Перейти к содержимому
Сүрүн сирэй » Сонуннар » Бастакы президент М.Е.Николаев Өксөкүлээх Өлөксөй идеяларын туһаныыта

Бастакы президент М.Е.Николаев Өксөкүлээх Өлөксөй идеяларын туһаныыта


1.      Өксөкүлээх Өлөксөй уонна Михаил Николаев. Икки араас-араас кэмҥэ олорбут дьон, биирдэстэрэ саха улуу бөлүһүөгэ, онтон атына саха бастакы президенэ. Бу икки киһини биһиги дьиҥнээх саха чулуу уолаттара диэхпитин сөп. Алексей Елисеевич Кулаковскай уһулуччу талааннаах суруйааччы, улахан бөлүһүөк буолан история хаамыыларын өтө көрбүтэ киһини сөхтөрөр.
2.      Өксөкүлээх Өлөксөй суруйан хаалларбыт айымньылара саха литературатын бастыҥ, сыаналаах “кылаата” буолаллар. Биллэр уонна билэр дьон этэллэринэн, биһиги Кулаковскайбыт Россия, аан дойду таһымыгар диэри сыаналанар бөлүһүөк-суруйааччы буолар.
3.      Биһиги бу ыстатыйаҕа Михаил Ефимович Николаев улуу киһи көрүүтүн, идеятын олоххо киллэриигэ тугу оҥорбутун быһаарарга холонуохпут. Биллэн турар, бу киэҥ боппуруос, ол да буоллар, биһиги үөрэнээччи хараҕынан ырытарга кыһаныахпыт.
Саха литературатын төрүттээччи А.Е. Кулаковскай, 1912 с. суруйбут “Саха интеллигенциятыгар” суруга, саха литературатын биир сүдү айымньытынан ааҕыллар, улахан социальнай-философскай суолталаах.
2000 с. Дьокуускайга тахсыбыт “А.Е. Кулаковский, якутской интеллигенции (варианты письма)” диэн кинигэҕэ аан бастаан бу айымньы 3 көрүҥэ барыта киирбитэ.
“Сурук” бастакы варианын 1942 с. историческай наука доктора, профессор Г.П. Башарин булбута. Иккис уонна үһүс варианнар 1991 с. көстүбүттэрэ уонна күн бүгүҥҥэ диэри үчүгэйдик үөрэтиллэ иликтэр. Үһүөн уратылаһаллар уонна А.Е. Кулаковскай төрөөбүт сахатын норуотун кэлэр кэскилин туһунан санааларын эволюциятын көрдөрөллөр.
“Саха интеллигенциятыгар” суругар автор Европа улуу империалистическай дойдулара дойдуну үллэстиилэриттэн тахсыбыт бастакы аан дойду сэриитин кэмигэр саха норуотугар эстэр куттал суоһуурун туһунан суруйар, бу ыарахан балаһыанньаттан тахсар суоллары көрдүүр.
Кини маннык суруйар: “Я (единичный я ) делю Россию в социальном отношении на две части; на одном ряду стоят – духовенство, чиновничество и вся интеллигенция; этот ряд составляет 8-9% всего населения; ко второй части принадлежат крестьяне, фабричные и войска. Короче говоря, я делю на грамотных и неграмотных. Первая часть, призвана быть насадительницей культуры, но сознательно бездействует”.
А.Е. Кулаковскай Россия нэһилиэнньэтин икки араҥаҕа араарар: культураны олохтуохтаах уонна үөрэҕэ суох араҥаларга.
Бу “Суругу” дириҥник сыныйан аахтахха, автор революция иннинээҕи тыа сирин олоҕун чахчы түгэҕиттэн түөрэ ырыппыта көстөр, ол курдук “Суругар” сүөһү ииттэн, сир таҥастаан олорор төрөөбүт сахабыт норуотун үлэтин-хамнаһын оччотооҕу туругун ырытан уонна кинилэр сүрүндьарыктара сайдар кэскилин өтө ааҕан-суоттаан адьас экономическай хайысхалаах ыйыылары оҥорбут.
Алексей Елисеевич, төрөөбүт дойдутун усталаах туоратын сыыйбыт киһи, тыа хаһаайыстыбатын кэскиллээхтик быһаарылла илик боппуруостарыгар балай да киэҥник тохтуур. Ол курдук, суругун икки түһүмэҕэр сири таба туһаныыга – 14, сир оҥоһуутугар – 5, балыктааһыҥҥа – 4, уонна ынах, сылгы иитиитигэр – 17 пууннаах этиилэри оҥорор.
Кулаковскай “Саха интеллигенциятыгар” суруга айыллыбыта 30-ча сыл ааспытын кэннэ эрэ, саха Правительствотын аналлаах уурааҕынан саха төрүт сүөһүтүн боруодатын үүтүн үрдэтээри, этин элбэтээри, соҕурууттан маҥнайгы бөлөх холмогуор уонна симментал боруода сүөһүлэр тиэллибиттэрэ.
Күн бүгүн республика территориятыгар 300-тан тахса тыһыынча холмогуор уонна симментал сиэнчэр ынах сүөһү үөскээн турар. Кырдьык, олохтоох саха сүөһүтүн боруодатын тупсарыы түмүгэ сиэнчэрдэр үүттэрэ, тыыннаах ыйааһыннара  1,5-2 төгүл үрдээтэ. Ол гынан баран, үүттэрин сыата намыһах, кыһыҥҥы тымныыга, сайыҥҥы үөҥҥэ-көйүүргэ, сорох сыстыганнаах ыарыыларга утарсыылара мөлтөх. Олору тупсарыы программанан селекционнай, племенной үлэ ыытыллар.
Кулаковскай сылгы иитиитигэр дьоһун суолтаны биэрэр: Саха сылгытын кавалерияҕа туһаныы, спордун сайыннарыы, биэлэри көрүүгэ, миҥэҕэ туһаныы, кымыһы дэлэтии курдук саха күннээҕи олоҕор көдьүүстээх сүбэлэри биэрэр.
Оччотооҕуга өссө Өксөкүлээх Саха сиригэр атын боруода сылгыны тиэйэри утарбыта: “Биир бэйэм ону олох утарабын, кэлии сылгы биһиги тыйыс айылҕабытыгар тулуйбат, төрүөҕэ аҕыйах, ыалдьар-сүтэр, үгүс ночооттоох аһылыгы, көрүүнү-харайыыны эрэйэр. Төһө да бөдөҥнөрүн, быһыйдарын, күүстээхтэрин, көрөргө кэрэлэрин иһин, алыс талымастар уонна тулуурдара суох”, диэн научнай төрүккэ олоҕуран суруйар.
Оттон бүгүн хайдаҕый? Дьокуускай ипподромугар кэлии боруода сылгылар сүүрэллэр. Билиҥҥи тыа сиригэр боруода сылгыны тутар алыс ыарахан сыаналаах, биир сүүрүк ат айаҕа үс бөдөҥ ынах кыстыыр ото, бурдуга буолар. Туспа күрүө-хаһаа, көнньүүһүнэ, тренер, куонньук – дириҥ ночоокко тэбэллэр. Саха сылгыта да быһый атахтааҕа, толуу таһаҕасчыта дьон номоҕор тыыннаах, онон кэлии боруоданан үлүһүйбэккэ, бэйэбит сахабыт сылгытын талан сайыннаран “саха спортивнай сылгыта” диэн саҥа хайысханы үөдүтүөххэ наада.
Түмүктээн эттэххэ, Кулаковскай “Суругар” тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар сир оҥоһуутун, сүөһү иитиитин технологиятын тупсарыыга дириҥ ис хоһоонноох, кэскиллээх ыйыылары оҥорбута. Оччотооҕуга ыраахтааҕылаах Россия муус кыаһаан уһук кыраайа – төрөөбүт Сахатын сирэ, кини быстар дьадаҥы дьонун олохторун экономиката бөҕөргүүрүгэр чопчу туһаайан суруйбута. Хаһан да ханна да бастыҥ сайдыылаах технологияттан бөҕө туруктаах экономика үөскүүр, ону Өксөкүлээх өтө көрбүт эбит.
А.Е. Кулаковскай–Өксөкүлээх Өлөксөй – саха литературатын төрүттээччи, бастакы поэт, фольклору хомуйааччы, ученай-этнограф, саха норуотун киэн туттар улуу уола. Сахалар үөрэхтээхтэриттэн биир бастакылара буоларын быһыытынан кини туох-баар үлэтин-хамнаһын, олоҕун бүтүннүүтүн төрөөбүт норуотун сырдыкка тардар сыалга анаабыта. Кини саха норуотун сырдатааччыта (просветителэ), улуу бөлүһүөгэ этэ. Поэт уус-уран айымньыта кини норуот инникитин, сайдыытын, дьылҕатын туһунан бөлүһүөктээһини дьон өйүгэр-санаатыгар тиэрдэр күүстээх ньымата буолбута.
XX үйэ саҕаланыытыгар А. Кулаковскай киһи аймах инники дьылҕатыттан ытырыктата санаабыта, дьиксиммитэ, аан дойдуга ааттаах алдьархайдар суоһуулларын өтө көрбүтэ. Дьэ, ол тугуй?
Туох-ханнык иннинэ А. Кулаковскай биһиги үйэбитигэр экология боппуруоһа сытыырхайыан өтө көрбүтэ. Киһи бэйэтин айылҕа ыраахтааҕытын курдук сананан, салаҥнык туттуоҕун, көтөрү-сүүрэри эһиэҕин, сирин-дойдутун алдьатыаҕын, салгынын буортулуоҕун туһунан этэр:
Үрүҥ Аар Тойон
Үрүҥ күнү үөскэтэригэр…
Үөнү-көйүүрү,
Көтөрү-сүүрэри,
Тыынар тыыннаах биистэрин ууһун
Элбэҕи даа тэрийдэ этэ…
Ону баара
Бороҥ урааҥхай обургу
Хара хапсык курдук,
Хастыы хамыйда,
Кыдьык тыыбара курдук,
Кыайан туран кыдыйда…
Умуһахха баппат
Уһун уҥуох
Урусхалланна…
Огдоомо олус олохтонно,
Тулаайах олус тунуйда,
Өлбүттээх олус үксээтэ…
Поэт саха норуотун бэйэтэ историялаах, кырдьаҕас норуот диэн бэлиэтээн туран, кини үгүс былдьаһыктаах дьылларга араас буомнары туораан тыыннаах тиийэн кэлбитинэн киэн туттар. Ол эрээри бу сайдыылаах үйэни өҥөйөн көрөн баран, өлөн-сүтэн хаалар кыһыылааҕын туһунан “Суругар” эппит: “Слишком горько, слишком обидно отказаться от права жить в эпоху человеческого существования, когда человек вступает полновластным хозяином природы и когда он начинает жить осмысленной духовной и полной наслаждениями жизнью под сенью лучезарной поэзии, прекрасной эстетики и под защитой всесильной науки и логики!..”
“Хайа мантан быыһаныахха айылаах туох сүбэ-соргу баара буолаарай?” диэн боппуруоһу туруоран, саха поэта норуот быыһанар, тыыннаах хаалар суолун көрдүүр уонна ол суолу ыйан биэрэр. Бастакынан, Кулаковскай “Суругар” сахалар нууччалары кытта олороллоро ордук табыгастааҕын туһунан этэр: “Такой же отсталый полудикарь, как и мы, наивный добряк, неспособный обижать нас…” Ол эбэтэр аһара сайдыылаах норуот кыра норуоту тэпсэн кэбиһиэн сөп эбит, оттон кини бэйэтин курдук намыһах сайдыылаах норуоту кытта эҥэрдэстэҕинэ, балачча тулуһа сатыан сөп диэн санааны ойуулаабыта:
Кырыктаах омуктар
Кыра ыалларын
Кыама суох кырган,
Айхаллыы-айхаллыы
Аан дайды
Айылгылаах олоҕуттан
Алаһалары алдьатан
Араартаан кээстэр…
Онон суруйааччы XX үйэ сэриилэрэ кылаастар охсуһууларынан доҕуһуолланыаҕын, үгүс гражданскай сэриилэр туруохтарын сэрэйэр. Нострадамус курдук, Кулаковскай эмиэ бу ыарахан кэмнэргэ айылҕа алдьархайдара ааҥныахтарын туһунан этэр:
…Сир ийэ хатын…
Ордоо халлааҥҥа диэри
Кутаа уотунан уһуутаата,
Күрүҥ кугас күлүнэн
Төлө сөтөллөн күүгүнэттэ…
Уһуутаабыт уота
Орто дойдуга төттөрү
Уот ардах буолан
Суодуйан тоҕунна,
Онтуката
Уот үрэхтэр буоланнар
Улахана улуу куораттары
Уматалаан аастылар…
Поэт бэйэтэ бу тыллары маннык быһаарар: “Шаман рассказывает о землетрясении, вулкане и явления эти по-своему объясняет: плачет земля, жалеючи Божьих созданий (людей), готовящихся истреблять друг друга”.
Суруйааччы кэлэр сэриилэр техническэй сэбилэниилэрэ күүстээх буолуоҕун, ол үгүс алдьатыылары аҕалыаҕын билгэлиир:
Кириэппэс бөҕө иҥнэһиннэ,
Куорат бөҕө кураанахтанна,
Күбүөрүнэ бөҕө күл көмөр буолла…
Дьаамаҕа баппат
Дьаргыл унуох
Дьаарыстанна
Муораны түгэҕинэн,
Муутака балык курдук,
Бургуйа сылдьар буолла.
Салгын устун,
Саһар абааһы курдук,
Сапсынар аалынан көтөн
Саатыыр саҥнанна…
Техническэй прогресс, төһө да киһи өйүн талаанын туоһута буолбутун иһин, атын өттүнэн алдьархайынан ааҥныан сөбүн аан бастакынан А. Кулаковскай таба таайбыта.
Поэма иккис сүрүн проблемата – демография, сиргэ киһи ахсаанын элбээһинэ, сир тиийбэт буолуута. Марксистскай наука общественнай көстүүлэри куруук кылаастар сыһыаннарынан быһаарара. Онтон Кулаковскай сэрии, революция биричиинэлэринэн киһи ахсаана элбииринэн, ас-таҥас уонна сир тиийбэтинэн быһаарара. Билигин демография биһиги планетабыт биир саамай ыарыылаах боппуруоһа, кини өссө да уустугурар былааннаах.
А.Е. Кулаковскай империалистическай державалар үөскээн эрэллэрин уонна кинилэр күүстэринэн-кыахтарынан туһанан бэйэлэрин политикаларын бүтүн киһи аймахха соҥнуохтарын, планета государстволара утарыта турар лааҕырдарга арахсан киирсиэхтэрин, аан дойдуну үллэстиэхтэрин, ол барыта улахан сэриилэри аҕалыаҕын ол бэлиэтии көрбүтэ.
Поэт аан дойду государстволарын икки ардыларыгар сыһыаннар ханнык турукка кэлбиттэрин бэркэ арыйан көрдөрбүтэ. Туох-ханнык иннинэ улахан сайдыылаах государстволар кыра ыалларын ыйыстан кэбиһэн баран, күлэ-күлэ күллэрин таптайалларын туһунан хараастан этэр. Иккиһинэн, поэт дьонун-сэргэтин сайдыылаах норуот “үтүө үөрэхтэрин” иҥэриниэххэ диэн ыҥырара, оччотугар тэҥ кэрдиискэ таҕыстахпытына, син тулуйбахтаһан барбахтаһыа этибит диэн этэр:
Итиччэлэргэ буоллаҕына,
Кинилэр диэтэх дьон
Кэлбиттэрин иһин
Тиис-тиискэ,
Муос-муоска,
Туйах-туйахха буолуо…
Сырдатааччы – поэт ыҥырар ыҥырыыта диэн норуот культуратын үрдэтии, сайдыылаах үйэ кэлэн  иһэрин билгэлээһин. Культура диэни Кулаковскай аҥардас “үөрэхтээһин” эрэ суолтатыгар туттубат, быдан дириҥник өйдүүр. Общество сайдыытын бары таһымын хабар киэҥ программатын “Суругар” тэнитэн көрдөрбүтэ итини туоһулуур. Кини этэн турар: “Я (единичный я) делю Россию на две части: …на грамотных и неграмотных. (Кулаковскай оччолорго норуоту кылаастарынан араарыы күүстээҕин өйдүүр, ол иһин этиитин “соҕотох мин” диэн быһаарары наадалааҕынан ааҕар) процент грамотных в России, – этот вернейший знаменатель культурности данного государства равен 8-9, тогда как он у прочих благоустроенных государств доходит до цифры 90-95, а у нас, якутов, гораздо меньше слепых и кривых”, – диэн кини суруйар. Өксөкүлээх этэринэн, бу аҕыйах ахсааннаах үөрэхтээхтэр бүтүн норуоту хараҥаттан таһаарар туһугар кыһаллыахтаахтар. Ол эрээри Кулаковскай үөрэхтээх да араҥа бэйэтин норуотун туһугар тугу да оҥоруон баҕарбатыттан кэлэйэр. Кини “Суругар”: “… я задаю вам темы для обсуждения и призываю на деятельность”, – диэн дьонун-сэргэтин өйүн-санаатын уһугуннарааччы буоларын кэрэһиттиир. Кулаковскай үөрэх, быһыы-майгы, сайдыы суолтатын өрө тутар. Биирдиилээн баай бүттүүн национальнай баай төрдө буоларын бэлиэтиир. Ол эрээри баайдар эмиэ үөрэхтээх уонна үөрэҕэ суох диэҥҥэ арахсаллар. Онтон үөрэхтээх, аныгылыы баайдар харчыларын эргитэн, национальнай капитал үөскүүрүгэр тирэх буолаллар, бэйэлэрэ да барыһыраллар, норуокка да туһалыыллар.
Онтон биһиги Республикабыт бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев улуу бөлүһүөк “Суругун” ааҕан-чинчийэн баран, республикатын сайыннара, инники күөҥҥэ таһаарар сыаллаах, уурааҕы, дьаһалы ылыммыта.
Салайар республикатын, бүтүн Россияны барытын хабан кэлэр кэскиллэрин, киһини кини өй-санаа, сиэр-майгы, социальнай экономическай, олох-дьаһах проблемаларын киллэрэн, бэйэтин дириҥ ырытыыларын М.Е. Николаев биһиги дойдубут бары тирээн турар проблемаларын быһаарыыга саамай кылаабынайынан буолуохтаах таба көрүүнү ааҕааччыларга арыйан көрдөрдө.
Духовнай өттүнэн сайдыыга, социальнай өттүнэн актыыбынайа, чэгиэн-чэбдигэ, үөрэҕэ, профессиональнай өттүнэн толору бэлэмэ суох буоллахха, Россия бэйэтэ да Саха сирэ да чэлгийэ сайдыылара кыаллыбатын М.Е. Николаев бэлиэтиир. Аан дойду хайа да дойдута киһи эрэ туһа диэн олорор, айар, сайдар.
М.Е. Николаев, Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Сэбиэтин председателин солбуйааччы, Саха республикатын бастакы президенэ этэр: “Кулаковскай айар үлэтин дьиҥнээх ис хоһоонун, кини тугун-ханныгын ити курдук өйдөөһүнүнүн СР Президенэ эрдэхпинэ хас да күннээҕи үлэбэр көмө буолара. Ол айар үлэ кэмэ, олохпутун бүтүннүүтүн үчүгэй өттүгэр саҥардыы кэм этэ. А.Е. Кулаковскай ол сылларга биллибэккэ-көстүбэккэ эрэ олоҕу уларытар үлэбитигэр мэлдьи ураты туһалаахтык кыттар курдуга”.
XX үйэ саҕаланыыта – Кулаковскай кэмэ – Россияҕа капитализм дохсуннук сайдыытынан бэлиэтэммитэ. Билигин этэллэринэн, ырыынак сыһыаннаһыыта сайдыбыта. Ол саҕана саха дойдутугар эмиэ феодальнай сыһыаннаһыы үрэллибитэ, монархия кириизискэ ылларбыта.
Норуот олоҕо тупсарын ситиһэ сатаан, материальнай балаһыанньатын эбэтэр өйүн-санаатын өрө көтөҕүү курдук икки суолтан Кулаковскай хайатын ордук чорбоппутун билэ иликпитинэ, кини норуот тускутун түстүүр бөлүһүөктээһинин дьиҥнээх ис хоһоонун тиһэҕэр тиийэ өйдүөхпүт суоҕа дии саныыбын.
Бастакынан туох тутуллуохтааҕый: маҕаһыын эбэтэр театр дуу, олорор дьиэ эбэтэр оскуола дуу, остолобуой, библиотека дуу? Республика президенэ буоларга турбут сорох кандидаттар программаларыгар дьон-сэргэ уйгутун туһугар урут материальнай үрүтү чорбоппуттар.
Маннык ыйытыаҕы баҕарыллар: “Москва Улахан театра тутулларыгар дьадаҥылар суохтара, дьон барыта дьиэлээҕэ үһү дуо? Үчүгэй олорор дьиэлэри тутар туһугар Эрмитааһы тоҕо атыылаан кэбиспэттэрий? – бу маннык боппуруостары М.Е. Николаев хаһыакка таһаарбыт ыстатыйатыгар туруорбут.
Саха республикатын Духуобунай академиятын тэрийии – бу Россия үрдүнэн бастакы уонна соҕотох түбэлтэ. Академия бэйэтигэр научнай, культурнай күүстэри түмэр, государственнай, общественнай тэрилтэлэри кытта бииргэ республика норуоттарын өйүн-санаатын саҥалыы тилиннэриигэ көхтөөх үлэни ыытар.
“Норуот үөрэҕириитин сайыннарыы стратегическай программата эмиэ ити уруогунан саҕаланан олоххо киирэр”, – диир Николаев. Идэҕэ уһуйар үрдүк үөрэх кыһатын тиһигин тупсарыыга ордук улахан уларыйыы таҕыста. Ааспыт сыллар усталарыгар үс быһаарыылаах хайысхаҕа иннибит диэки сыҕарыйдыбыт: материальнай, техническэй база бөҕөргөөтө уонна кэҥээтэ, үрдүк үөрэхтээх учууталлар кадрдара иитилиннэ, үөрэҕи тэрийии тубуста.
Научнай үлэҕэ айылҕаттан айдарыылаах, дьоҕурдаах эрээри, А.Е. Кулаковскай дьадаҥыта бэрдиттэн үрдүк үөрэхтэммэккэ хаалбыта. Билигин Саха сирин ыччаттара республика үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар эрэ буолбакка Россия, КГТ уонна тас дойду саамай сураҕырбыт үөрэхтэрин кыһаларыгар үөрэнэр толору кыахтаахтар. Онуоха төрөппүттэрэ кимнэрэ-туохтара, кинилэр баайдара-дьадаҥылара суолтата суох.
Республикабытыгар саҥа театрдар баар буоллулар, эргэ театрдар саҥардылыннылар. Олортон саамай күүтүүлээхтэрэ – Саха Национальнай театра. Дойдуга бу саамай бастыҥ театр коллектива сөҕүмэр айар дьоҕурдаах.
А.Е. Кулаковскай эдэр эрдэҕиттэн норуот чөл олохтоох буоларын туһугар охсуспута, арыгыны, табаҕы, сүүйсүүлээх оонньууну утарбыта. Билигин чөл олох иһин охсуһуу кэмниэ-кэнэҕэс республика
да, тустаах да, сир таһымынан государственнай программаҕа киллэрилиннэ.
Саха сирин культурнай уонна духовнай сайдыытын кэрэһилиир элбэх саҥа өрүттэри ааттаталыахха сөп. Хас биирдии саҥа сүүрээн, биир өртүнэн, саха улуу өйдөөҕө, тыл ууһа А.Е. Кулаковскай идеялара уһулуччу суолталаахтарын, иккис өртүнэн, кини удьуордара бу идеялары өйдөөн ылыналларын толору бигэргэтэн эрэ биэриэ.
Түмүгэр, мин Саха Республикатын бастакы президенин М.Е. Николаев бэйэтин тылларын аҕалыахпын баҕарыбын: “А.Е. Кулаковскй айар-тутар идеяларын, олор уһулуччу суолталаахтарын, норуот уйгулаах олоҕун түстүүр бөлүһүөктээһинин Саха Республикатын Президенин дуоһунаһыгар олороммун күннээҕи үлэбэр-хамнаспар тутуһан кэллим. Мин иннибинэ олорбут улуу киһи төлкөлөөбүтэ олоххо киириэн, биһиги норуоппут дьиҥнээх баайа-дуола буолуон олус баҕарабын!.
 
Айсен Татаринов,
26 оскуола, 10 “И” кылааһын үөрэнээччитэ, Дьокуускай,
Салайааччы: Корякина А.Д.
Чолбон. 2002 с. 12-с №-рэ.