Дэриэбинэҕэ урут түөлбэлэринэн кулуупка испэктээк оонньоон куоталаһыы буолара. Оннугу сороҕор бостунуопка (постановка) диэн ааттыыллара. Ол оонньуулар үксүгэр ханнык эрэ темаҕа анаммыт буолааччылар.
Быйыл эмиэ түөлбэлэринэн испэктээк туруоруутугар күрэхтэһии буолла. Оонньуулар анаммыт темалара: патриоттыы сыаллаах-соруктаах. Бу урукку сэбиэскэй саҕанааҕы кэми санатар буолан, дьон-сэргэ сэргэхсийбитэ, туруммута сүрдээх. Саастаах дьон урут эдэрдэригэр оонньообут Гражданскай сэрии саҕанааҕыны көрдөрөр, холкуостааһын кэмин сырдатар испэктээктэри ааҕыы, оруолларынан үллэстэн үөрэтии бөҕөтө.
Театр искусствотыгар чугаһыан баҕалаах элбэх. Ким эдэригэр, онтон кэлин сааһыран да баран артыыстыан, ыллыан-туойуон баҕарбатаҕа баарай? Тыаҕа саһа сыттахтара эбээт эҥинэ бэйэлээх талааннар. Үөннээх-күрдьэҕэлээх артыыс да ыһар буор курдук элбэх.
Бу оонньууларга дьэ араас дьээбэ-хообо көрүдьүөстэр тахсаннар, нэһилиэк олохтоохторо бэркэ сэргэхсийбиттэрэ. Кулууп дьиэҕэ сыана иннигэр үөһэ кыһыл плакакка «Искусствоны норуокка аныахха!» диэн суруллубут. Бастакы «Арҕаа бас» түөлбэ Степан Ефремов аатырбыт «Ини-бии» драматын көрдөрөр. Бу түөлбэҕэ саастаах дьон элбэх буолан, урут сэбиэскэй саҕана оонньообуттарын эргитэ санаан бу «Ини-биини» көрдөрө сырыттахтара.
Оонньуу син үчүгэйдик баран истэ. Сорох артыыстар, иллэҥнэрэ суох буолан, тылларын үөрэппэтэхтэр, онон кумааҕыга бэчээттэммит тылларын остуол үрдүгэр кистии ууран баран, артыыстаан илиилэрин араастаан даллаҥната-даллаҥната, боччумуран аҕай туран, ааҕан добдугураталлар. Баай кулуба Егор Егорович уолун Коляны үрүҥнэргэ кыттыс диэн агитациялыырын оннугар алҕаһаан, кыһыл хамандыыр Бадин саҥарыахтаах дакылаатын ааҕан кэбиһэн, иккиэн буккулла сыһан, мээнэнэн утарыта көрсөн турдулар. Ол да буоллар иккиэн туох да буолбатаҕыныы сааларын-сэптэрин өрө тутан кыһыллары утары кыргыһа бардылар.
Сотору бырааттара кыһыл разведчик Михаил үрүҥнэртэн куотан киирэн, күкүргэ саһабын диэн сыананы мүччү үктээн, куһаҕан тылы саҥарбытынан сыана иннигэр аллара муостаҕа олорор оҕолор быыстарыгар түһэн хаалла. Уонна оннук разведчик уобараһыттан кыайан тахсан биэрбэккэ саһан сытта. Үрүҥнэр сахсарыҥнаһан киирэн көрдөөтүлэр да булбатылар. Сценарий быһыытынан бандьыыттар Михаилы булан, тутан илдьэ барыахтаахтар этэ. Ол эрээри оҕолор убайдарын бандьыыттарга өлөртөрүмээри соннорунан сабан, үрдүгэр чөмөхтөһөн олордулар. Сотору киһилэрэ аллара сытан, салгына бүтэн, тыынын былдьаһан кытарчы буһан, өрө сүгүллэн туран кэллэ. Ону ханна баарын сэрэйэн билэн, кэтэһэн олорбут бандьыыттар үрдүгэр түһэн, тутан илдьэ бардылар. Биир кыра быраат убайын аһыйан марылаччы ытыы хаалла.
Оонньуу итинник бэркэ ааста.
«Хатыҥнаах» түөлбэ испэктээгэ Аҕа дойду Улуу сэриитигэр ананна. Бу түөлбэ хотуна Матайар Мааса: «Биһиги түөлбэбит артыыстара бары кэриэтэ талааннаах дьон, онон оонньууллара да народнай артыыстартан хаалсыбат», – диэн дьоннорун уу иһэ-иһэ хайгыыр үһү.
Түөлбэ оонньуута уоттаах сэриигэ хорсуннук кыргыһан өлбүт саха саллаатыгар анаммыт. Биһиги саллааттарбыт өстөөх тыылыгар разведкаҕа баран истэхтэринэ, саха саллаата икки ньиэмэһи өлөрөн баран, ыараханнык бааһыран сытар, онтон өлөн хаалар. Атыттар салгыы баран, уонча өстөөҕү өлөрөн, ньиэмэс эписиэрин билиэн ылан, төттөрү кэлэн иһэн, тыына быстыбыт доҕордорун көмөн, салют ытан барыахтаахтар эбит. Өлбүт саллааттара Мэхээлэ Сэргиэйэп тымныы муостаҕа сытан, дьоно хаһан сэриилэһэн эргийэн кэлэллэрин кэтэһэ сатаан баран, үнтү үлүйэн, ыксаан, сыана кэннигэр турар түөлбэтин дьонуттан ыйыталаһар: «Бу хаһан кэлэр дьонуй? Муосталара тымныыта бэрт эбит. Мин көһүйэн эрэбин». «Тохтоо, кыратык сыта түс. Сотору кэлиэхтэрэ», – дэһэллэр бэрт холкутук анараа өттүттэн. Мэхээлэ, балачча сыппахтыы түһэн баран: «Кэбис, артыыстаан уһун соннонуо суохпун. Манна сытан дьиҥнээхтии морбойон да хааллахпына, ким да тарбанан да көрүө суох…» – диэн уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу, сыанаттан эрийэ-буруйа сыыллан тахсан баран хаалла. Сыана кэтэҕэр турбут түөлбэтин хотуна Матайар Мааса бардьыгыныыр: «Тоҕо эрдэ таҕыстыҥ? Төттөрү киир!» Артыыстара утары мордьойор: «Тымныы муостаҕа сытыараҥҥыт, хаҥас өттүбүнээҕи пневмониям көптө! Эһиги искусствоҕытын ыт сиэтин».
Үсүһүнэн «Маҥан Сыыр» түөлбэ милииссийэ хорсун үлэһиттэрин туһунан көрдөрдө.
Түөлбэҕэ үгүстэрэ ыччаттар олорор буоланнар, былыргы кыһыл-үрүҥ сэриитин туһунан билбэттэр, таах тыал тыаһын курдук истэллэр. Бу түөлбэҕэ дэҥ кэриэтэ бырааһынньыктарга бөтөстөр уҥа-хаҥас биэртэлэспит сурахтара иһиллээччи. Онон уолаттар билэрдии билиҥҥи кэмнээҕи баанданы утары охсуһуу туһунан оонньууну көрдөрдүлэр.
Куораты хаанымсах халабырдьыттар баандалара буулуур. Хорсун милиционер уолу оонньуур физкультура учуутала Рома Адаарап ол баанданы арыйаары араастаан киирэн-тахсан албаһыран бандьыыттарга холбоһор. Ол эрээри сотору уол ис дьиҥин билэннэр, бандьыыттар киниэхэ саба түһэллэр. Сценарий быһыытынан уол ыттыйбыт түөкүттэргэ бэриммэккэ, бэйэлэрин охтортоон баран илиилэрин-атахтарын кэлгийиэхтээх уонна төлөпүөнүнэн дьонун ыҥыртыахтаах. Рома, уруккута боксанан дьарыктаммыт буолан, үлүһүйэн хаалан дьонун олус күүскэ таарыйталаан кэбистэ. Икки бандьыыт дьиҥнээхтии таралыс гына түстүлэр. Онтон биирдэрэ, Баппат Баанньа, хаһан оннук кэбирэхтик бүтүн нэһилиэк дьонун иннигэр таралыйбыта баарай, ырдьыгынаабытынан ойон турда да, Романы сыҥаахха уоптарда. Күүстээх биэртэлэһии саҕаланна. Тула өттүттэн милииссийэни дьиҥнээхтии тэбиэлээһин-охсуолааһын, көрөөччүлэр ытыстарын тыаһа, ыһыы-хаһыы, күлсүү-салсыы бөҕөтө. Бары бэйэлэрин дьонноругар ыалдьан хаһыытаһаллар, өссө тэптэрэн биэрэллэр. Кинилэр оонньуу бу маннык сценарийынан баран истэҕэ диэн ыраас манньыакка түһэрэн, көрөн олордохторо. Рома хаста да күүскэ таптарда эрээри, милииссийэ аатын түһэн биэримээри, сыанаҕа куота сылдьан, уҥа-хаҥас харса суох биэртэлэһэр. Баппат дьиккэр соруйан маҕыйа-маҕыйа саайталыыр. Рома аҥаар хараҕа улаханнык көҕөрдө, балаһыанньа адьас хаахтыйаары гынна, кини манна тугуй – кырбанаары сыанаҕа тахсыбыта дуо? Дьиэтиттэн аҕалан сыанаҕа туруорбут остуола, ыскааба, хаптаһын быыһа барыта үнтү сынньылынна. Били илиилэрэ-атахтара кэлгиллиэхтээх дьоно адьас тохтуур санаалара суоҕун көрөн, өссө иккитэ күүскэ харахха таптаран, кэнникинэн улаханнык ыксаан, уол жюри хамыыһыйатыгар эргиллэн куһаҕан куолаһынан сарылаата:
– Тохтотуҥ эрэ бу дьону! Алыс кыыл бардылар!
Хамыыһыйалар кэнникинэн балаһыанньа, кырдьык, хонтуруолтан лаппа тахсыбытын, дьэ, өйдөөн, сыанаҕа ойон тахсан, аҕылаан бөтүөхтэһэ-бөтүөхтэһэ бөтүүк курдук өрүтэ түсүһэ сылдьар, кыыллара турбут «артыыстары» тохтотон абыраатылар.
Милииссийэ үлэһитэ Рома төһө да соҕотох буоллар, дьиҥнээхтии кыыллыйбыт баандаҕа кыайтарбата, онон оонньуу табылынна диэххэ сөп.
«Хоту бас» түөлбэ дэриэбинэҕэ саамай элбэх киһилээҕинэн биллэр. Онон элбэх артыыһы хото киллэрэммит, маассабас өттүнэн кыайыахпыт диэн түөлбэ кырдьаҕастара суоттаналлар үһү.
Кинилэр Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтонуутун көрдөрдүлэр.
Бостунуопка үһүс бүтэһик көстүүтүгэр сыанаҕа боростуой дьадаҥы дьон мустубут. Бандьыыт атамаана ол дьон иннигэр киирэн маҥан сиидэс таҥаһы, табаҕы, чэйи көрдөрө-көрдөрө бэксэллэн туран: «Мин этэрээппэр саллаатынан киириҥ, ыраахтааҕы дьоллоох былааһын көмүскээҥ!» – диэн ол табаарынан ымсыырдан тылыгар киллэрэ сатыыр. Хас да кэнэн, хараҥа киһи чэйгэ, табахха ымсыыран, этэрээккэ киирээри чугуруҥнаһаллар.
Ол кэмҥэ инники икки көстүүгэ комсомолка буолан тыыллыбыт-хабыллыбыт актыбыыска кыыс Дуунньа ойон тахсан, бу кэнэн дьону сыыһа суолга киллэримээри сэбиэскэй былааһы аҕытаассыйалаан уоттаах-төлөннөөх тыллары эттэ. Онтон уордайан бандьыыт кыыһы бэстилиэтинэн ытан өлөрдө. Эмискэ кыһыл саллааттар ойон киирэннэр өлөрүөхсүтү тутан, кэдэрги кэлгийэн илдьэ бараллар. Траурнай музыка тыаһаан сыналыйар, бары саҥата суох санаарҕаан тураллар. Кыыс ийэлээх аҕата умса туттан ытаһаллар.
Кыһыл саллаат буолбут Бэтиэхэ Хаанньа үс киһини кытта киирэн, Дуунньа барахсаны түөрт өттүттэн сэрэнэн көтөҕөн сыанаттан таһаардылар. Ол истэхтэринэ, кэм да Бэтиэхэ Хаанньа иһин үөнэ көбүөхтээн сүгүн иһиэ дуо, актыбыысканы сымнаҕас буутуттан кымаахтаата. Герой өлүүтүнэн өлбүт актыбыыска, куһаҕаннык часкыйаат, өндөс гынаат, Хаанньаны икки хараҕын ыккардыгар чаҕылыннарда.
Ити киэһэ дириҥ патриоттыы ис хоһоонноох пьесаны буортулаабытын иһин Бэтиэхэ Хаанньаны түөлбэ оонньуутуттан муустаах ураҕаһынан үүрдүлэр. «Эн патриот буолбатаххын, эн моһуогурбут клоун эбиккин!» – диэбиттэр үһү.
Константин Эверстов
Чолбон. – 2021. – №4