлөспүтүн саарбахтаабат.

2012 сыллаахха олох-дьаһах уларыйыытын, сайдыытын аахсан, кэргэнэ Екатерина Степа­новнаны кытары сүбэлэһэн баран, «“Уран” дизайн-студия» диэн хааччахтаммыт эппиэ­тинэстээх тэрилтэни тэринэн күн бүгүҥҥэ диэри өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тутууларга сахалыы эйгэни иҥэрэр, урукку тутууларын саҥалыы тыынныыр туһугар үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Вячеслав дьаһайар-салайар өттүгэр, кэргэнэ Екатерина үп-харчы быһаарыытыгар бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биир санаанан үлэлииллэр.

Аан маҥнай тэрилтэ быһыытынан үлэлээн саҕалыылларыгар Дьокуускай куорат «Кэс­кил» оҕо уһуйааныгар сахалыы дизайны киллэрбиттэрэ. Оҕо кыратыттан уһуйааҥҥа сылдьан Аал Луук маһы, сахалыы оһуору-мандары көрөн, сахалыы тыыҥҥа, сахалыы эйгэҕэ уһуйуллан тахсарыгар төрүөт буолар диэн санаанан сирдэтиммиттэрэ. Бу аҕыйах сыл иһигэр элбэх үөрэх кыһата, оҕо уһуйааннара сахалыы дизайны киллэрэн киһи хараҕар быраҕыллар көстүүлээх тутуулар буолан таҕыстылар. «Кэскил» оҕо уһуйаанын кэнниттэн Манчаары Баһылай аатынан «Модун» спорт национальнай көрүҥэрин киинигэр сахалыы оһуордарынан өбүгэ тыынын иҥэрбиттэрэ.

Биирдэ үлэлээн бүтэн кэргэнинээн дьиэлэ­ригэр баран истэхтэринэ, соһуччу төлөпүөн тыа­һаабыта. Туруупкаҕа бэркэ кыһаллыбыт киһи саҥата: «Саҥа тутуллубут атыы киинин ким диэн аатыыбыт? Сахалыы аатта толкуйдаһыҥ эрэ», – диэн көрдөспүтэ. Вячеслав ону эрэ күүтэ сылдьыбыт киһи курдук хап-сабар: «”Дэлэй” диэн буоллун!» – диэн бэрт судургутук сүрэхтээн кэбиспитэ. Кини бу тылы уруккуттан сөбүлүү саныыра, онуоха аат толкуйдааччы олус үөрэн: «Кырдьык даҕаны бэртээхэй аат!» – диэн саҥа аллайа түспүтэ. Ити курдук, Дьокуускай куорат Федор Попов аатынан уулуссатыгар саҥа тутуллан үлэҕэ киирэн эрэр атыы-эргиэн киинэ бу олус барсар суолталаах сахалыы ааты сүкпүтэ. Билигин киин куораппытыгар дэлэгэй табаардаах «Дэлэй» атыы-эргиэн киинэ үүнэ-сайда, үлэлээн тигинии-таҕыныы турар.

Чөлүгэр түһэрээччи

Вячеслав Васильевич тутууга өссө киэҥ ха­бааннаахтык ылсан үлэлиир, хараҕар оҥорон, ойуулаан көрөр идеяларын олоххо киллэрэр баҕа санаалардааҕа эрээри, тутааччы-инженер идэтэ суоҕа мэһэйдиирэ. Ол кэмҥэ кэргэ­нин Екате­рина Степановна бииргэ төрөөбүт быраата ин­женер үөрэҕин бүтэрбитэ. Вячеслав кинини бэйэ­тигэр ыҥыран, бииргэ үлэлээн барбыттара. Идэтий­бит тутааччы-инженери кытары бииргэ үлэ­лэһэн 2016 сыллаахха реставрация лицензия­тын ылан, чөлүгэр түһэриинэн дьарыктанар өҥө­нү арыйбыттара. Ол саҕана чөлүгэр түһэ­риигэ болҕомто ула­ханнык ууруллубата, сала­йааччылар өйөө­бөттөрө. «Ураннар» бэйэ­лэрэ даҕаны туохтан саҕалыахтарын билбэккэ балай да өр үчү­гэйдик үлэлээбэккэ сылдьыбыттара, хайдах эрэ илиилэрэ-атахтара баран испэтэ.
Онон өрөспүүбүлүкэ салайааччыларыгар кии­рэн, бэйэлэрин идеяларын билиһиннэрэн, рес­­таврация оҥоһуута туох суолталаах буо­ларын бы­һаарбыттарын эрэ кэннэ биирдэ хамсаа­­һын тахсыбыта. Ил Дархан Айсен Сер­геевич Ни­ко­лаев реставрация сүүрээнин киллэ­рээч­чилэргэ Чөркөөхтөөҕү «Саха сири­нээҕи политикалыы сыылка» история уонна мемориал музейыгар турар көлө тардар миэ­лиҥсэтин саҥардарга этии киллэрбитэ. Онуоха «”Уран” дизайн-сту­дия» сонно Чөр­көөххө тахсан миэлиҥсэни са­ҥар­дан кии­рэн барбыта. Дьиҥинэн, миэлиҥсэни хай­дах баа­рынан сөргүтэн эрэ көрдөрүөхтэрин сөбө эрээри, дьоҥҥо-сэргэҕэ былыр бурдук хайдах тардыллан тахсарын, миэлиҥсэ хайдах үлэ­лиирин эмиэ сөргүтэр баҕа санаа­ҕа ылла­ран, үлүһүйэн туран үлэлээбиттэрэ. Сөргүтүүнү сэргэ, анаан миэлиҥсэ хайдах үлэ­лиирин үөрэ­тэн бараллар. Төһө да бары ир­дэби­ли барытын тутуһан, оҥорбуттарын үрдүнэн миэ­лиҥсэлэрэ сатаан эргийбэккэ моһуок­таабыта… «Миэлиҥсэ холкутук эргийэн, туо­рааҕы мэлийэн үлэлээн барарын инниттэн бурдук тардар таас быыһы­гар кыратык бур­дук таммалаттахха үлэлиир эбит. Мээккэ бурдугу кутааппытын кытта тута мэлийэн барбыта. Ол кэнниттэн бурдугу ха­ҕын сиидэлииллэр эбит», – диэн туран, урукку кистэлэҥи арыйыы аныгы киһини элбэххэ үөрэ­тэрин Вячеслав Васильевич бэлиэтиир.

«Ураннар» Мархаттан былыргы дьиэни көтү­рэн аҕалан «Чочур Мыраан» комплексыгар босхону үрдүнэн сыанаҕа тутан биэрбиттэрэ. Вячеслав Васильевич дьиэ иккис этээһин бэйэтэ бырайыактаан оҥотторбута. Бу дьиэ кырыыһа­тын ойуулуур-дьүһүннүүр училищеҕа устудьуон­нуу сылдьан сөбүлээн уруһуйдаабыт «Ёлочка» таһыгар турбут былыргы дьиэтин кырыыһатын үтүгүннэрбит. Бу түгэни кини училищеҕа ылбыт билиитэ тутар, чөлүгэр түһэрэр үлэтигэр быһаччы сыһыаннааҕын, туһалыырын туоһутунан ааҕар, үөрэммит кыһатыгар махтанар.

Сөргүтээччи: «Таҥара дьиэлэрин сөргүтэбит. Уопсайынан, сөргүтүү үлэтэ урукку уустар ньы­ма­ларыгар, албастарыгар үөрэтэр, былыргы тутааччылар дьиэни туох-ханнык иннинэ үйэлээх гына тутарга кыһаллаллар эбит. Холобура, били­гин Хаҥалас улууһугар Күөрдэмигэр Николаев­скай таҥара дьиэтэ оҥоһулла турар», – диэн тирээн турар үлэтин билиһиннэрэр, ону тэҥэ ки­ни­лэр таҥара дьиэтин курдук мас тутуу биир уустук көрүҥүн баһылаабыттарын бэлиэтиир.

Билигин Бырабыыталыстыба иккис нүөмэр­дээх дьиэтин аактабай саалата киһи билбэт гына уларыйан турар. Өрөмүөн оҥоһуллуон иннинэ, сэбиэскэй кэмтэн уларыйбакка турбут ДВП эркиннэрдээх, үрдүн оппуохата тохто турбут саала сахалыы оһуорунан киэргэтилиннэ, аныгылыы тупсарыллан оҥоһулунна. Вячеслав Васильевич үлэни сахалыы сиэри-туому туту­һан саҕалыыр үгэстээх. Бу да сырыыга ону бары­тын тутуһан, көрбүөччүнү ыҥыран көрдөрбүт. Итиэннэ үүнүү-сайдыы, харысхал бэлиэлэрин киллэрэн муостатыгар, олоппоһугар тиийэ ди­зайнын бэйэтэ оҥорбут. Онон урукку өттүгэр мантан дьону тиһэх суолларыгар атаарар эбит буоллахтарына билигин бу саала өрөспүүбү­лүкэ таһымнаах үөрүүлээх тэрээһиннэр эрэ ыытыл­лар бастыҥ уораҕайдарыгар кубулуйда.

Дуорааннаах ыһыахтар

Вячеслав Яроев уонна кини салайар тэрил­тэтэ балачча элбэх Олоҥхо ыһыаҕын ыһыыга үлэлэстэ, билиҥҥи туругунан алтыс түһүлгэтин торумун түмүктээтэ. Хас биирдии ыһыах түһүл­гэтэ барыта ураты көрүүлээх, философиялаах буолар. Холобура, түһүлгэ тас көстүүтүн кытары төһө киһи кыттарын, сыанаҕа хас үҥкүүһүт тэҥҥэ тахсыахтааҕар тиийэ барытын суоттаан-учуоттаан тутуллуохтаах.
– Мандар Уус Уус Алдаҥҥа баран биир сайылыгы көрдөрбүтэ. Онно биир баай киһи ыһыах ыспытыгар киирэр ааркаҕа 12 сэргэни туруорбут. Тоҕо буолуой? Ытык ыалдьыттара аттарын баайалларыгар диэн. Холобура, кулуба ыһыах ыһарыгар ыраахтан үөлээннээхтэрин атын кулубаларын ыҥырар. Ыҥырыылаах ытык ыалдьыттар ыһыах буолар сиригэр атынан айаннаан кэлэн, аттарын анал сэргэлэргэ баа­йаллар. Биэс дуу, уон дуу сэргэ буолара хас ыалдьыт ыҥырыллыбытыттан тутулуктаах. Би­лигин дьон иккигэ түҥэтиллэр, түҥэтиллибэт ахсааннаах буолуохтаах диэни наһаа тутуһар. Араастаан билээҕимсийэр да дьон элбэх. Онон тоһоҕолоон бэлиэтээтэххэ, хайаан даҕаны сэттэ дуу, тоҕус дуу, уон икки дуу буолуохтаах диэн буолбакка, хас ыалдьыт кэлэринэн сэргэ туруохтаах, – диэн сэһэргиир Вячеслав Васи­льевич.
Искусствоны, культураны ырытааччылар, үөрэ­­тээччилэр Яроев үлэлэрин бэйэлэрин кө­рүү­лэ­­ринэн араастык сыаналыыллар. Сүүс киһи – сүүс санаа. Этнографтар урукку үөрэп­пиккэ тирэҕирэн, ымпыгар-чымпыгар тиийэ хаһаллар, теория эрэ өттүнэн көрөн сыа­налыыллар. Оттон теория практикаҕа сөп тү­бэспэт буолуон сөбүн элбэх тутууну салайбыт маастар үйэтигэр элбэхтэ көрүстэҕэ. Бу өрүт кинини хас биир­дии киһи санаатын сиргэ-буорга түһэрбэккэ болҕойон истэргэ, ол эрэ кэннэ ылынарын ылы­нар, ылымматын ылым­мат буоларга үөрэп­пит. Теория уонна практика икки ардыгар кыбыллар мөккүөрдээх түгэннэр үксүгэр Олоҥ­хо ыһыахтарын сүрүн киэргэлэ Аал Луук Мас тутуутугар тахсаллар.
…Олоҥхо ыһыаҕын түһүлгэтин дьүүллэһии мунньаҕар кулууп саалатын муҥунан киһи тоҕуоруспута. Ыһыах ыытыллыахтаах улууһун олохтоохторун таһынан, ыалдьыт буолан кэ­лээри сылдьар ыксалаһа сытар ыаллыы улуус­тар бэрэстэбиитэллэрэ кытта кэлбиттэрэ. Санаа атастаһыытын чэрчитинэн турар тутааччы уон­на олохтоохтор көрсүһүүлэригэр балай да киһи тыл эппитэ, санаатын үллэстибитэ. Кэпсэтии Аал Луук Мас – түһүлгэ сүрүн бэлиэтэ буоларынан, ырытыы ол тула хайысхаламмыта. Эмискэ дьон ортотуттан биир кырдьаҕас туран: «Аал Луук Маһы тоҕо сэбирдэхтээтиҥ, оһуора-бичигэ эл­бэх буолуохтаах», – диэн сирэй-харах анньан, сиилээн барбыта. Кини дьон-сэргэ билэр, ытыктыыр киһитэ эрээри мустубут дьон ортотугар кырыыр аҥаардаах тыллары ыһыктыбыта Вячеславка олуонатык иһиллибитэ. Тыл этээччини икки-үс үөлээннээхтэрэ өйөөбүттэрэ. Айбыт оҥоһугун тө­рөппүт оҕотун курдук саныыр киһи итиччэ­­лээх тыллары ти­риитин таһынан ылыммыта, мун­ньах бүппүтүн кэннэ ытык кырдьаҕастарга чуга­һаан быһааран биэрэргэ санаммыта. Мунньах тү­мүктэнэн, дьон тарҕаһан эрдэҕинэ, Вяче­слав таһырдьа тахсар ааҥҥа көрсөн тыл этээччи санныгар илиитин уурбута уонна бэрт холкутук: «Убайдар, элбэх дьон ортотугар кэһэттигит дии… Туох санааттан ити курдук быһыыланныгыт?» – диэн соруммут санаатын билэн баран тэйэргэ санаммыта. Дьон ортотугар тыллара босхо барбыт тыл этээччи­лэр онтон соһуйан мух-мах барбыттара. Бэйэ­тин санаатын тиэрдэргэ соруммут киһи Аал Луук Мас тоҕо сэбирдэх­тээх буолуохтааҕын саха итэҕэлигэр тирэнэн, олоҥхоҕо олоҕуран ору­ннаахтык быһааран биэрбитэ. Онуоха били тыл этээччилэр: «Кыр­дьык даҕаны оннук эбит…» – дэһэн аны бэйэлэрин икки ардыгар мөккүһэн барбыттара…

Бу түгэн – саха дьоно итэҕэл, төрүт культура үгүс өрүттэригэр атын-атыннык көрөллөрүн чаҕылхай туоһута. Маастар: «Ыраас кумааҕыга уруһуйдаатым даҕаны олоххо оннук оҥоһул­лар диир сатаммат. Аал Луук Маһы олоххо киллэрэргэ ыйааһына, тыалы, сырдыгы уйара барыта учуоттанар уустук инженердии үлэ, онон сороҕор баҕарбатаргын даҕаны маннык буоларыгар тиийэр диэн быһаарабын», – диэн үлэтин ымпыгын-чымпыгын билиһиннэрэр. Элбэх ыһыах түһүлгэтин тутан мунна кэр­диллибит киһи буолан, бары сиэри-туому толорон, туох-хайдах туттуллуохтааҕын үөрэтэн, хас биирдии тутуу туох суолталааҕын барытын хасыһан билэн, сүбэлэтэн эрэ баран ылсар.

Вячеслав Васильевич бу саха былыргы итэҕэлин, төрүт культуратын кытта быһаччы ситимнээх эйгэ туһунан уонна ыһыах тутууларын суолтатын субу курдук сэһэргиир:
– Ыһыахха киириигэ ыалдьыт хайаан даҕаны аарканан киириэхтээх. Оннооҕор былыр күрүө-хаһаа суох эрдэҕинэ дьон ыһыахха аарканан киирэн ааһара үһү. Ыһыах буолар алааһыгар киирэ сылдьыбыт да буоллаххына эргийэн кэлэн хайаан да аарканан түһүлгэҕэ ааһаллара. Онон бу тутууга суолтаны биэрэбин. Аарканы оҥороллоругар икки сэргэни туруоран баран онно чэчирдэри баайаллар, ол кэннэ чэчирдэр төбөлөрүн холбууллар. Билигин элбэх сиргэ ыһыах түһүлгэтигэр киирэр ааркаҕа ат төбөтүн атахтаһыннартыы туруорбут, оттон икки ардыларыгар сүрэх оһуору түһэрбит буолаллар. Дьиҥэр, маннык мас ааркалар киһи уҥуоҕуттан ылыллыбыттар. Былыргы киһи уҥуохтарыгар ат төбөтүн илин диэки хайыһыннаран баран сүрэх оһуордары түһэрэллэр, кутурук курдук киэргэллииллэр: ол аата өлбүт киһи дууһата анараа дойдуга аттаннын диэн өйдөбүллээх. Аарка диэн ааттыын аарка буолуохтаах. Онон түһүлгэҕэ киириигэ икки сэргэни кытары чэчир мас анньар сөптөөх. Чэчир мас Ыһыах символа буолар.
Олоҥхо ыһыаҕын биир бастыҥ оҥоһуута – Аал Луук Мас. Бу тула, биллэн турар, мөккүөр бөҕө буолар. Көннөрү дьон үксүгэр кэрэх маһы эбэ­тэр хаппыт элбэх салаалаах тиити Аал Луук Маһы кытары буккуйаллар. Хаппыт мас ойуун маһыгар чугас өйдөбүллээх. Оттон Аал Луук Мас олоҥ­хоҕо барытыгар сэбирдэх маһынан ойуула­нар. Холобура, «эһэ тириитин саҕа сэбирдэх­тэр­гэ» алгыс түһэрин туһунан хоһуйуллар. Оттон тиит бастакытынан оннук иэҕиллэн түһэр кыаҕа суох, иккиһинэн сэбирдэхтээх мас буолбатах. Манна даҕатан кыбыттахха, тиит, харыйа, бэс мастар – иннэлэрдээх мастар, кинилэр эр ки­һи тыыннаахтар. Оттон Аал Луук Мас олоҕу үөскэтэр айылгылаах сэбирдэх мас буо­лары­нан, хатыҥ мас ордук чугас. Бу Орто дой­дуга төрөөһүн-үөскээһин дьахтары кытары ситим­нээх. Оттон хатыҥ – дьахтар сүрдээх мас. Бу – сир дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун дьиэлэ­нэр маһа. Ыраахтан өйдөөн көрдөххө, хатыҥ төгү­рүк, сымыыт быһыытын биэрэр көстүүлээх. Оттон сымыыт – олох үөскээһинин бэлиэтэ, уоһаҕа – күн. Ол иһин Аан дойду үөскээһинин, күн сири­гэр олох бэлиэтин көрдөрөн Аал Луук Маһы сымыыкка майгыннатан оҥоробун, хайаан да ортотугар төгүрүк күн бэлиэлиибин.
Ыһыахха кэлбит дьон түһүлгэҕэ киирэллэ­ригэр хатыҥ лабаатыгар салама ыйыыр үгэс­тээхтэр. Тиит маска кыайан иилбэттэр, тиит мас лабаалара үөһэ буолаллар, онон хатыҥ лабаалара киһи илиитэ тиийэрин курдук намы­һах. Аны саламаны баайарга чороччу баа­йан кэбиспэккэ, салама таҥаһын икки гына тутан эрийэн аҕалан баран быыһынан кыбытан кэбиһэллэр. Тыалга-кууска бэйэтэ сөллөн хаа­лыахтаах. Оттон билигин араас аартыктарга өҕүл­лүөхтэригэр диэри элбэх саламаҕа батта­тан турар хатыҥнары көрөөччүбүн…

Аны сэргэлэргэ Алтан сэргэ диэн өйдөбүл баар. Олоҥхоҕо дарбатан этиллибитин туруору ылынар дьон бааллар. Холобура, Алтан сэргэни тимиринэн оҥоһуллуо суохтаах. Олоҥхоҕо Аал Луук Мас күлүмүрдүү турар диэн хоһуйуллар. Саҥа туруоруллар сэргэ саһархай дьүһүннээх буолар, ону күн уотугар күлүмүрдүүрүн иһин көмүскэ тэҥнииллэр. Оттон «алтан» диэн монгол тылыттан тылбаастаатахха көмүс диэн суолталаах.

Ыһыахха муостаах-туйахтаах кыыл бэлиэ быһыытынан суох буолуохтаах. Сахалар ынах сүөһүнү, оҕуһу аар баҕахха сыыһа тутталлар. Ону тэҥэ тыҥырахтаах сиэмэх көтөрдөр, холобура, хотой эмиэ сэргэ үрдүгэр туруо суохтаах. Онон сэргэҕэ Дьөһөгөй айыы оҕотун түөрт түөрэм туйахтаах сылгы барахсаны эрэ турууруохха сөп. Тимир дэгиэ тыҥырахтаах хотой дуу, мохсоҕол дуу оннугар оҕуруктаах өйдөөх суору олордор быдан ордук. Биир өттүнэн суор – тимир ууһун көтөрө. Атын омуктарга уус кыстыгын үрдүгэр олорор гына ойуулууллар. Кылабачыгаһы, күлүмүрдэһи сөбүлүүр буолан тимир ууһуттан арахпат. Бэл, уйатыгар араас көмүстэри эҥин булаллар диэн кэпсээн баар…
Соторутааҕыта Вячеслав Васильевич Олоҥ­хо ыһыа­ҕын чэрчитинэн Өймөкөөҥҥө тиийэн олохтоохтору кытары көрсөн кэлбитэ. Били инники ахтыллыбыт түгэн кэнниттэн уон­на тутууларга дьон наһаа өйдөөҕүмсүйэн саҥа­рарын иһин, ки­ни ыһыах ыһыллыахтаах сири­гэр-уотугар тии­йэн бырайыагын нэһи­лиэн­ньэҕэ билиһиннэрэр, тоҕо маннык ту­тул­ларын сиһи­лии быһааран кэп­сиир, олох­тоох­тор санааларын истэр идэлэммитэ. Өй­­мө­­­­көөҥҥө тиийэн, мус­тубут дьоҥҥо хайдах ту­­туу­лары тутуохтааҕын көрдөрө-көрдөрө си­һи­лии кэпсээбитэ. Олохтоох дьон көрүүтүн билэр сыаллаах көрсүһүү санаа атастаһыытын чэрчитинэн ааспыта. Мусту­бут кырдьаҕас­тар Олоҥхо ыһыаҕын тутууларын оҥоруохтаах тэрилтэ салайааччыта Вяче­слав Яроевтыын атах тэпсэн олорон сэһэргэспит бириэмэлэрэ билли­бэккэ ааспытыттан астым­макка да хаалбыттара.

«Яроев ураһата» диэн тугуй?

Сахалыы оһуор-мандар күннээҕи олохпуту­гар-дьаһахпытыгар хото киирэн, нэһилиэнньэҕэ сахалыы тыын, саха буоларынан киэн туттуу уһугунна. Вячеслав Яроев сахалыы тутууларын, оһуорун-мандарын, чөлүгэр түһэрии үлэлэрин таһынан, Саха сиригэр бастакынан ааптар быраабын киллэрбитэ. Ааптар бырааба биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр буоларын ааһан, бүтүн дойдубутугар даҕаны улаханнык сайда илик дьыала.

Патент оҥорон, ааптар быраабын бигэргэ­тэн, кини ыҥырыа уйатын тоҕо тардыбыта. Бэйэтин оҥоһуктарын, тутууларын, үлэлэрин ааптар быраабыгар оҥотторбутун кэннэ араас айдаан, кыһыйыы-абарыы үөҕүү-таныйыы бөҕө Интер­нет ситиминэн тилийэ көппүтэ. Вячеслав Васи­льевич ол туһунан билигин субу курдук ах­тар: «Киһи бэйэтин эт илиитинэн тутан-хабан оҥор­бута, ойуулаабыт таһаарбыт хатыыната атын кимиэнэ буолуон сөбүй?! Патент, ааптар бырааба диэн ол буоллаҕа дии… Саха сиригэр ааптар бырааба диэн тугун, дьэ, өйдөөн эрэллэр. Биһиги үлэбитин элбэх киһи туһанна, туһана да сылдьар…» Билиҥҥи туругунан былыргы тутуулары чөлүгэр түһэрии, саҥаттан тутуу – реставрация лицензията өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн Яроев салайар «“Уран” дизайн студиятыгар» эрэ баар.

Саха балаҕана

– Аныгы дьон балаҕан оһоҕун муннукка аһары сыһыары туталлар. Былыр арыый миэстэ хаалларан муннуктан тэйиччи оҥороллоро, – диэн Вячеслав Васильевич саханы саха дэппит уйабыт туһунан сэһэнин саҕалыыр.

Эт илиитинэн, ийэ мэйиитинэн тобулан, эт илиитинэн тутан-хабан элбэх балаҕаны туппут, былыргы балаҕаннар ханна баалларын сураһан туран көрдөөн үөрэппит, чинчийбит, кырдьастары кытары кэпсэппит киһи саха ба­лаҕаны уратыларын барытын олоххо дьүө­рэлээн быһаарар. Ол курдук, балаҕаны хайаан даҕаны илин хайысханы тутуһан намы­һах аанныыллара биллэр. Ону өбүгэлэрбит сарсыарда тахсалларыгар илинтэн күөрэйэр күнү көрсөөрү уонна нөрүйэн бокуолаан­наа­ры итинник оҥороллор диэн уос номоҕо баар. Дьиҥинэн, тутааччы хараҕынан толкуйдаан көр­дөххө, эрэй үөрэтэн былыргы сахалар илин диэки хайысхаҕа намыһах ааны оҥороллор эбит: биһиги дойдубутугар хотуттан уонна арҕааттан үрэр тыал өрүү тымныы уонна курас буолар. Манна даҕатан кыбыттахха, ураһаны эмиэ хоту диэки өттүн иҥнэри гыналлар үһү. Уруккуну сөргүтээччи ону: «Силлиэ, хаар-ардах барыта ити хайысхаттан охсор, онон, өйдөөн көрдөххө, былыргы тутуулар илин өттүлэрэ ордук хараарбыта биллээччи. Ол да иһин хотону дьиэҕэ хоту өттүттэн сыһыары туталлара. Оттон намыһах аан үөһээ сылдьар сылааһы таһырдьа таһаарбат. Иккиһинэн сарсыарда күн илинтэн тахсар уонна киэһэ арҕаанан кии­рэр: былыр электричество уота суоҕар түннүк­тэри күн сырдыгын батыһыннары тутан, киэһэ хараҥардаҕына киирэн эрэр күн сырдыга эмиэ балаҕан иһин сырдатар гына толкуйдаан оҥороллоро. Онон аан илин буоларыгар тиийэр», – диэн быһаарар.

– Үгүс дьон билигин балаҕаны уһун кырыы­һалыылларын сөбүлээбэппин. Тутуу маты­ры­йаала дэлэй үйэтигэр аныгы ньыма­лары да туһанан балаҕаны балаҕан курдук оҥоруохха наада. Дьон барыта эркини полусферанан бүрүйэллэр, оттон балаҕан сыбахтаах буо­луохтаах. Былыр дьон барыта саах сыбахтаах балаҕаҥҥа олорбут курдук сыыһа өйдөбүл баар. Дьиҥинэн, оннук буолбатах. Сэниэ ыал балаҕаннарын туойунан сыбыыл­лара, онно мас көмнөҕүн, кур оту буккуйаллара биллэр. Төһөнөн сыбахха көмнөҕө элбэх даҕаны оччонон балаҕан иһэ аныгы арболит дьиэттэн итэҕэһэ суох сылаас буолар. Сыбаан баран тас өттүн инчэҕэй таҥаһынан аалан биэрэллэрэ. Оннук оҥоһуллубут балаҕаны дойдубар Баайа­ҕаҕа үүтээҥҥэ баран иһэн Бүгүйэх диэн сиргэ көрбүтүм. Хойуккааҥҥа диэри манна ыал сайылыыра. Маҥан испиэскэнэн сотуллубут балаҕан түннүгүн нөҥүө чүмэчилэрэ кытаран көстөрө өйбөр хаһан да умнуллубат гына хатанан хаалбыт. Уопсайынан, саха балаҕана сааҕынан сыбанар этэ диэн түһэрэн кэпсииллэр. Онон ким хайдах олохтооҕо балаҕан сыбаҕыттан тута көстөрө үһү, – диэн кэпсээнин түмүктүүр идэтийбит тутааччы.

Моҕол ураһа эпопеята

Туос Моҕол ураһаны тутар санаа уонна дьулуур эмискэ үөскээбэтэҕэ. Аҕа доҕоро, сүбэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Духуобунаска академиятын дьиҥнээх чилиэнэ, норуот маас­тара Борис Федорович Неустроев–Мандар Уус уонна Вячеслав Васильевич саха омук бу ураты тутуутун туһунан кэпсэппиттэрэ, ырытыспыттара, дьиҥэр, өр буолла. Аан бастаан туос ураһа тирии бүрүөһүннээх чуумтан туох уратылааҕын курдук судургу ыйытыылартан саҕалаан, сыыйа дириҥээн, тутуу ымпыгар-чымпыгар, араас кистэлэҥэригэр уонна саха итэҕэлигэр ылар оруолугар, бөлүһүөктүү суолтатыгар тиийбиттэрэ.
Вячеславтаах ыһыах түһүлгэлэригэр туппут бастакы ураһаларын хаптаһынынан биэдэрэни таҥнары туппут курдук быһыылаах гына оҥо­роллоро. Чурапчыга туруорбут ураһаларын иһин өй булан туоһунан бүрүйбүттэрэ. Сылдьыбыт дьон иһэ туоһунан бүрүллүбүт аныгы ураһаны былыргыга майгыннатан олус сэҥээрэ көрбүттэр этэ. Онтон кынат анньынан Дьааҥыга, Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ былыргылыы моһуоннаах эрээри бөҕө-таҕа буоларын ситиһээри аныгылыы ти­мир дьардьамалаах ураһалары туппуттара.

Өбүгэ үгэһинэн сөргүтүллэн тутуллубут дьиҥнээх туос моҕол ураһаны бастаан Дьо­куускай куорат килбэйэр киинигэр Сайсары күөл кытыытыгар тутар баҕа санаалаахтара. Туһааннаах дьоҥҥо ону иһитиннэрэн маҥнай утаа өйөбүл ылбыттара эрээри, күн-дьыл аастаҕын ахсын улам-улам умнуллан, хааллар хаалан испитэ. Төһө өр кэтэһиэхтэрэй?!

Вячеслав Яроев – сыалын ситиһэ үөрэммит киһи. Баҕа санаатын тиһэҕэр тиэрдэр идэлээх. «Арай моҕол ураһаны төрөөбүт дойдубар, убайым Борис Федорович хонноҕун анныгар туттахпына хайдаҕый? Биир дойдулаахтарбын көмөлөһүннэрэн туттахпытына дьиҥнээх эркээ­йилээх суолу хаалларыа этибит», – диэн санаа киирэр. Бу көрүүтүн Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгин баһылыгар Роман Романовка тиийэн билиһиннэрэр. «Баайаҕа – уустар түөлбэлэрэ» диэн хайысхаҕа, Мандар Уус тула нэһилиэги түмэргэ, кини идеяларын киэҥник тарҕатарга өр кэмҥэ үлэлэһэн кэлбит Роман Романович бу саҥа бырайыагы болҕойон истэн баран, олус кэрэхсээбитэ, сөбүлээбитэ. Итиэннэ, үлэ киһитин сиэринэн уталыпакка «Уран» дизайн-студияҕа тутуу ыытарыгар сир булан биэрбитэ, нэһилиэк таһымынан туох кыалларынан көмөлөһөргө бэлэмин биллэрбитэ. Ону сэргэ нэһилиэк олохтоохторун, атын сиргэ олорор биир дойдулаахтарын кытта сүбэлэһэн Вячеслав Васильевич Моҕол ураһаны тутарга улахан моральнай өйөбүлү ылбыта, кыралаан үп-харчы, тэрээһин боппуруостарыгар да көмөлтө булбута. Саха сирин араас муннуктарыгар туос иһити тигэр иистэнньэҥнэри кытары көрсөн сүбэлэһэн, ураһа туоһун хайдах, төһө сыанаҕа тигиэххэ сөбүн быһаарсыбыттара, хамнастарын төлөбүрүн Вячеслав Васильевич бэйэтигэр ылыммыта.

…Үйэтин-сааһын тухары саха ойуутун-ман­дарын чинчийбит, саха уустарын культура­тын үөрэппит сир түннүгэ Мандар Уус сүбэтинэн Вячеслав Яроев саха туос ураһатын ымпыгар-чымпыгар тиийэ сиһилии үөрэппитэ.

Туос ураһа хайдах буолуохтааҕын билээри аан бастаан Санкт-Петербург куоракка Россия нау­каларын академиятын Петр Вели­кэй аатынан Антропологияҕа уонна этногра­фияҕа музейы­гар тиийэн, онно хараллан сытар ураһа кэрчик­тэрин көрбүтэ. Салгыы Вячеслав Яроев XIX-ХХ үйэлэр кирбиилэригэр Чуумпу акыйаан хотугу эҥэригэр этнографияны уонна лингвистиканы биир кэлимник үөрэппит Джезуп экспедициятын кыттыылааҕа Владимир Ильич Иохельсон Саха сириттэн илдьибит туос ураһатын үөрэтээри эрдэттэн уочараттаан, ыҥырыы суруйтаран, Нью-Йорк куоракка баар Америкатааҕы естественнэй история музейыгар тиийбитэ. Манна, акы­йаан уҥуор, аан дойду араас омуктарын төрүт тутуу­ларын кэккэтигэр былыргы сахалар туос ураһалара хайдахтаах курдук дьоһуннук тура­рын, оҥоһуута мындырын көрөн олус диэн сөхпүтэ-махтайбыта…

Иһэ-таһа барыта туоһунан оҥоһуллубут этэ, 12 м диаметрдаах 9,5-10 м уһуннаах туос ураһа макетынан оруобуна тутуллан турара. Өр кэмҥэ ыра оҥостубутун илэ хараҕынан көрбүт мындыр уус уонна уран худуоһунньук ураһа макетын ымпыгар-чымпыгар тиийэ кээмэйдээн, барытын эргитэ сылдьан хаартыскаҕа түһэрэн ылбыта. Итиэннэ Вячеслав Яроев биир улахан ситиһиитинэн аан дойду биир баараҕай музейын кытары кинилэргэ көрбүт чахчыларын тутуу­тугар туһанарга меморандум түһэрсэн көҥүл ыл­быта буолбута. Дьэ, бу Америкатааҕы экспедиция эрэ кэннэ Саха сиригэр бастакы туос моҕол ура­һаны сөргүтэн тутар кыах дьиҥнээхтик үөскээбитэ.

Түргэнник-тарҕаннык үлэлииргэ үөрэммит баай үөрүйэхтээх тутааччы былыр ураһаны биэс-алта сыл устата тигэн оҥороллоро үһү диэн сэһэргииллэрин соччо итэҕэйбэт этэ «Ама, ураһаны оччо өр туталлар үһү дуо, күүркэтэллэр ини» дии саныыра. Ол эрээри, үлэ саҕаланаатын кытта ураһа тутуута элбэх араас идэлээх дьон тэҥинэн үлэлииллэрин эрэйэр уустук дьарык буоларын этинэн-хаанынан билэн, өйдөөн барбыта: бүтүн Саха сирин 12 улууһун 24 нэһилиэгиттэн 600-тэн тахса уран тарбахтаах иистэнньэҥ, уус илиилээх тутааччы биир сомоҕо буола түмсэн үлэлээн түөрт төгүрүк сыл иһигэр тигэн, таҥан, оҥорон бүтэрбиттэрэ.

– Тута сырыттахпытына, араас мөккүөр тахсара. Холорбура, туос моҕол ураһаны сыл аайы хомуйаллар диэн сыыһа өйдөбүл баар. Итиччэ уустук бүрүөһүнү хайдах даҕаны кыайан сыл аайы туура тардыбаккын. Оттон иһи­нээҕи киэргэллэрин хомуйан кыһын балаҕан иһигэр киллэрэн ыйыахха сөп. Ол бииринэн балаҕан иһигэр үрэрин тохтотор, иккис өттүнэн киэргэтиилээх испэ туос балаҕан ис көстүүтүн тупсарар буоллаҕа. Былыр хаардаахха туос ураһа турарын туһунан элбэх кэпсээн баар. Кууран хатаччы хатан хаалбыт туос ураһаны сырыы аайы хомуйар эрэйдээҕэ чахчы. Биһиги моҕол ураһаны анал үрдэтэр тэриллэринэн салҕанан туппуппут, оттон былыр ким, хайдах ыттан тахсан оҥорбута буолла… – диэн ураһа тутуутун ис куукунатын сэгэтэр Вячеслав Васильевич.
Туос ураһа диэн хайдах эрэ чараас, уйан оҥо­һуулаах курдук иһиллэр. Саха сирин чыс­хаан тымныыта, ардаҕа-хаара, тыала хаппыт туоһу өр гыммата чахчы. Ол туһунан тутааччы бэйэтэ сүрдээх үчүгэйдик быһаарар:

– Мас үйэтэ ортотунан 70 сылга тэҥнэһэр, ол аата туос үйэтэ эмиэ оччо буолуохтаах. Ол эрээри сэттэ уон сылтан лаппа уһуннук турбут дьиэлэри сөргүтэн баран, тус үөрүйэхпэр оло­ҕуран көрдөххө, туос ураһа лаппа уһуннук туруон сөп. – Итиэннэ салгыы туос барытыгар туһалаах матырыйаал буоларын сэһэргиир.
Сахалар былыргыттан туоһу иһит-хомуос эрэ быһыытынан буолбакка, тутууга кытары туһаналлара: олорор дьиэлэригэр даҥ кутуох­тарын иннинэ ууну-хаары туттун, буор саккы­раабатын диэн туоһу тэлгэтэллэрэ. Тоҕо диэтэххэ, көннөрү мас эмэҕирэр буоллаҕына, туос быдан бөҕө уонна үйэлээх. Туос иһиккэ бэл сүөгэй, үүт аһыйбат, арыы буортуйбат, отон-дьэдьэн илдьирийбэт. Быйыл дойдутугар Баайаҕаҕа тахсан, олохтоох кырдьаҕастан туоһунан ыас оҥорорго үөрэммит. Кини туоһунан оҥоһуллар ыаһы ыстыырга анаан буолбакка, ордук тутууга, уһаныыга туһаналларын бэлиэтиир.

Бу туһунан Вячеслав Васильевич Америка курдук ыраах дойдуттан билэн кэлбит. Ол кур­дук, Америка музейыгар туос ураһа кэрчиктэри­гэр туох эрэ харалар анньылла сылдьалларын бэлиэтии көрбүт. Мас лабархайын тэстибити бүө­лүүргэ туһаналларын билэр буолан, «хаппыт харата» туостан оҥоһуллубут ыас эбитин сэрэйбит. Туос ыаһы ураһа тэстэр сирдэригэр сыбаан кэбиспиттэрэ, ол хаттаҕына бэйэтэ «гер­метик» курдук буолар, оччоҕо уу-хаар өппөт эбит. Лабархай сырдык буолан, тигии сииктэрин сотуохха сөп, ол ураһа көстүүтүн буортулаабат. Оттон лабархай кыайбат улахан хайаҕастарын, дьөлөҕөстөрүн туос ыаһынан ыаһыыр оруннаах диэн санааҕа кэлбит мындыр уус.

Манна даҕатан эттэххэ, былыргыны сөргүтүү эйгэтигэр улахан тутуулары ыытар киһи, кэнэҕэски тутааччыларга туһалаах буолуо диэн санааттан үлэ хас хардыытын барытын видеоҕа устан архыыптаан иһэр уонна өссө документальнай киинэ оҥотторо сылдьар. Онон өбүгэ архитектураҕа, уһаныыга кистэлэҥнэрин тилиннэрэр, үйэтиттэр тутааччы уонна прак­тик-чинчийээччи тугу билбитин-көрбүтүн доку­ментальнай киинэ оҥорон, бар дьонугар таһаа­рарга, кэнчээри ыччакка хаалларарга са­наммыт. Инникитин дьон-сэргэ Яроевтан үөрэ­нэн, кини баай үөрүйэҕин туһанан саҥа туос ураһалары туттуохтара диэн эрэнэбит.

Кэккэ чинчийээччилэр, былыргыны билээч­чилэр ураһа үрдүн тириинэн баайаллар диэн суруйаллар. Вячеслав Васильевич үөрэтэн кө­рөн баран ураһа ураҕаһын тириинэн баайар оруна суох диэн түмүккэ кэлбит. Америкаҕа турар ураһаҕа көрбүтүнэн, сиэрдийэни сиэрдийэҕэ үрүт-үрдүгэр уураллар, титирик силиһин сылаас ууга сытыара түһэн баран инчэҕэйдии үрүт- үрдүгэр кириэстии баайаллар эбит. Инчэҕэй силис оннугар үөт маһынан эмиэ баайыахха сөп. Үөтү быа курдук сымныар диэри имитэн баран, сааһынан хайа тардаат инчэҕэйдии баайан кэбистэххэ, түргэнник хатар. Маны кини оҕо сырыттаҕына таайа сахалыы тоһоҕо күрүө­нү талаҕынан эрийэриттэн сиэттэрэн өйдөөбүт. Былыр мас салаасканы эмиэ маннык ньыманан оҥороллор эбит. Санаан да көрдөххө, тирии түргэнник буорту буолар уонна үөккэ, силискэ тэҥнээтэххэ сымнаҕас. Ону тэҥэ сиэрдийэ куурдаҕына тириини төлө тэбэн кэбиһэр.

Итиэннэ түөрт сиэрдийэни кириэс курдук сытыаран, түөрт өттүттэн ыбылы баайан, ураһа дьардьаматын оҥорон баран сиргэ бата­ры анньаллар. Онтон ол уһун сиэрдийэлэр быыстарыгар атыттары кэккэлэччи кыбыта анньан иһэллэр. Үөһэттэн көрдөххө, эргиччи барар – резьба курдук көстүүлэнэр. Оттон аллараа өттүгэр кылгас маһы уган биэрэллэр. Оннук эриллэн тутуллубут ураһа ардахха-силбиккэ мээнэ тэстибэт, ардах оллооҥҥо эрэ түһэр быыһа суох курдук оҥоһууланан тахсар. Хор, былыргы сахалар оннук мындырдар эбит…

Уһуйааччылар

Вячеслав Яроев худуоһунньук быһыытынан сайдарыгар суолталаах үс тарбахха баттыыр учууталлаах. Аан маҥнай кини уруһуйдуурун таба көрөн, Баайаҕаҕа музыка оскуолатын ойуулуур-дьүһүннүүр кылааһыгар үөрэппит учууталынан норуот маастара Анна Васильевна Манда­рова буолар. Оттон Дьокуускай куоракка П.П. Рома­нов аатынан ойуулуур-дьүһүннүүр училищеҕа устудьуоннуур сылларыгар дьоҕурдаах уолу СӨ искусствотын үтүөлээх деятелэ, ССРС ху­дуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ Вячеслав Дмитриевич Артамонов таба көрөн, оҕотун курдук сыһыаннаһан, кынатын анныгар илдьэ сылдьыбыт. Вячеслав үөрэҕи бүтэрэн диплом ылбытыгар кимнээҕэр даҕаны кини үөрбүтүн үөрэнээччитэ билигин да субу баар курдук өй­дүүр. Красноярскайдааҕы ойуулуур-дьүһүннүүр институт филиалыгар үөрэнэригэр алта сыл ту­хары үөрэтэн-такайан үрдүкү таһымҥа таһаар­быт, талаанын чочуйбут, тупсарбыт киһинэн Рос­сия Ойуулуур-дьүһүннүүр академиятын чи­лиэн-кэрэспэдьиэнэ, СӨ норуотун худуо­һун­ньуга Артур Дмитрьевич Васильевы билинэр.

Оттон үөрэх кыһатыгар буолбакка, оло­ҕор көрсүбүт үтүө сүбэһитинэн, биллэн турар, биир дойдулааҕын, аҕа доҕорун Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах киһитэ, Духуо­бунас академига, П.А. Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Борис Федорович Неустроевы-Мандар Ууһу ааттыыр: «Борис Федорович мин сүбэһит-уһуйааччым буолар. Кини сүбэлээн-амалаан, итэҕэлгэ көрүү­лэрим, сэргэ быһыыларын, балаҕан тутуу­тун өйдөбүллэрим үөскээбиттэрэ. Туос ураһаны тутарбар барытыгар Мандар Уус үтүө сүбэтинэн тымтыктанан үөрэммитим». Ураты киһи сэ­һэнэ кэрэхсэбиллээҕин, быһаарара тиийим­тиэтин, практик киһи киниттэн сүбэлэт­тэрбитэ ыһыахтарга түһүлгэлэри, ураһалары уо.д.а. тутуулары оҥороругар улаханнык туһал­аабытын билинэр.

Айар кыым

Уруһуйдуур умсулҕаҥҥа кыра эрдэҕиттэн ылларбыт буолан, Вячеслав Васильевич билигин даҕаны дөрүн-дөрүн айылҕаҕа тахсан, кинини кытары биир тэтимҥэ киирэн, ис сүрэҕиттэн этиэн баҕарар иэйиилэрин кумааҕыга түһэрэр. Оччоҕо кута-сүрэ күннээҕи олох-дьаһах, үлэ-хамнас бүппэт түбүгүттэн тыын ылар, сынньанар, оттон сөбүлүү көрбүт араас көстүүлэриттэн харахтаах эрэ таптыы көрөр хартыыналара ойууланан тахсаллар. Оччоҕуна санаата чэпчээн, сүрэҕэ сылаанньыйан айар куттаах киһи уоскулаҥы булар.

Айар иэйии киирдэҕинэ, кини күнүһүн үлэ­лии сылдьан хараҕар ойууланан кэлбити киэһэ мастарыскыайыгар тиийэн уруһуйдуур. Сороҕор түүнү супту олорон, тохтоло суох уруһуйдаан биир тыынынан хартыынатын бүтэрэн кэбиһэр. Оннук хартыына суруйа олордоҕуна, ардыгар хоһоон тыллара кутуллан киирэн сиэттиһэн тахсаллар.

Онон төһө да тутуу, сөргүтүү, бизнес уустук эйгэтигэр сырыттар, Вячеслав Яроев киистэ­тин ыһыктыбат. Ол түмүгэр быйыл олоҕун орто омурҕаныгар үктэммит бэлиэ түгэнигэр маҥнайгы персональнай быыстапкатын Ойуу­луур-дьүһүннүүр национальнай музейга тэрийдэ.

Аныгы кэм киһитэ, айар уонна салайар үлэһит Вячеслав Яроев генеральнай дириэктэрдээх «”Уран” дизайн-студия» тэрилтэ уустар түөлбэлэринэн сураҕырбыт Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгэр туос моҕол ураһаны тутан, икки үйэ кэриҥэ буолан баран, урааҥхай саха омукка бэлиэ бэлэх оҥорбута улахан хайҕаллаах суол, улахан кэскиллээх дьаһаныы. Бу – көннөрү кэтэх дьон уонна судаарыстыба (улуус, нэһилиэк) эрэ кыттыгас үлэтэ буолбатах, оннооҕор ордук дириҥ суолталаах. Саха сирин историятыгар хаалар түгэн. Саха былыргытын сэдэх билээччи, норуот духуобунай лидерэ Мандар Уус өр сылларга дьулуспут баҕа санаа санаатын кини туйаҕын хатарааччыта – Рос­сия худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, мас ууһа, реставратор, архитектор, дизайнер Вя­чеслав Яроев олоххо киллэрэн, Баайаҕа үрдүк кырдалыгар туос моҕол ураһаны дьэндэтиитэ бу төрөөбүт дойдуга таптал, норуот культураты­гар сүгүрүйүү, уһуйааччыга ытыктабыл эрэ буолбатах. Бу – икки айылҕалаах айар киһи биир сүбэнэн, санаанан салайтаран, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэриилэрэ диэххэ сөп.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сылын көрсө, үйэлэр кирбиилэригэр биир улахан бырайыак олоххо киирдэ. Ону олоххо киллэриигэ сүрүн суолталаах Вячеслав Яроев айар, сөргүтэр, үйэтитэр, чинчийэр үлэһит быһыытынан айана бу омурҕанынан тохтообот, салгыы иннин диэки көтөр – кини онно толору бэлэм – идэ, дьоҕур, өй-санаа, дьулуур барыта баар. Соргу тосхойдун!

Надежда Мордовская

Чолбон. – 2021. – Сэтинньи