Ааспыт сылга саха омук духуобунай лидерэ, поэт, прозаик, драматург, саха литературатыгар тапталы ураты нарыннык хоһуйан туойбут Анемподист Иванович Софронов–Алампа «Ыллыым ээ, ыллыым!» диэн тыллардаах хоһооно 32 тылынан тахсан ааҕааччы, саха литературатын кэрэхсээччи үгүс сэҥээриитин ылбыта. Суруйааччы биир уһулуччу айымньытын, кини истиҥ иэйиилээх тылын-өһүн атын омукка арыйар кыаҕы үөскэппит бырайыак ааптардарынан Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ норуот поэта Наталья Харлампьева уонна «Чолбон» сурунаал бас эрэдээктэрэ Гаврил Андросов буолаллар. Былырыын ахсынньы 13 күнүгэр биир хоһоон антологията Алампа төрүт дойдутугар Тааттаҕа сүрэхтэммитэ. Ол күн Таатта учууталлара саҥа кинигэ, ураты бырайыак туһунан үллэстибит санааларын бэчээккэ таһаарабыт.
***
Оруобуна Алампа төрөөбүт күнүгэр «ОТР» диэн федеральнай ханаалга «Страна поэтов» биэриигэ суруналыыс Сергей Дмитриев поэт Сергей Есенины кытта ситимнээх сирдэринэн кэрийэн, кини олоҕун, айар үлэтин туһунан кэпсээн-ипсээн баран: «Поэты, когда умирают, воплощаются в своих стихотворениях, продолжают жить в своем поэтическом мире и возвращаются вновь и вновь в родные пенаты», – диэн тылларынан түмүктээбитин улаханнык сэргии, кэрэхсии истибитим уонна «чахчы даҕаны, оннук ээ» дии санаабытым. Есениҥҥэ сүгүрүйбүт, кини иэйиитин чугастык ылыммыт биһиги Алампабыт төрөөбүт Сахатын сиригэр, төрүт-буор Тааттатыгар кэтэһиилээх ыалдьыт буолан эмиэ итинник төннө турар. Ол чаҕылхай туоһутунан Алампа төрөөбүт күнүн көрсө кини биир саамай иэйиилээх, дириҥ ис хоһоонноох «***Миигин тоҕо ыллаппаккын?» хоһооно 32 омук тылынан тылбаастанан, биир хоһоон антологията буолан тахсыбыта буолар.
Бу Алампа бэйэтин дьылҕатынан суруйбут айымньыта. 1929 сыл олунньутуттан Емельян Ярославскай көмөтүнэн Соловки концлааҕырын дэгиэ тыҥыраҕыттан төлө көтөн, Архангельскайга сыылкаҕа олорон эрэр кэмэ. Ыам ыйын саҥатыгар субуруччу «***Мин түннүкпүнэн», «***Миигин тоҕо ыллаппаккын?», «Түүл дуу, илэ дуу» диэн барыта сэттэ хоһоону суруйбута. Үһүс хоһоонугар маннык быһаарыылаах: «„Түүл дуу, илэ дуу“ – туох санааттан бу курдук суруйбуппун бэйэм да кыайан быһаарбаппын… Бу сыылкаттан быыһанан, дойдубар төннүөм дии санаабыт санаам долгуна таарыйдаҕа буолуо ээ». Бу «дойдубар төннүөм дии санаабыт» санаата «Ыллыым ээ, ыллыым!» диэн тыллардаах хоһоон сүрүн идиэйэтэ буолар. Сэмэн Данилов ырыа буолбут хоһоонугар маннык эппитин бары билэбит:
Киһиэхэ төрөөбүт буора-дойдута
Таптыыр дьахтарын кэриэтэ…
Ол тэҥэ Алампа төрөөбүт дойдутун ньаассын солко кырыстаах сымнаҕас ньуура налыйа-нусхайа, оргууй тыына утуйа сытара, субулла сыыйыллар сыһыылара, сибэккинэн симэммит налыы хонуулара, көмүстүү күлүмнүүр арылыйар уулара таптыыр дьахтарын кэрэ-нарын сэбэрэтин, толуу-мааны мөссүөнүн кытта быстыспат ситимнээх биир көстүү, биир өйдөбүл буола дьүөрэлэһэллэр. Алампа төрүт буоругар курдаттыы тартарар сүрэҕин-быарын ахтылҕана, дьылҕата анаабыт дьахтарыгар муҥутуур таптала, кинилэр тустарыгар тугу да кэрэйбэккэ олоҕун да толук уурарга бэлэмин кэрэһилиир мэктиэ тыллара хоһоон тыҥааһынын өрө күүрдэллэр, хатыламмат ураты тыынынан ааҕааччыны долгуталлар.
Чехов, Крылов курдук нуучча улуу классиктарын тылбаастаабыт, кинилэртэн маҥнайгы ааҕыыга дэбигис арылла охсубат улаҕа санаа (подтекст), түгэх сүүрээн (подводное течение), ханарытан этии (иносказание) курдук ньымаларга уһуйуллубут Алампа бу айымньыта дириҥ ис хоһоонноох. Ону таба тайанан өйдүүргэ «***Миигин тоҕо ыллаппаккын?» иннигэр киниэхэ сыһыарылла тутуллуон сөптөөх «***Мин түннүкпүнэн» диэн саҕаланар тэттик хоһоон көмөлөһөр. Мин кинини улахан симфониялаах айымньыга – бу түгэҥҥэ Алампа хоһоонугар – увертюра курдук ылынабын:
Мин түннүкпүнэн
Сарсыардааҥҥы сайаҕас салгын
Сабыта охсон киирэн…
…Уубуттан уһугуннарар.
Күөх халлаан
Күндүлээн сырдаабыт,
Үрүҥ күн
Түннүкпүн төлө көтөн киирэн
Үөрэ-көтө көрбүт,
Тыа чыычааҕа
Күөх сэбирдэххэ
Күөкэйэн олорон,
Тырыбыныы-дьырыбыныы
Ылбаҕайдык ыллыыр…
Көҥүлүн, үчүгэйин…
Бу бүтэһик икки тыл Алампаҕа наһаа да күндүлэр! Кини өйүгэр туох охсуллан ааспыта буолуой? Ону сэрэйиэххэ сөп – кини бу кэмнээҕи дьылҕата. Алампа – айылҕа оҕото, алаас уола барахсан – алаас күөрэгэйин курдук Көҥүллүк, ким да диэки буолбакка, кыларыйар Кырдьыгы тутуһан, Норуотун туһугар үрүлүйэ үлэлии сылдьыа этэ буоллаҕа! Бу Алампа үс күндүтүн, үс үҥэр таҥаратын туһунан Василий Протодьяконов бэргэнник бэлиэтээн эппитэ үйэлэргэ хааллаҕа.
«Миигин тоҕо ыллаппаккын?» диэн маҥнайгы строкаҕа Алампа ыллыахтаах-туойуохтаах аналын ситэ толорторботох ыар дьылҕатыгар ыйытыыта иһиллэр. Кини хара балыырга түбэһэн, репрессия сиэртибэтэ буолан, кырдьыгын булунар кыаҕа суох сорго-муҥҥа түбэспитин билбэт киһи суоҕа буолуо. Борис Павлов тылларын туһаннахха, Алампа «иннигэр баары күрдьэн ааһар репрессия бульдозерын соҕотох бүөлээн турар саха сэргэтин курдук этэ. Бульдозер ону тумнар, эргийэр кыаҕа суоҕа – улуута, улахана бэрт этэ».
Елена Слепцова–Куорсуннаах Бүөтүр Оруоһуҥҥа анаабыт «Тостубут куорсун» хоһоонуттан быһа тардыы Алампа ити кэминээҕи дьылҕатын эмиэ тэҥҥэ арыйар курдук:
Муммут кут улуйар Муус кудулутун
Муҥур хомотун мускуллар үөһүгэр
Муҥу-сору мунньан муунтутар
Соловки арыыта муҥатыйа күлэр…
Онно түөһүгэр кистиир кэрэтин илдьэ
Тиийиэҕэ куорсуна тостубут эдэр поэт,
Тумнастыа талаан ньиксийэр сидьиҥтэн,
Түҥнэстиэ балыыр үйэтин үгэһиттэн…
Баһылай Харысхал «Ааспыт кэм аартыктарынан» кинигэтигэр «Мин Алампам» түһүмэҕэр Алампа 1930 сыл тохсунньутугар Максим Аммосовка болдьоҕун иннинэ босхолоноругар көмөлөһөрүгэр көрдөһөн суруйбут суруга баар. Алампа алта аҥаар ый олбуор ыраастааччынан үлэлээбитин, билигин үлэтэ, хонук сирэ суох хаамаайылар дьуоҕаларыгар муннук булан «дьолломмутун», үлэ биржатыттан күҥҥэ 200 кыраам килиэп ыларын суруйар. Салгыы «Здоровье плохое. Все выветрилось, все высохло… Из родины ничего не получаю» диир. Харысхал «Бу сурук буолбатах, бу дууһа кыланыыта!» диэн сөптөөх түмүгү оҥорор.
Алампа хоһооно түөртэ хатыланар сүрүн идиэйэлээх:
Миигин тоҕо ыллаппаккын?
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ыллыым ээ, ыллыым!
Бу лейтматыып ыллыыр-туойар анала бобуллубут, көҥүлэ күөмчүлэммит, куорсуна тостубут Поэт дууһатын муунтуйуутун, аймалҕанын олус күүстээхтик, итэҕэтиилээхтик ааҕааччыга тиэрдэр. Онон бу хоһоону Поэт дууһатын иэйиитин, ис санаатын иэйэн туран арыйыытын (исповедь), үҥэр-сүктэр ааттаһыытын (молитва), кэс тылын этэр андаҕарын (клятва) курдук ылыныахха наада дии саныыбын.
Алампа хоһоонноро бу маннык үрдүк лирикэлии күүрүүлэринэн нуучча поэттарын болҕомтолорун тардыбыттара түбэспиччэ буолбатах. 1966 сыллааҕы «Кыым» хаһыат бүтүн балаһата Алампа төрөөбүтэ 80 сылыгар ананан тахсыбытын устудьуоннуу сылдьан ууруммутум, онно «Төрөөбүт дойду» нууччалыы тылбааһа ааптара ыйыллыбакка киирбит этэ. Кэлин, бу олус табыллыбыт күүстээх тылбаас ааптара Уһук Хотуга кылгас кэмҥэ олорбут, үлэлээбит, Саха сиригэр сылдьыбыт поэт, тылбаасчыт Анатолий Пестюхин-Ольхон буолуон сөп диэн сабаҕалаабыппыт.
2012 сыллаахха Николай Гоголь аатынан литература бириэмийэтин лауреата Евгений Каминскай Алампа «Аҕабар сурук», «Ытык хайалар кэпсэтиилэрэ» поэмаларын тылбаастаан, бэйэтэ эрэдээктэрдиир «Звезда» сурунаалыгар бэчээттээн, Алампаны Европа, Америка ыырыгар киллэрбитэ.
32 тылынан тахсыбыт биир хоһоон антологиятыгар тирэх тиэкиһинэн нуучча биллиилээх суруйааччыта, Максим Горькай аатынан РСФСР судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Үлэ Кыһыл Знамята, Норуоттар доҕордоһуулара уордьан кавалердара Владимир Солоухин тылбааһа туттуллубут. Владимир Алексеевич 1984 сыллаахха Алампа 46 хоһоонун тылбаастаан, Москваҕа «Северная ночь» диэн хомуурунньугу бэчээттэппит. Ол хоһооннору «Писатели земли Олонхо» диэн сиэрийэҕэ Николай Лугинов бэрэссэдээтэллээх эрэдээксийэлиир сүбэ 2006 сыллаахха «Возвращение» диэн ааттаан бэчээттэппитэ.
Саха ааҕааччыта «***Миигин тоҕо ыллаппаккын?» нууччалыы тылбааһын бастаан ааҕан баран биир-икки түгэҥҥэ «арай манна маннык эппит буоллун» диэн санаа кэлиэн сөп курдук. Түөртэ хатыланар «внутри рта своего» диэн оннугар арай «без единого звука, губами одними» диэтэххэ, Алампа уйаннарын иэйиитэ өссө итэҕэтиилээхтик этиллиэх курдук. «Я не стану орать» диэн устуруоканы «я и голоса не подниму» диэнинэн солбуйдахха, Алампа көнө, сымнаҕас майгыта, киэҥ, холку дууһата сөпкө арыллыах курдук. Маннык бэлиэтээһиннэр Владимир Алексеевич өссө ааспыт үйэ 80-с сылларыгар Алампаны нууччалыы саҥардыбыт үтүөтүн, поэт, тылбаасчыт быһыытынан дьоҕурун кыратык да намтаппаттар, төттөрүтүн ааҕааччыга кинини кытта бииргэ үлэлэһэн, бииргэ толкуйдаһан барыах баҕа санааны үөскэтэллэр.
Солоухин Алампа «***Тоҕо миигин ыллаппаккын?» хоһоонун тылбааһыгар саха поэтыгар, саха поэзиятыгар, саха норуотугар улахан ытыктабыллаахтык, харыстабыллаахтык сыһыаннаһара көстөр. Сахалыы хоһоон тутулун, тэтимин кэспэккэ, Алампа дьиҥ сахалыы холку-наҕыл истиилин тутуспут.
Хоһоон түмүктүүр түһүмэҕэр Алампа төрөөбүт дойдутугар, таптыыр дьахтарыгар андаҕар курдук эппит тыллара нууччалыы олус күүстээхтик бэриллибиттэр:
Эн иннигэр
Кытыаста умайар
Кытарар уокка
Кытта умайыам.
Будулуйар боруоктаах
Буккуллар муораҕа
Төбөбүнэн түһүөм.
Үөрбэ тимиргэ
Өтөрү үөлүллүөм.
Сынтарыйбат-сымнаабат
Сытыы буулдьаҕа
Түөспүнэн көрсүөм.
Прыгнуть в огонь
Ради тебя я готов,
Прыгнуть с утеса
В бурлящие воды
Ради тебя я готов.
Прыгнуть сверху
На острые копья
Ради тебя я готов,
Встретить грудью
Острую пулю
Ради тебя я готов.
Бу быһа тардыыга Владимир Алексеевич Алампа биир да тылын энчирэппэккэ, өрө күүрүүтүн намыраппакка нуучча ааҕааччытыгар тиэрдэр. Түһүмэх хас биирдии тылын ис энергетиката, дьайар күүһэ бүгүҥҥү тыҥааһыннаах олохпутун кытта биир тыынынан тыынар. Сэриилэһэ сылдьар уолаттарбытыгар Семен Руфов алгыстаах хоһоонноро тиийбиттэрин курдук, Алампа бу төрөөбүт дойдутугар, таптыыр дьахтарыгар андаҕар тыллара хоодуот хоһууннарбыт ис туруктарын бөҕөргөтүөхтэрэ, сыалларын ситиһэллэригэр төһүү күүс буолуохтара этэ.
Саамай табыллыбыт түгэнинэн Владимир Алексеевич бэйэтиттэн эбэн, түөртэ хатыланар лейтматыыбы «А без песни я погибаю» диэн устуруоканан күүһүрдэн, ситэрэн иһэрин кини ааптар быһыытынан туттубут сонун ньымата, булумньута диэн үрдүктүк сыаналыыбын.
Инники этиллибити түмүктээн эттэххэ, 32 тылынан тылбаастаммыт биир хоһоон антологиятыгар чуолаан Алампа бу үрдүк күүрүүлээх, тус дьылҕатын бөлүһүөктүү анаарар «***Ыллыым ээ, ыллыым!» хоһооно талыллан киирбитэ саамай сөп.
Ксения Хатылыкова,
РФ үтүөлээх учуутала,
Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо
***
– Сахалыы саҥа сатарыырын, саха омук сайдарын туһугар олоҕун анаабыт Алаас уола Алампа аата аартыктары арыйан, аар-саарга аатырарыгар, араас омук тылынан ыллыырыгар аныгы кэм ирдэбилинэн саҥа сүүрээн киирдэ, саҥа хардыы оҥоһулунна. Алампа бэйэтэ барытыгар бастакы, саҕалааччы, төрүттээччи этэ. Ол да курдук суруйааччы бу биир «Ыллыым ээ, ыллыым!» диэн тыллардаах айымньыта 32 омук тылыгар тылбаастанан, антология буолан күн сирин көрүүтэ – саха литературатыгар эмиэ маҥнайгы хардыы. Бу хардыы Алампаттан саҕаламмыта элбэҕи этэр.
Поэт бу хоһоонун аҥаардас үҥэр таҥара оҥостубут соҕотох тапталыгар эрэ анаабыт хоһооно буолбатах. Бу хоһооҥҥо Алампа бэйэтин оччотооҕу ис туруга, дууһатын кыланыыта, сүрэҕин ытыыр иэйиитэ, олоҕу көрүүтэ бүттүүн арыллан көстөр диэххэ сөп.
Мин «***Миигин тоҕо ыллаппаккын?» хоһоон суруллубут сылыгар уонна сиригэр тохтуохпун баҕарабын. 1929 сыл – Алампа Архенгальскайга көскө сылдьар кэмэ. 1976 сыллаахха тахсыбыт «Хоһооннор, поэмалар» кинигэтигэр хоһоонноро сылынан сааһыламмыттар. 1927 сыл – Алампа олоҕор саамай алдьатыылаах сыл. Салгыы поэт 1928 сыллаахха суруйбут хоһоонноругар хараҥаҕа хаайтарыы, «туохтан», «тоҕо буолбутугар» хоруй, быыс-арыт көрдүүр, көмөнү, өйөбүлү эрэйэр да, аттыгар ким да суох, чороҥ соҕотох түгэнэ элбэхтэ көстөн ааһар, инникигэ эрэлэ суоҕун кэриэтэ. Онтон 1928–1929 сылларга диэн бэлиэлээх «Аҕабар сурук» поэматын «Уларыйдым» диэн кэрчигэр олоххо, сырдыкка тардыһар санаа үөскээбитэ, сайдыы суолугар дьулуспута көстөр. Ол аата кини ис туругар уларыйыы, ханан эрэ хамсааһын саҕаланан эрэрэ бэлиэтэнэр. Салгыы «Маҥнайгы маайынан эҕэрдэ» хоһоонун Сахатын сирин дьонугар анаан, доҕоругар Алексей Федотович Бояровка суругар уган ыытар. Төрөөбүт дойдутун олуһун ахтан, «Элиэнэ эбэҕэ» хоһоонун суруйбут диэххэ сөп. Ол кэннэ аата суох «***Мин түннүкпүнэн» быстах хоһооно киирбит. Сарсыарда буолбутуттан, күн уотуттан үөрэ уһуктар, чыычаах ырыата үөрүүнэн толорор, көҥүлгэ тардыспыта күүһүрэр. Дьэ ол кэннэ эмиэ аата суох бу хоһооно кэлэр.
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ыллыым ээ, ыллыым, –
диэн тылларын эмиэ кэми кытта ситимниэхпин баҕарабын: кэмэ оннук этэ, сэрэнэн-сэрбэнэн саҥарар кэм. Эбэтэр саха киһитин сиэринэн, дьолу, кэрэни, тапталы үргүтүмээри, аргыый аҕайдык сэрэнэн саҥарыы буолуон эмиэ сөп. Олус килбик, истиҥ сыһыан, күүстээх таптал, ахтылҕан сыыйа арыллан иһэр. Кини ону барытын чараас дууһатын кылынан ойуулаан көрөр, хараҕын астаҕына, үрэллэн, сүтэн хаалыаҕыттан сэрэнэр, куттанар курдук аргыыйдык саҥарар. Саха – сэмэй, ис туругун ыһа-тоҕо, дьоҥҥо барытыгар тарҕата сылдьыбат ураты майгылаах. Ол майгы манна эмиэ арыллар.
Алампа «Аан дойдуга төрөөн-үөскээн, киһи буолан бэлиэ хаалларарым ити айымньыларым буолаллар, ону сыа-сым курдук тутаннар, кэнэҕэски үөскүүр ыччакка билиһиннэрэллэрэ буоллар, мин дьолум буолуо этэ…» диэн кэриэс-хомуруос тыла үйэлэри уҥуордаан туола турара, сүдү киһибит аатын үйэтитиигэ саҥа сүүрээн киирэрэ олус кэрэхсэбиллээх, кэнэҕэски ыччакка сиэдэрэй бэлэх. Атын омук тылын билбэккэ да сылдьан, бу бэртээхэй, сүрдээх тупсаҕай оҥоһуулаах кинигэни сиэппитигэр укта сылдьан хайа баҕарар омугу кытта кэпсэтиэх, өйдөһүөх курдукпут.
Галина Им,
Алампа аатынан Ытык Күөл 1-гы №-дээх оскуолатын
саха тылын уонна литературатын учуутала
***
– Мин бу тылбаастары сэргээбитим биир төрүөттээх. Ол курдук Саха судаарыстыбаннай университетын тылбаас салаатын бүтэрэрбэр улуу Шекспир «Сонет 130» диэн айымньытын хас да омук тылынан, ол иһигэр Сэмэн Руфов сахалыы тылбааһын ырыппытым. Онно олоҕуран эттэхпинэ, бу тылбаастар подстрочниктан оҥоһуллубуттар. Ол аата, сахалыы билбэт, атын омук көннөрү ааҕааччы дьоно бу хоһоон ис тыынын тылбаасчыттар төһө сөпкө биэрдилэр диэн ыйытыахтарын сөп курдук буолар. Ол гынан баран тылбаас оҥорбут дьон талааннара чуолаан англиялыы, ньиэмэстии, французтуу тылбаастара чаҕылхайдара ала-чуо көстөр. Хас биирдии тылга-өскө, тыл дорҕоонугар, устуруокатыгар тиийэ улахан болҕомтону биэрэн хоһоон ис тыынын сүтэрбэккэ тылбаастаабыттара ааҕааччыны сөхтөрөр. Өссө биир түгэни бэлиэтиэм этэ. Маннык сахалыыттан элбэх омук тылыгар тылбааһы оҥорторуу бу бырайыагы олоххо киллэрбит хамаанда улахан сыралаах үлэтиттэн тахсар.
«Атын түбэҕэ үүнэн турар маһы, силигин-мутугун тонообокко аҕалан, бэйэ сиригэр олордон, чэлгийэр күөҕүн хагдарыппат ол улахан ситиһии кэриэтэ буолар» диэн Семен Руфов этиитэ бу таҥыллыбыт тылбаастарга сөп түбэһэр курдук. Сахалыыттан тылбаас ыарахан. Уһун элбэх сүһүөхтэртэн, тыл охсуутуттан (тоническай система), даҕааһын аакка «родовой» бүтүүлэр суохтарыттан, дорҕооннору дьүөрэлээһинтэн кэккэ ыарахаттары көрсөҕүн. Ол эрээри тылбаастар айымньы ис тыынын сөпкө биэрбит буоланнар, атын омук ааҕааччыларын куттарын долгутуо диэн эрэнэбин. Улуу Алампа айымньыта аан дойдуга тарҕанан, омук дьонун-сэргэтин сөҕүрүйбэт биһирэбилин ыла турдун!
Александра Егорова,
А.Е. Мординов аатынан Таатта лицейин англия тылын учуутала
***
– Урукку кэм улаҕаларын өттүгэр, былыргы кэм быыһык кэмигэр саха киһитэ уһун кыһыҥҥы кэмнэргэ хаайтаран, тыына-быара кылгаан, этэр тылын эгэлгэтин ис-иһиттэн таһаарар үгэстээҕэ. Киһи мунньуллубут санаатын сайҕаан, үөрбүтүн дуу, хомойбутун дуу кимниин да үллэстэрэ суох буолан, хоһоон тылынан саҥарар.
Анемподист Иванович Софронов–Алампа «Ыллыым ээ, ыллыым!» диэн тыллардаах аата суох хоһоонун 1929 сыллаахха ыам ыйын 5 күнүгэр суруйбут, айымньы 88 строкалаах. Хоһоон ырыа матыыбыгар маарынныыр тылларынан суруллубут. Тыла-өһө чочуллубут, өйдөөн-төйдөөн, аргыый аҕай саҥарыахха-иҥэриэххэ сөп курдук.
Уус-уран ньымалары баһылаабыт тыл маастара риторикалыы ыйытыыны үстэ, риторикалыы күүһүрдүүнү сэттэтэ, риторикалыы туһаайыыны үстэ туттубут. Итинник үс уонна сэттэ төгүл туттуу саха айылгытыгар сытар дии саныыбын. «Аргыый-аргыый», «ыллыым ээ, ыллыым», «этим-хааным» курдук ханыылаһар, хатыланар тыллар көстөн ааһаллара хоһоону күүһүрдэн биэрэллэр. Саха эр киһитэ таптыыр кыыһын хайдахтаах курдук истиҥник-иһирэхтик, ис-иһиттэн эймэһийэн, эҥин-дьүһүн буолбакка, эр киһилии дьоһуннук, саҥата суохтук, сэмэйдик таптыырын бу айымньыттан ааҕабыт. «Уйгулаах уугун уйгуурдуом суоҕа, эн айылгылаах санааҕын аралдьытыам суоҕа, эн хоргус санааҕын куттуом суоҕа» диэн бэйэтигэр андаҕар кэриэтэ тылларынан ырыа ыллаан сүрэҕин чопчутун кытта сахалыы ис киирбэхтик, аргыый, сибигинэйэ былаастаан, кэпсэтиэн баҕарарын бэлиэтиир.
Алампа таптала баайтан-дуолтан, ааттан-суолтан, солоттон-билэттэн, дуоһунастан, хаһыытыыр харчыттан, үөгүлүүр үптэн тутулуга суох. Кини хоһоонун ис кистэлэҥэ, күлүүс тыла итиннэ сытар:
Баайдааҕар бастатан,
Үптээҕэр үрдэтэн,
Күҥҥэ көстөр
Күндүттэн күндүргэтэн,
Этим-хааным ирэн,
Эт сүрэҕим эймэнийэн
Таһыччы таптыырбын…
Хоһоон тутулун киириитигэр ааптар көҥүл салгынын толору эҕирийбэтэҕин, хаайыллар муҥун этинэн-хаанынан билбитин туһунан аргыый ыраахтан эҥсэн саҕалыыр. Хоһоон сүрүн чааһыгар поэт хараҕынан хайҕаабыт, сүрэҕинэн сөбүлээбит кыыһын сэбэрэтэ – субуллар суһуоҕа, хамсыыр хара хааһа, хаһылыччы көрөр арылхай хараҕа, тэтэркэй имнэрэ, оччугуй уоһа, көмүс тииһэ, күндү түөһэ хараҕын симэн да сыттаҕына көстөрүн туһунан этэр. Түмүккэ куолаһа күүһүрэн, санаата эрдийэн, тапталлааҕын иннигэр «кытыаста умайар кытарар уокка» киирэрин да кэрэйбэтин, «үөрбэ тимиргэ» түһүөн сөптөөҕүн, «сытыы буулдьаҕа» да таптарарыттан чаҕыйбатын туһунан төлөннөөх тыллары ыһыктар. Олох бүтүүтүгэр бу таптыыр кыыһын хаһан да өһүргэтиэ суохтааҕын билэр уонна:
Аргыый-аргыый,
Аччыгыйдык, айаҕым иһигэр
Ылыым ээ, ыллыым! –
диэн тылларын төрдүс төгүлүн тэн бүтэрэр.
Бу хоһоон саха эр киһитин дьахтарга сыһыана таайтарыылаахтык, ис түгэхтээхтик этэринэн уратылаах.
Оксана Андросова,
А.Е. Мординов аатынан Таатта
лицейин саха тылын уонна литературатын учуутала